Γεώργιος Μπόρας - Περί Αρχετύπων (1)

 Πλάτων

1.1 Διαλεκτική. 

Η διαλεκτική είναι η τέχνη της συνδιάλεξης. Η ανταλλαγή φιλοσοφικών επιχειρημάτων με ερωτήσεις και απαντήσεις. Ο Σωκράτης και ο Πλάτων χρησιμοποιούν τη διαλεκτική όχι με σκοπό να επιβεβαιώσουν τις απόψεις τους αλλά για να αιτιολογήσουν τις φιλοσοφικές τους απόψεις και τον τρόπο ζωής τους. Οι Έλληνες ζούσαν και ως φιλόσοφοι. Η φιλοσοφία ήταν θεωρητική ερμηνεία και πρακτικό αντίκρισμα. Για τους Έλληνες φιλόσοφους δεν ήταν το σημαντικό τα γραπτά κείμενα όσο η προφορική διδασκαλία και επικοινωνία με τους μαθητές τους. Για τους Έλληνες η φιλοσοφία είναι και τέχνη του βίου. Ο Πλάτων μιλάει δε για απρόρρητα. Αυτά δηλαδή που δεν λέγονται εκ των προτέρων: «ούτω δη πάντα τα περί ταύτα απόρρητα μεν λεχθέντα ουκ αν ορθώς λέγοιτο, απρόρρητα δε δια το μηδέν προρρηθέντα δηλούν των λεγομένων». Η φιλοσοφία για τον Πλάτωνα είναι το μέσο για να καταλάβουμε την αληθινή ουσία των όντων. Με τη μελέτη των μαθηματικών γίνεται μια πορεία του νου από τον επίγειο προς τον νοητό κόσμο, τις Ιδέες και την Ιδέα του Αγαθού. Η διαλεκτική αποκαλύπτει και εκφράζει τις σχέσεις μεταξύ των Ιδεών. Έτσι με τη «διαίρεση» δηλώνεται η πορεία από μια γενική Ιδέα προς μια ειδική, ενώ με τη «συναγωγή», το αντίστροφο. Προκύπτει ότι αυτός που μετέρχεται την διαλεκτική, ο «διαλεκτικός» θα λέγαμε, μπορεί να διαιρεί και να συνάγει τις Ιδέες.

1.2 Οι ιδέες.

Πως όμως μπορούμε να καθορίσουμε την φύση της ιδέας; Τι είναι ιδέα; Ο καθορισμός αυτής της φύσης θα αποτελέσει το αντικείμενο του γνωστικού κλάδου της μεταφυσικής. Σε σύγκριση με τις έννοιες το πεδίο των ιδεών είναι ό,τι και τα αισθητά πράγματα με την αντανάκλασή τους στο νερό ή στο κάτοπτρο. Οι έννοιες είναι παράγωγα του νου ως είδωλα των ιδεών και ισχύουν γι’ αυτόν, ενώ οι ιδέες είναι για τον Πλάτωνα οντότητες, αιώνιες, πραγματικές με πραγματική υπόσταση, έξω από κάθε σωματικότητα, ολότελα αδέσμευτες από την ανθρώπινη σκέψη, αμετάβλητες, και αποτελούν τα πρότυπα και τα αίτια των αισθητών. Τα αισθητά όντα «μετέχουν», «κοινωνούν» τις αντίστοιχες Ιδέες. Οι έννοιες της μετοχής και της μίμησης τους, υποδηλώνουν μια σχέση επιμέρους-γενικού αλλά και πρωτότυπου-αντίγραφου. Υποδηλώνουν και μια οντολογική διαφορά μεταξύ αισθητών και Ιδεών. Ουσιαστική συνάφεια όμως δεν υφίσταται. Είναι δύο τρόποι επικοινωνίας αισθητών και νοητών. Η μετοχή είναι η λογική σχέση γενικού και επιμέρους. Η σχέση γενικού και επιμέρους είναι συστατικό της σκέψης μας αλλά και της γλώσσας μας. Η μίμηση είναι ιεραρχική σχέση πρωτοτύπου και αντιγράφου, υποδείγματος και εικόνας. Οι λέξεις είναι μιμήσεις των πραγμάτων, οι ήχοι είναι μιμήσεις της θείας αρμονίας, οι άνθρωποι μιμούνται τους θεούς. Όμως η μίμηση για τον Πλάτωνα δεν παρουσιάζει την Αλήθεια για το πραγματικό, το οποίο είναι μαθηματικά δομημένος λόγος και μόνο με την επιστημονική λογική, δυνάμεθα να την αποκαλύψουμε και να την γνωρίσουμε. Το αντικείμενο της έλλογης νόησης είναι η Ιδέα. Το αμετάβλητο. Της άλογης αίσθησης το μεταβαλλόμενο. Το μη αυθεντικό. Οι Ιδέες δεν είναι νοήματα όπως υποστήριζε ο Αντισθένης. Οι Ιδέες αποτελούν έναν αιώνιο και αμετάβλητο κόσμο που υπάρχει αφ’ εαυτού και γίνεται καταληπτός μόνο με την νόηση. Η Ιδέα είναι το αντικείμενο της ορθής φιλοσοφίας. Τα χαρακτηριστικά του αισθητού είναι τα αντίθετα της Ιδέας. Το αισθητό είναι μεταβλητό η Ιδέα αμετάβλητη και δεν μετέχει στην αποσύνθεση-ανασύνθεση που επιφέρει το Γίγνεσθαι. Το αισθητό είναι συγκεχυμένο, η Ιδέα διακεκριμένη· το αισθητό είναι θαμπό η Ιδέα διάφανη· το αισθητό θεάται υποκειμενικά η Ιδέα είναι καθ’ εαυτή· το αισθητό αντιτάσσει στη γνώση τις ασάφειές του η Ιδέα προσφέρει στο πνεύμα το νοητό της χαρακτήρα· το αισθητό είναι χάος η Ιδέα τάξη· οι Ιδέες σχηματίζουν σύστημα που το ανακαλύπτει η διαλεκτική και το αντανακλά η φιλοσοφική γνώση. Ο φιλόσοφος γνωρίζει ότι υπάρχουν Ιδέες και ότι οι ουσίες υφίστανται. Οι Ιδέες προσφέρουν το κριτήριο της αλήθειας, λειτουργούν ως απόλυτες ηθικές αξίες. Βρίσκονται πέρα και πάνω από το μεταβαλλόμενο κόσμο του Ηρακλείτου. Όταν μιλάμε για την Ιδέα μιλάμε για πολλά επί μέρους όντα που δηλώνονται με το ίδιο όνομα. Είναι η Ιδέα, το κοινό ενός γένους όντων. Το καθολικό. Η κατάκτηση των Ιδεών δεν είναι μόνο γνωστική πρόοδος, αλλά επιφέρει και ηθική βελτίωση, είναι ο δρόμος προς την ευδαιμονία.

