π.Λουδοβίκος - ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ - Κείμενο Δεύτερο (2)

 Συνέχεια από: Κυριακή 3 Νοεμβρίου 2024

π.Λουδοβίκος
Κείμενο Δεύτερο

ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΚΑΘΟΛΙΚΟΤΗΤΑ*

* Διάλεξη που δόθηκε στο 11ο Συμπόσιο Ψυχανάλυσης και Φιλοσοφίας στην 'Αμμουλιανή, στις 18-23 Μαΐου 2003.

Μέρος Β΄

Θα επιχειρήσω σήμερα να ολοκληρώσω, σχηματικά βεβαίως, τα όσα είπαμε χθες περί ανθρωπολογίας, στρεφόμενος σήμερα περισσότερο στην θεολογική παράδοση, και θα φθάσουμε σε κάποιο τέλος μιλώντας για αυτό στο οποίο κατέληξε ο καθηγητής Μάντερα, από μια θεολογική όμως σκοπιά. Χθες μιλήσαμε για τον άγιο Μάξιμο. Σήμερα θα μιλήσω για έναν άλλο μεγάλο βυζαντινό μυστικό, τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο. Έναν άνθρωπο ο οποίος επέδρασε καταλυτικά στη διαμόρφωση της χριστιανικής πνευματικότητας πριν και μετά το σχίσμα. Και θα καταλήξω στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Κατόπιν όλων αυτών θα προσπαθήσουμε μια ανακεφαλαίωση για να βρούμε τους συνδέσμους και τις συνέχειες.

Δεν θα εισέλθω στη δυτική παράδοση, όχι μόνο γιατί υπάρχουν κάποιες διαφορές, αλλά και γιατί νομίζω ότι η ανακάλυψη στα όρια της δυτικής θεολογικής παράδοσης αυτών των ίδιων κατευθυντηρίων γραμμών είναι ακόμα στην αρχή της. Να το πω ξεκάθαρα, βλέπω ότι οι δυτικοί θεολόγοι μόνον εσχάτως αρχίζουν να καταλαβαίνουν την πιθανότητα να ξεπεραστεί ο ιδεαλισμός ή ο ατομικισμός σε οντολογικό πεδίο. Μόνο τώρα τελευταία παρακολουθώ στη βιβλιογραφία προσπάθειες να ερμηνευτεί και η δυτική παράδοση σε μια τέτοια πιθανή προοπτική, πράγμα το οποίο δημιουργεί μεγάλες αντιρρήσεις στους κόλπους της κλασσικής θεολογίας. Ένα παράδειγμα. Έτυχε να σπουδάζω στο Παρίσι όταν ο Marion έβγαλε το περίφημο βιβλίο του, “Ο Θεός χωρίς το Είναι”. Αυτό προκάλεσε ένα σεισμό στους κόλπους της κλασσικής ρωμαιοκαθολικής θεολογίας, τουλάχιστον στο Παρίσι. Θυμάμαι σειρές συνεντεύξεων, χρειάστηκε ο συγγραφέας να δώσει εξηγήσεις επί εξηγήσεων, κάποιοι έβγαλαν άρθρα σε απάντηση, με τίτλο “Ο Θεός με το Είναι” και όλο αυτό συνέβη γιατί ένας φιλόσοφος μίλησε ουσιαστικά για τον αποφατισμό στο Θείο Είναι.

Ένας άλλος τέτοιος σεισμός παρατήρησα να συμβαίνει στην ίδια περιοχή, όταν ο δάσκαλός μου, ο Michel Corbin, θέλησε να ξαναερμηνεύσει τον Άνσελμο, τον οποίο μετέφρασε στα γαλλικά σε δέκα τόμους. Εκείνη την εποχή είχε βγάλει ένα βιβλίο εξακοσίων σελίδων, την “Εισαγωγή στον Άνσελμο”. Εκεί προσπαθεί να απαλλάξει τον Άνσελμο από την περίφημη διδασκαλία περί ικανοποίησης της θείας δικαιοσύνης και να δει το έργο του στην γραμμή του Γρηγορίου του Θεολόγου, του Μαξίμου του Ομολογητή και του Νικολάου Καβάσιλα (που είναι ένας θεολόγος μετά το σχίσμα). Αυτή η προσπάθεια προκάλεσε αρκετό σκεπτικισμό, παρά το ότι νομίζω ότι έχει γίνει συνείδηση στους διεθνείς θεολογικούς κύκλους το γεγονός ότι σήμερα μπορούμε να συγκλίνουμε σε μια κοινή ερμηνευτική, κυρίως όσον αφορά στους κοινούς συγγραφείς της προ του σχίσματος περιόδου, αλλά και σε μερικούς μετά το σχίσμα.

