ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
§ 9. Τὸ τίμημα τῆς θεσμοποιημένης ἐκκοσμίκευσης
᾿Αλλά, πάνω ἀπὸ ὅλα, ἡ ἔκπτωση καὶ ἡ ἀπώλεια τῆς «πρεσβυτέρας Ρώμης», τῆς «ἠγαπημένης καὶ προκαθημένης τῆς ἀγάπης», σήμαινε γιὰ τὴν ᾿Ανατολὴ μιὰ τραγικὴ ἀναπηρία στὴν ἱεραρχία - «ἱερὰ τάξη καὶ εὐπρέπεια» τῆς «κατὰ τὴν οἰκουμένην καθολικῆς Ἐκκλησίας», μιὰ ὀδυνηρὴ καὶ βίαιη ἐπιστροφὴ στὴν ταπείνωση τῆς «ἐσωτερικευμένης καθολικότητας» τῶν αἰώνων τοῦ διωγμοῦ. Καὶ ἡ «ἐσωτερικευμένη καθολικότητα» εἶναι ἕνα κατόρθωμα ποὺ κάποτε πραγματώνεται καὶ κάποτε ἀλλοιώνεται σὲ τοπικιστικὴ καὶ ἐθνοφυλετικὴ ἢ «ὁμολογιακή» αὐτοσυνειδησία.
Τὸ πέρασμα τῶν τεσσάρων αἰώνων τῆς ὑποταγῆς στὴν τουρκική βαρβαρότητα ἀποδυναμώνει ἱστορικὰ τὰ κέντρα τοῦ πνευματικοῦ βίου τῆς ᾿Ανατολῆς τὰ «πρεσβυγενή» Πατριαρχεῖα ἑπομένως καὶ τὴ σύνολη εἰκόνα τῆς λειτουργικῆς-ἱεραρχικῆς ἑνοείδειας ποὺ ἐξέφραζε ὁ θεσμὸς τῆς Πενταρχίας. Διαμορφωμένος στοὺς αἰῶνες τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων ὁ θεσμὸς τῆς Πενταρχίας, ὡς ὁρατὴ ἔκφραση τῆς ἑνότητας τῆς ἀλήθειας ποὺ λειτουργεῖ καὶ λειτουργεῖται στὰ ὅρια τοῦ οἰκουμενικοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλοιώνεται μὲ τὸ τέλος τῆς τουρκοκρατίας προοδευτικά, γιὰ νὰ καταλήξη στὶς μέρες μας σὲ ἱστορικὸ τύπο δίχως οὐσιαστικὴ λειτουργικότητα – ἁπλὴ ἐθιμικὴ καὶ τελετουργικὴ ἐπιβίωση μιᾶς ὁρισμένης διάρθρωσης τῶν ἐπισκοπικῶν «πρωτείων τιμῆς». Ἡ ἀντίληψη τῆς ἑνότητας τῶν ᾿Ορθόδοξων Ἐκκλησιῶν μετατίθεται σὲ ἕναν ὁριζόντιο άξονα ὁμολογιακῆς συνύπαρξης, καὶ ὁ ἐκκλησιαστικὸς βίος ὀργανώνεται στη βάση τῆς παράλληλης αὐτονομίας ἐθνικῶν «αὐτοκέφαλων» ᾿Εκκλησιῶν.