1.3 Τριπλή σημασία των Ιδεών.

Οι Ιδέες στην πλατωνική φιλοσοφία έχουν τριπλή σημασία:

i. οντολογική. Είναι το πραγματικό Είναι, το καθαυτό των όντων, η ουσία των όντων. Κάθε όν είναι αυτό που είναι διότι σ’ αυτό παρουσιάζεται μια ιδέα, είτε διότι παίρνει μέρος σ’ αυτή (μέθεξη, κοινωνία). Έτσι οι ιδέες είναι το αντίθετο των πολλών των όντων. Η μία αμετάβλητη Ιδέα έναντι των πολλών μεταβλητών αισθητών της αυτής Ιδέας.

ii. τελεολογική. Κάθε τι που γίνεται έχει το σκοπό του σ’ ένα ον. Οι σκοποί όμως μπορούν να πραγματώνονται στον τόπο που η νόηση αναγνωρίζει τα αμετάβλητα πρότυπα των όντων. Στον κόσμο των Ιδεών.

iii. λογική. Μας βοηθά να βάλλουμε τάξη στο χάος των μερικών (καθέκαστα: sic). Μας βοηθούν να καταλάβουμε το όμοιο, να ξεχωρίσουμε το ανόμοιο, να νιώσουμε την ενότητα μέσα στην πολλότητα.

Στον Πλάτωνα οι Ιδέες είναι καθαρές ουσίες, ο Αριστοτέλης όμως δεν συντάσσεται με αυτή την θέση. Για τον Αριστοτέλη αυτές οι ουσίες, τα «καθόλου» ή καθολικές έννοιες, δεν είναι ξεχωριστές από τα φυσικά αντικείμενα. Δεν βρίσκονται σε έναν κόσμο ανεξάρτητο από τον αισθητό. Σχετίζονται με αυτά και προκύπτουν από αυτά μέσω νοητικής αφαίρεσης. Αυτό σημαίνει ότι οι καθολικές έννοιες του Αριστοτέλη δεν είναι οι Ιδέες του Πλάτωνα. Για τον Πλάτωνα πραγματικότητα είναι ο κόσμος των Ιδεών και των Αρχετύπων. Γίνονται αντιληπτές μόνο με τη λογική και όχι με τις αισθήσεις. Τα αισθητά αντικείμενα τα θεωρεί κατώτερα, υλικά και φθαρτά είδωλα των ιδεών, οι οποίες τα μορφοποιούν. Θεωρεί πως όλα όσα βλέπουμε γύρω μας είναι αντανακλάσεις των Ιδεών, ομοίως και ότι υπάρχει μέσα στην ψυχή του ανθρώπου. Για τον Αριστοτέλη η πραγματικότητα βρίσκεται σ’ αυτό που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας. Όλα όσα υπάρχουν μέσα στην ψυχή του ανθρώπου είναι αντανακλάσεις των πραγμάτων και των αντικειμένων του φυσικού κόσμου.

Στην πατερική παράδοση ο Θεός ως υπερούσια ουσία είναι πέρα και πάνω από κάθε καθολική έννοια.

 

Συνεχίζεται