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στο δικό μας θέμα. Θέλω να αναζητήσουμε πρώτα απ' όλα την έννοια του «ψυχοσωματικού» ειδικά στους μυστικούς. Διότι είναι αυτοί ακριβώς οι οποίοι διαβάζονται με έναν τρόπο θα λέγαμε ιδεαλιστικό, δηλαδή νεοπλατωνικό, ή εκστατικό. Διαβάζουμε στον Συμεών τον Νέο Θεολόγο, λοιπόν: «... ὅπως στὸν Πατέρα, τὸν Υἱὸ καὶ τὸ Πνεῦμα προσκυνοῦμε ἕναν καὶ μόνο Θεό, ἔτσι πάλι ἐν Θεῷ, ὁ ἄνθρωπος γίνεται ἑνωμένος, ψυχὴ καὶ σῶμα, Θεὸς κατὰ χάριν, καὶ δὲν μεταβάλλεται οὔτε τὸ σῶμα σὲ ψυχή, οὔτε ἡ ψυχὴ σὲ Θεότητα, οὔτε ὁ Θεὸς συγχέεται μὲ τὴν ψυχή, οὔτε ἡ ψυχὴ μεταβάλλεται σὲ σάρκα, ἀλλὰ μένει ὁ Θεὸς ὅπως εἶναι Θεὸς καὶ ἡ ψυχὴ στὴ φύση της καὶ τὸ σῶμα καθὼς ἐπλάσθη πηλός. Αὐτὸς ποὺ παράδοξα τὰ ἔδεσε αὐτὰ καὶ συνέδεσε μὲ τὴν ὕλη τὸ νοερὸ καὶ τὸ ἄυλο, αὐτὸς καὶ μὲ τὰ δύο αὐτὰ ἑνώνεται ἀσύγχυτα, καὶ ἐγὼ ὁ ἴδιος, κατ' εἰκόνα καὶ καθ' ὁμοίωσιν Ἐκείνου γίνομαι, ὅπως ἔδειξε ὁ Λόγος, Θεός». Και εδώ μία φράση στα αρχαία ελληνικά, «Θεός, ψυχὴ καὶ σῶμα, ὁ κατ' εἰκόνα Θεοῦ κτισθεὶς ἄνθρωπος καὶ Θεὸς εἶναι καταξιούμενος».[ΕΝ ΘΕΩ ΛΕΕΙ Ο ΑΓΙΟΣ. ΑΝΑΦΕΡΕΙ ΜΙΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ, ΟΠΩΣ ΕΠΛΑΣΘΗ. Ο ΟΠΟΙΟΣ ΣΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΠΕΣΕ ΚΑΙ ΝTΥΘΗΚΕ ΤΟΥΣ ΔΕΡΜΑΤΙΝΟΥΣ ΧΙΤΩΝΕΣ.. ΣΥΝΕΔΕΣΕ ΜΕ ΤΗΝ ΥΛΗ ΤΟ ΝΟΕΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΥΛΟ ΚΑΙ ΓΙΝΟΜΑΙ ΚΑΤ' ΕΙΚΟΝΑ ΕΚΕΙΝΟΥ, ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ. ΟΧΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΔΙΟΤΙ ΤΟ ΚΑΤ' ΕΙΚΟΝΑ ΑΥΤΟ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΕ]

Αν κάποιος έχει ξοδέψει χρόνια διαβάζοντας την νεοπλατωνική παράδοση καταλαβαίνει ότι εδώ πρόκειται για έναν τελείως άλλο κόσμο.