Αὐτὴ ἡ ἀλλοίωση τῆς ἀντίληψης γιὰ τὴν ἑνότητα καὶ ὁ κατακερματισμὸς τῆς ἱεραρχικῆς ἑνοείδειας τῶν Ὀρθόδοξων Ἐκκλησιῶν εἶναι τὸ ἱστορικὸ καὶ ἄμεσο ἀποτέλεσμα πολύ γενικώτερων καὶ βαθύτερων μεταβολῶν ποὺ συντελοῦνται στὸν πνευματικὸ χῶρο τῆς ᾿Ανατολῆς στη διάρκεια τῶν τεσσάρων αἰώνων τῆς τουρκοκρατίας. Στοὺς αἰῶνες αὐτοὺς ἡ Δύση πραγματοποιεῖ μιὰ ἱστορικὴ πορεία ἀκριβῶς ἀντίστροφη πρὸς τὸν οἰκονομικό – κοινωνικὸ καὶ μορφωτικό μαρασμό τῶν λαῶν τῆς ᾿Ανατολῆς: Πορεία ἀνάπτυξης τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν, κοινωνικοῦ καὶ πολιτικοῦ φιλελευθερισμοῦ, οἰκονομικῆς καὶ τεχνικῆς προόδου. Ἔτσι ἡ Δύση ἀρχίζει νὰ ἐνσαρκώνη γιὰ τὴν ὑπόδουλη ᾿Ανατολὴ τὸ ἰδανικὸ μιᾶς «φωτισμένης» πρωτοπορείας στὸν πολιτισμό, καὶ ὁ «ἐξευρωπαϊσμὸς» θὰ ταυτιστῆ γιὰ τοὺς λαοὺς τῆς ᾿Ανατολῆς μὲ τὸ ὅραμα τῆς προόδου καὶ τῆς ἀνάπτυξης.
Ὁ θαυμασμὸς γιὰ τὰ «φῶτα» τῆς Δύσης θὰ καλλιεργηθή συστηματικὰ ἀπὸ τὴν εὐρωπαϊκὴ πολιτικὴ στὶς χῶρες τῆς Βαλκανικῆς καὶ τῆς Μέσης ᾿Ανατολῆς, στὰ πλαίσια μιᾶς εὐρύτερης προσπάθειας γιὰ πολιτιστικὴ καὶ οἰκονομικὴ διείσδυση στὸ χῶρο τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας91. Στὸ ἔργο αὐτὸ θὰ συμβάλλουν οὐσιαστικὰ καὶ τὰ πλήθη τῶν «μισσιοναρίων», ρωμαιοκαθολικῶν καὶ προτεσταντῶν, ποὺ κατακλύζουν τὶς ὀρθόδοξες χώρες ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 16ου αἰώνα92. ᾿Αλλὰ καὶ οἱ λόγιοι τῆς ᾿Ανατολῆς ποὺ καταφεύγουν γιὰ σπουδὲς στὰ Πανεπιστήμια τῆς Δύσης, μεταφέρουν στὸν ὀρθόδοξο χώρο, δίχως βαθύτερο προβληματισμὸ ἢ κριτικὴ διάθεση, τὶς ἰδέες τῆς εὐρωπαϊκῆς ᾿Αναγέννησης καὶ τοῦ Διαφωτισμοῦ – τὴν ἐπιστημονικὴ «ἀντικειμενικότητα» τῶν δυτικῶν καὶ τὸ συνακόλουθο πνεῦμα τῆς λογικοκρατίας, τὴ χρησιμοθηρικὴ ἠθικοκοινωνικὴ ἀντίληψη γιὰ τὴ θρησκεία, τὸν ὀρθολογικό φιλελευθερισμὸ τῶν «δικαιωμάτων τοῦ ἀτόμου93 – προετοιμάζοντας τὰ ἐθνικιστικά κινήματα τοῦ 19ου αἰώνα94. Μιὰ προοδευτικὴ «ἔνδοθεν» ἄλωση τῆς Ὀρθόδοξης ᾿Ανατολῆς ἀπὸ τὸ πνεῦμα καὶ τὴ νοοτροπία τῆς Δύσης συντελεῖται ἀνεπαίσθητα ἀλλὰ σταθερὰ στὴ διάρκεια τῶν τεσσάρων αἰώνων τῆς τουρκοκρατίας95.