Να δούμε ένα ποίημά του από τους Ύμνους Θείων Ερώτων: «... ἄνθρωπός εἰμι τῇ φύσει, Θεὸς δὲ τῇ χάριτι. Όρα ποίαν χάριν λέγω, ἔνωσιν τὴν μετ' ἐκείνου αἰσθητῶς καὶ νοερῶς τε, οὐσιωδῶς, πνευματικῶς τε». Και το άλλο κείμενο: «... ὦ τοῦ θαύματος, ὅτι ἄνθρωπος ἑνώνεται μὲ τὸν Θεὸ σωματικὰ καὶ πνευματικά, ἐπειδὴ δὲν χωρίζεται ἀπὸ τὸν νοῦ ἡ ψυχή, οὔτε ἀπ' τὴν ψυχὴ τὸ σῶμα, ἀλλὰ μὲ τὴν οὐσιώδη ἕνωση γίνεται ὁ ἄνθρωπος καὶ αὐτὸς τρισυπόστατος». Δηλαδή ένας θέσει Θεός (όχι φύσει Θεός), τρισυπόστατος, αποτελούμενος από σώμα, ψυχή και άγιο Πνεύμα.[ΑΠΟ ΤΗΝ ΧΑΡΙ ΟΧΙ Ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΑΠΟ ΜΠΑΜΠΑ ΚΑΙ ΜΑΜΑ. ΠΕΣ ΜΑΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΒΡΗΚΕΣ ΝΑ ΤΗΝ ΒΡΟΥΜΕ ΚΑΙ ΕΜΕΙΣ]

Υπάρχουν κείμενα ακόμα πιο τολμηρά, τα οποία προξενούν κατάπληξη, όπως αυτό εδώ: «...γινόμαστε μέλη Χριστοῦ καὶ ὁ Χριστὸς δικό μας μέλος, καὶ τὸ χέρι μου γίνεται Χριστός, καὶ τὸ πόδι μου Χριστός, παρόλο ποὺ εἶμαι ἄνθρωπος, καὶ γίνομαι ἐγὼ χέρι Χριστοῦ καὶ πόδι Χριστοῦ, κουνῶ τὸ χέρι καὶ τὸ χέρι μου εἶναι ὅλο Χριστός, κουνῶ τὸ πόδι καὶ αὐτὸ ἀστράφει σὰν Ἐκεῖνον· μὴ λὲς ὅτι βλασφημῶ ἀλλὰ δέξου αὐτὰ τὰ πράγματα καὶ προσκύνησε τὸν Χριστό, ποὺ σὲ καθιστᾶ τέτοιο».[ΓΙΝΟΜΑΣΤΕ ΔΕΝ ΓΕΝΝΙΟΜΑΣΤΕ]

Επειδή μπορεί κανείς σ᾽ αυτό το σημείο να έχει απορία σχετικά με το ποια ακριβώς γνωσιολογία προϋποθέτουν αυτά τα πράγματα,[ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΚΡΙΒΕΙΑ] θα διαβάσω μόνο μία καταπληκτική ρήση του Συμεώνος, η οποία ομιλεί για το θέμα της γνώσης. Μας λέει πως «η γνώση δεν είναι φως, αλλά το φως είναι η γνώση, γιατί μέσα σ' αυτό και μέσω αυτού και από αυτό προέρχονται τα πάντα». Πρόκειται εδώ για το θέμα της ησυχαστικής θέας του ακτίστου Φωτός. Δεν πρόκειται συνεπώς για μια μυστικοποίηση του νού, δηλαδή για μία μυστική εισχώρηση του νού σε μια συγγενή του Θεία σφαίρα, αλλά για την μεταμόρφωση του νού, ώστε να μπορεί να δει το άκτιστο φως, δηλαδή τις άκτιστες ενέργειες.[ΦΩΣ ΕΚ ΦΩΤΟΣ ΘΕΟΣ ΑΛΗΘΙΝΟΣ. ΟΙ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΘΕΟΣ ΑΛΗΘΙΝΟΣ, ΕΙΝΑΙ ΕΚ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΟΥΣΙΑ. ΟΥΣΙΩΝΟΥΝ ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΕΝΥΠΟΣΤΑΤΟΥΝ, ΕΙΝΑΙ ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΕΣ ΔΕΝ ΑΘΑΝΑΤΙΖΟΥΝ.] Εδώ αυτό το γεγονός πρέπει να πούμε ότι δεν ονομάζεται ποτέ «μυστικισμός» από τους Πατέρες. Θεωρείται μάλιστα οντολογικά ως μια μεταμόρφωση του τρόπου υπάρξεως της ανθρώπινης φύσης. [ΣΤΟΝ ΣΤΑΥΡΟ ΕΛΕΙΠΑΝ ΟΙ ΔΥΟ ΜΑΘΗΤΕΣ] Ακριβώς γι' αυτό η μετοχή στο Θεό είναι ψυχοσωματική και καθόλου δεν χρειάζεται να έχει κάποιο δήθεν συγγενές «θείο» στοιχείο ο άνθρωπος μέσα του, για να κοινωνήσει μετά του Θεού.[ΤΗΝ ΧΑΡΙ ΤΟΥ ΒΑΠΤΙΣΜΑΤΟΣ] Δηλαδή δεν είναι μία φυσική μετοχή, αλλά μια μετοχή μέσω μεταμόρφωσης [ ΤΙΝΟΣ; ΚΡΥΦΤΗΚΑΝ ΦΟΒΙΣΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΤΡΕΙΣ], που προέρχεται από την χάρη. Γι' αυτό τον λόγο είναι μια καθαρά ψυχοσωματική αντίληψη περί ανθρώπου, που συνδέοντας τα όσα είπαμε για τον άγιο Μάξιμο χθες, προλαβαίνει μ' έναν τρόπο την νεωτερικότητα.[ΝΑΜΑΣΤΕ!!!]

Σας θυμίζω ότι στον άγιο Μάξιμο η ουσία του ανθρώπου δεν είναι ούτε η ψυχή του, ούτε το σώμα του, αλλά το «όλον αυτού». Δεν σταματάει όμως εδώ ο άγιος Μάξιμος. Δεν τον ικανοποιεί ούτε η ψυχοσωματική ενότητα. Γι' αυτό και όταν θα την περιγράψει στη συνέχεια θέτει το ερώτημα «... ο άνθρωπος είναι απλώς και μόνο ψυχή και σώμα;» και απαντάει «όχι». Και λέει κάτι, κατά τη γνώμη μου, καταπληκτικό: «Ό,τι και να προσθέσουμε απ' όσα γνωρίζουμε για τον άνθρωπο, ούτε το άθροισμά μας θα είναι ίσο μ' αυτό που είναι ο άνθρωπος. Γιατί ο άνθρωπος μπορεί να γίνει το όλον, δηλαδή έχει μέσα του μια υποδοχή για την καθολικότητα. Γίνεται άνθρωπος μόνο ως μια ανεπανάληπτη και ιδιαίτερη όψη όλου του κτιστού κόσμου. Και αν αυτό δεν γίνει, ο άνθρωπος δεν μπορεί ποτέ να νοιώσει πλήρως άνθρωπος».[ΜΙΑ ΥΠΟΔΟΧΗ ΑΚΡΙΒΩΣ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ Ο ΥΛΙΣΜΟΣ ΑΠΟΡΡΙΠΤΕΙ]