Αὐτὴ ἡ ἄλωση θὰ ἐμφανιστῆ ὁλοκληρωμένη μὲ τρόπο ραγδαῖο καὶ βίαιο, καταρχὴν ἔξω ἀπὸ τὸ χῶρο τῆς ᾿Οθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας – στὴ Ρωσία τοῦ Μεγάλου Πέτρου, ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰώνα96. Λίγο ἀργότερα, ἡ χρησιμοθηρικὴ ἀστικὴ ἰδεολογία τοῦ Διαφωτισμοῦ, μαζὶ μὲ τὸ πνεῦμα τοῦ ἐθνικισμοῦ τοῦ 19ου αἰώνα, θὰ ὁδηγήση στὰ ἀπελευθερωτικά κινήματα τῶν λαῶν τῆς Βαλκανικῆς, στὴν ἐγκατάλειψη τοῦ ὁράματος τῆς οἰκουμενικῆς ὀρθόδοξης ρωμιοσύνης, καὶ στὴ διαμόρφωση τυπικὰ αὐτόνομων καὶ οὐσιαστικά (οίκονομικὰ καὶ πολιτιστικά) ἐξαρτημένων ἀπὸ τὴν Εὐρώπη ἐθνικῶν κρατῶν97.
Σημειώσεις
91. Βλ. Arnold TOYNBEE, The Western Question in Greece and Turkey a study in the contract of Civilization, London 1922. – Nicol. JORGA, Points de vue sur l'Histoire du Commerce de l' Orient, Paris 1925. – J. A. R. MARRIOTT, The Eastern Question, Oxford 1940. – Τάσου ΛΙΓΝΑΔΗ, Η ξενικὴ ἐξάρτησις κατὰ τὴν διαδρομὴν τοῦ Νεοελληνικοῦ Κράτους, ᾿Αθῆναι 1975. – Κώστα ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΥ, Τὸ ἀγροτικὸ ζήτημα στὴν Ἑλλάδα, ᾿Αθήνα 1975.
92. B. Hilaire de BARENTON, La France catholique en Orient, Paris 1902. – Steven RUNCIMAN, The Great Church in Captivity, Cambridge 1968. – J. HAJJAR, Les Chrétiens Uniates du Proche-Orient, Paris 1962. – Timothy WARE, Eustratios Argenti; A study of the Greek Church under Turkish Rule, Oxford 1964.
93. B. Cléobule TSOURKAS, Les débuts de l'enseignement philosophique et de la libre pensée dans les Balkans. La vie et l'oeuvre de Théophile Corydalée, Bucarest 1948. – Ίωαν. ΚΑΡΜΙΡΗ, Λόγος περὶ τῶν ἐξωτερικῶν ἐπιδράσεων ἐπὶ τὴν Ὀρθόδοξον Θπολογίαν, ᾿Αθῆναι 1938. – Ε. Π. ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΥ, Εἰσαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, «Βασική Βιβλιοθήκη» τόμος 35, ᾿Αθῆναι 1953. – Γιὰ τὸ ἀντίστοιχο φαινόμενο στη Ρωσία βλ. Ν. O. LOSSKI, Histoire de la Philosophie russe, Paris (Payot) 1954. B. ZENKOVSKY, Histoire de la Philosophie russe, Paris (Gallimard) 1952. Alexander SCHMEMANN, The Historical Road of Eastern Orthodozy, 1963.
94. Κατὰ τὸν 18ον καὶ ἰδιαιτέρως κατὰ τὸν 19ον αι. μέσω τῶν ἀνακαινιστικῶν ἰδεῶν καὶ τοῦ Διαφωτισμοῦ θὰ ἀναφανῇ ἡ δικαιωματικὴ ἀρχὴ τῶν ἐθνοτήτων. – Τάσου ΛΙΓΝΑΔΗ, Η ξενική εξάρτησις ... σελ. 14. – Βλ. ἐπίσης G. WEILL, L' Europe du XIX siècle et l' idée de nationalité, Paris 1938. – H. KOHN, Die Idee des Nationalismus. Ursprung und Geschichte bis zur französischen Revolution, Heidelberg 1950.