Ένα τελευταίο κείμενο που μπαίνω στον πειρασμό να σας διαβάσω, είναι αυτό που μιλάει για το πως βιώνει την αποκάλυψη ο πιστός του Θεού: «... όταν ο Θεός του παντός αποκαλύπτεται στην ψυχή, εκείνη την στιγμή κάθε αγαθό της αποκαλύπτεται, και το αγαθό αυτό μετέχεται-κοινωνείται από αυτήν με όλες τις αισθήσεις της. Δηλαδή βλέπεται και ακούγεται και γλυκαίνει τη γεύση και ευωδιάζει τη μύτη, ψηλαφάται, γνωρίζεται, λαλεί και λαλείται, γνωρίζει και γνωρίζει ότι γνωρίζεται». Και επίσης: «... ποιος είναι ο τρόπος με τον οποίο εικονίζεται η βασιλεία του Θεού... ποιο είναι αυτό που εικονίζει τη Βασιλεία στο χώρο της ιστορίας...». Ο Πλωτίνος θα απαντούσε «η θεωρία». Φοβούμαι ότι και ο Αυγουστίνος θα απαντούσε το ίδιο. Ακούστε την απάντηση του αγίου Συμεώνος: «... τα αγαθά της βασιλείας είναι το σώμα και το αίμα του Κυρίου, τα οποία κάθε μέρα τρώμε και πίνουμε. Έξω απ' αυτά δεν θα βρείς τίποτα, ακόμα και αν διατρέξεις όλη την κτίση».[ΕΙΚΟΝΙΖΕΤΑΙ. ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΙΚΟΝΑ Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ. ΕΙΝΑΙ ΤΟΠΟΣ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ]

Καταλαβαίνετε ότι εδώ έχουμε μια θεολογία την οποία ένας παλιός γερμανός φιλόσοφος ονόματι Krause προσπάθησε να περιγράψει με το όνομα «παν-ενθεϊσμός», που είναι κάτι τελείως άλλο από τον πανθεϊσμό. Δηλαδή είναι η διδασκαλία στην οποία καταλήγουν παραδόξως συγγραφείς σαν αυτούς που παρουσίασα χθες. Εννοώ ανθρώπους που ασχολούνται με την cognitive science και σε άρθρα τους μιλούν για μια αλλαγή της θεολογικής αντίληψης, επειδή αν η πνευματική ζωή είναι υλική και πνευματική, μας χρειάζεται ένας Θεός που δεν είναι μόνο υπερβατικός, αλλά επίσης και εμμενής, ενθαδικός, παροντικός, ενδοκόσμιος. Αυτό το πράγμα ο Krause το ονόμασε παν-ενθεϊσμό, αλλά η ελληνική πατερική παράδοση περιέγραψε πολύ βαθύτερα και καλύτερα με την διάκριση ουσίας και ενεργειών στο Θεό.

Βέβαια όσοι ξέρουν θεολογία γνωρίζουν ότι αυτό είναι ένα από τα σημεία στα οποία δυσκολευόμαστε να συμφωνήσουμε οι Ρωμαιοκαθολικοί με τους Ορθοδόξους. Αλλά εκείνο που με χαροποιεί είναι ότι στη βιβλιογραφία βλέπω όλο και περισσότερα κείμενα δυτικών θεολόγων, που αναγνωρίζουν ότι η διάκριση ουσίας – ενεργειών είναι διδασκαλία πατερική πολύ πριν από το σχίσμα και υπάρχει και στον Μάξιμο, και στους Καππαδόκες και σε δυτικούς πατέρες. Ίσως μόνο ο Ακινάτης αρνείται αυτή τη διάκριση, παρόλο που και ο ίδιος προσπαθεί να εξασφαλίσει την μέθεξη – κατά τη γνώμη μου – με τη διδασκαλία περί analogia entis. Θέλω να υπενθυμίσω ότι η analogia entis δεν είναι μια μεταφορά από την κτίση προς τον Θεό, αλλά το αντίθετο. Δηλαδή είναι μια προσπάθεια να πούμε τι είναι ο Θεός, αρχίζοντας απ' αυτόν, αλλά με τρόπο που να τον καταλαβαίνει η κτίση. Νομίζω, λοιπόν, ότι εκείνο που ήθελε να εξασφαλίσει ο Ακινάτης, όχι με τρόπο ποιητικό αλλά με τρόπο φιλοσοφικό, είναι η μετοχή στο Θεό χωρίς να διακρίνει μέσα στο Θείο Είναι διαφορετικές οντολογικές τάξεις.

Βεβαίως το θέμα είναι ότι ο Γρηγόριος ο Παλαμάς, που ανέπτυξε το θέμα αυτό διά μακρών, δεν διαβάστηκε από την Δύση, αλλά του έγινε πολεμική. Νομίζω ότι μόνο τώρα τελευταία βλέπουμε μερικές πρώτες προσεγγίσεις που προσπαθούν να διαβάσουν τον Παλαμά τον ίδιο, χωρίς προκαταλήψεις. Μάλιστα στο Cambridge είχα την ευκαιρία να παραβρεθώ σε σεμινάρια όπου ο Παλαμάς προσεγγίζει τον Ακινάτη όσον αφορά στην πρόθεση, που είναι ίδια και στους δύο, να μη χωρίσουν τη δημιουργία από τον Θεό. Παρόμοιες προσπάθειες είδα και στο Παρίσι. Όλα αυτά με κάνουν να πιστεύω ότι σε κάποια δεδομένη στιγμή αυτοί οι δύο μεγάλοι εχθροί θα θεωρηθούν πολύ πιο κοντά απ' ό,τι νομίστηκε.

Το θέμα δεν είναι καθόλου ακαδημαϊκό. Είναι βαθύτατα υπαρξιακό. Θα το δείξω αμέσως αυτό.

Σας θυμίζω ότι ο Παλαμάς πολέμησε τον Βαρλαάμ, ο οποίος έχει μια κλασσική φιλοσοφική θέση που θέλει τον άνθρωπο να κοινωνεί μετά του Θεού μόνο με το νού. Χωρίς δηλαδή το σώμα και χωρίς το παθητικό της ψυχής. Πράγμα που σημαίνει ότι με τη γλώσσα που μιλάμε σήμερα ο Βαρλαάμ έχει μια απολύτως ελλιπή ανθρωπολογία. Αυτή θεωρεί ότι ό,τι ο άνθρωπος έχει να κάνει είναι η θεωρία.[ ΚΑΙ Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΘΕΟΣ ΤΟΥ ΑΚΙΝΑΤΗ;]

Έρχεται ο Παλαμάς και στο έργο του «Τριάδες υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων» φτιάχνει μια ολόκληρη ανθρωπολογία την οποία βρίσκω απολύτως μοντέρνα. Κατ' αρχήν σχετικά με το σώμα θεωρεί ότι είναι εξίσου θεοειδές με την ψυχή, διότι και αυτό, όπως η ψυχή, διαθέτει «ενσημαινομένας πνευματικάς διαθέσεις»[ΤΑ ΤΣΑΤΡΑΣ. ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΣΥΝΤΟΝΙΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΔΙΑΠΑΣΩΝ ΣΤΟ ΣΕΞ.]. Όλες οι ενέργειες του πνεύματος, και του ανθρώπινου και του Θείου, ενεργούνται και με το σώμα. Το ίδιο συμβαίνει και όσον αφορά το παθητικό της ψυχής, δηλαδή το επιθυμητικό και το θυμοειδές... Και σ' ένα σημείο φτάνει να πεί το εξής: «... δεν με ενδιαφέρει ο νούς, εάν δεν μπορώ με το παθητικό της ψυχής να αγαπήσω τον Θεό. Δεν με ενδιαφέρει η θεωρία, αν δεν μπορεί να γίνει κοινωνία...»

Καταλαβαίνετε πόσο σημαντικά είναι όλα αυτά, διότι εδώ πλέον δεν μιλάμε για απάθεια, αλλά, πρώτον, για τον πλήρη σεβασμό του πλήρους ανθρώπου, δηλαδή μια πλήρη ανθρωπολογία για πρώτη φορά στα νεωτερικά χρόνια, και στη συνέχεια την πιθανότητα της μεταμόρφωσης των δυνάμεων αυτών, της ψυχής και του σώματος. Έχομε μια θεολογία του πραγματικού, πράγμα που σημαίνει ότι για πρώτη φορά τοποθετείται στο Είναι όλη η σοφία και το βάθος του πραγματικού, η απροσδιοριστία και η πολλαπλότητα, το σώμα και το πνεύμα, το περίπλοκο και το ανείπωτο, η ομορφιά και το μυστήριο, το αίσθημα και ο λόγος, το πάθος και η συγκίνηση, το φως και το σκοτάδι, η ύλη και η ιστορία, ο έρωτας και το μίσος... και όλα αυτά σε ένα αιώνιο μέλλον. Όλα αυτά οφείλουν, κατά τον Παλαμά, να «συν-διαιωνίσουν» εν Θεώ.[ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΛΑΧΩΣ ΛΕΓΟΜΕΝΟ]

Θέλω να σας διαβάσω ένα μικρό κείμενο του Παλαμά, που είναι για μένα απ' τα πιο συγκλονιστικά. Είναι, μπορώ να πω, απ' τα κείμενα που με κάνουν να θέλω να είμαι χριστιανός. Ακούστε, «... υπάρχουν δύο ειδών άνοδοι προς το Εν, η πρώτη είναι αυτή των φιλοσόφων...», την οποία ο Παλαμάς χαρακτηρίζει φανταστική, γιατί «... είναι μόνο νοερή, χωρίς το σώμα και χωρίς την κτίση».

Και συνεχίζει λέγοντας πως η άνοδος των αγίων προς τον Θεό είναι πραγματική, επειδή συμβαίνει «μετά παντός είδους κτίσεως...». Δηλαδή, λέει ο Παλαμάς, «... ο άνθρωπος πρέπει να φτάσει στον Θεό κουβαλώντας όλη την υλική κτίση για να είναι πλήρες το κατ' εικόνα». Πράγμα που σημαίνει ότι κατ' εικόνα δεν είναι η ψυχή και μόνον. Γι' αυτό λοιπόν οι άγιοι δεν μπορούν να είναι απλώς θεωροί, αλλά και κοινωνοί του Θεού.[ΜΕ ΣΩΜΑ Ή ΧΩΡΙΣ ΣΩΜΑ ΟΥΚ ΟΙΔΑ] ΔΕΝ ΔΙΑΘΕΤΟΥΜΕ ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ, ΔΙΟΤΙ ΕΔΩ ΟΦΕΙΛΕΤΑΙ Η ΥΒΡΙΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΘΕΟΤΟΚΟ ΤΩΝ ΝΕΟΟΡΘΟΔΟΞΩΝ.ΜΗ ΦΟΒΟΥ ΜΑΡΙΑΜ ΕΙΠΕ Ο ΑΓΓΕΛΟΣ. ΠΟΥ ΤΗΝ ΒΡΗΚΕ ΤΗΝ ΑΠΑΘΕΙΑ.

Εκείνο που θέλω να υπογραμμίσω ξανά είναι ο εκπλητικός ρεαλισμός αυτού του συγγραφέα, ο οποίος φτάνει να θεωρήσει φανταστική την θεολογία που δεν περιέχει ολόκληρη την κτίση, δηλαδή ολόκληρη την θεολογία που ονομάζουμε μετα-καρτεσιανή. Φοβάμαι να πω Αυγουστίνεια.[ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ]

Εκείνο που είναι εντυπωσιακό είναι, όπως λέει ο Παλαμάς, πως το Πνεύμα το Άγιο δημιουργεί «ἀνάκρασιν» (ανάμιξη, συμπερίληψη) με ολόκληρη την ανθρώπινη ύπαρξη, μεταμορφώνοντας και όχι εξαφανίζοντας το κάθε ένα μικρό τμήμα ψυχής ή σώματος. [ΝΑΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ...ΟΤΑΝ]

ΟΛΟΙ ΟΙ ΕΥΣΕΒΕΙΣ ΠΟΘΟΙ ΤΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ.

ΑΣ ΜΑΣ ΕΡΜΗΝΕΥΣΕΙ ΚΑΙ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΩΡΑΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ.

Η δουλειά μου είναι ηθοποιός, το σώμα μου είναι το εργαλείο της δουλειάς μου.

ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ, ΠΡΟΣΩΠΑ,ΗΘΟΠΟΙΟΙ, ΝΑΡΚΙΣΣΟΙ . ΠΟΛΥ ΘΕΑΤΡΟ.