95. Ο δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός θὰ προπαγανδιστῇ ἀπερίφραστα σὰν ἡ μοναδικὴ ἄμεση καὶ ὀργανική συνέχεια τῆς ἐλληνορωμαϊκῆς παράδοσης. Η δυτική φιλοσοφία, ἂν καὶ ξεκίνησε μόνο μὲ μερικά βιβλία τοῦ ᾿Αριστοτέλη καὶ αὐτὰ μεταφρασμένα ἀπὸ τὰ ἀραβικά, λογαριάζει ὡς σήμερα τὸν ἑαυτό της σὰν τὴ μοναδικὴ ἀπευθείας ἐξέλιξη τῆς ἀρχαιοελληνικής σκέψης. Ο κύριος στόχος τῆς προσπάθειας ἦταν νὰ ἐξαλειφθῆ ἢ νὰ ἀτονίση ἡ μνήμη τοῦ ἅμεσου ἱστορικοῦ παρελθόντος τῶν λαῶν τῆς ᾿Ανατολῆς – αὐτὸς ὁ ἄλλος πολιτισμός στοὺς ἀντίποδες τοῦ δυτικού, σκοτεινοῦ καὶ βάρβαρου μεσαίωνα, ἡ ζωντανὴ ἀφομοίωση τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύμα τος ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη ᾿Ανατολή. Πρίν ἀπὸ κάθε άλλο, ἡ «ἐπιστημονική» δυτική Ιστοριογραφία φρόντισε γιὰ τὴ μετονομασία που ἐξασφάλιζε τὴν ἀπαραίτητη σύγχυση: ἡ ἑλληνικὴ καὶ ὀρθόδοξη ἀνατολικὴ αὐτοκρατορία βαφτίστηκε «Βυζάντιο». Η λέξη, άγνωστη καὶ ἀκατανόητη γιὰ τὴν ᾿Ανατολή, ἐπιβλήθηκε στη διεθνή oρολογία. Αἰῶνες ὁλόκληρους ή μεθοδευμένη ἄγνοια κάλυψε τὸ «Βυζάντιο» μὲ πυκνὴ ἀχλύ, περίπου τὸ ταύτισε μὲ τὸν δυτικό «σκοτεινό μεσαίωνα».
96. Βλ. Alex. SCHMEMANN, The Historical Road of Eastern Orthodoxy, ἰδιαίτερα τὶς σελ. 331 - 333. – Tibor SZAMUELY, The Russian Tradition,, London (Secker and War-burg) 1974, σελ. 105 - 107. – Gerald GRAGG, The Church and the Age of Reason (1648-1789), Penguin Books, 1976 σελ. 113 κ. έ.
97. Βλ. Hugh SETON - R. W. WATSON, The rise of nationality in the Balkans, London 1917. – Nic. JORGA, Histoire des Etats balkaniques à l'époque moderne jusqu' à 1924, Paris 1925. – N. HUDSEL, Greece, the Balkans and the Great Powers (Foreign Policy Reports, vol. XXI) 1945.
ΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΕΠΑΨΑΝ ΝΑ ΘΕΩΡΟΥΝ ΤΗΝ ΑΓΙΟΤΗΤΑ ΤΟΝ ΣΚΟΠΟ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΟΧΙ ΜΟΝΟ ΔΕΝ ΧΑΘΗΚΕ ΑΛΛΑ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΕ ΣΤΟ ΒΑΣΑΝΙΣΜΕΝΟ ΕΘΝΟΣ. ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΜΕΤΡΟΥΝ ΤΙΣ ΠΛΗΓΕΣ ΤΟΥΣ, ΠΑΡΟΤΙ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΦΡΟΝΗΜΑ , ΤΟ ΥΠΕΡΤΑΤΟ ΕΜΠΟΔΙΟ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΣΥΝΕΧΙΣΕ ΝΑ ΕΧΕΙ ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΟΦΕΙΛΕΙ ΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ,ΑΝΤΙ ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΑΥΤΟΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου