Νόρμαν Ράσελ: «Από τη Χαλκηδόνα, πίσω στη Νίκαια: Η λύση του Ιωάννη Δαμασκηνού στο χριστολογικό αδιέξοδο του ογδόου αιώνα»

Πραγματοποίηση διαδικτυακής διάλεξης Νόρμαν Ράσελ 

ΑΠΟ ΤΗ ΧΑΛΚΗΔΟΝΑ, ΠΙΣΩ ΣΤΗ ΝΙΚΑΙΑ: Η ΛΥΣΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ ΣΤΟ ΧΡΙΣΤΟΛΟΓΙΚΟ ΑΔΙΕΞΟΔΟ ΤΟΥ ΟΓΔΟΟΥ ΑΙΩΝΑ

Πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 28 Μαΐου 2025 η τελευταία διάλεξη του φετινού, πέμπτου κύκλου εκδηλώσεων «Καιρός του ποιήσαι» της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου. Τίτλος της ήταν «Από τη Χαλκηδόνα, πίσω στη Νίκαια: Η λύση του Ιωάννη Δαμασκηνού στο χριστολογικό αδιέξοδο του ογδόου αιώνα» και ομιλητής ήταν ο Νόρμαν Ράσελ, Επίτιμος Ερευνητικός Εταίρος του Κολλεγίου του Αγίου Στεφάνου στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Ο συντονισμός της εκδήλωσης έγινε από τον Δημήτριο Μόσχο, Καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του  Πανεπιστημίου Αθηνών.  

Ο ομιλητής, αφού έκανε μια σύντομη αναδρομή στην χριστολογική έριδα και το πολιτικό υπόβαθρο του 6ου και 7ου αιώνα, αναφέρθηκε στις νέες ιδέες του Ιωάννη του Δαμασκηνού και τις επιρροές που δέχτηκε από τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη και κυρίως τον Μάξιμο τον Ομολογητή, σε ό,τι αφορά ειδικότερα την κατανόηση και τρόπο χρήσης του όρου «περιχώρηση». Ο Ιωάννης επέκτεινε αυτή την έννοια από την τριαδική θεολογία του Συμβόλου Πίστεως της Νίκαιας στη σχέση των δύο φύσεων του Χριστού, ενώ επιπλέον, αντλώντας από τους στοχαστές της εποχής του στοιχεία αφενός σχετικά με τη φύση και την ουσία και αφετέρου την υπόσταση και το πρόσωπο και τη μεταξύ τους σχέση, προσφέρει μια κατανόηση της ένωσης βασισμένη στην υπόσταση μάλλον παρά στη φύση, την οποία ένωση περιγράφει με μεγαλύτερη επιτυχία, αξιοποιώντας τον όρο «ενυπόστατο». Αντί της σύνθετης φύσης, ο Ιωάννης προτείνει την έννοια μιας σύνθετης υποστάσεως. Έτσι, επεξεργάζεται και αναπτύσσει περαιτέρω δύο διακριτές ιδέες του Μαξίμου, αυτή της περιχώρησης και αυτή του ενυποστάτου, βασιζόμενος στην προσπάθεια του Μαξίμου να ευθυγραμμίσει τη χαλκηδόνεια χριστολογία με την τριαδολογία της Νικαίας.

Η καταγραφή της εκδήλωσης έχει αναρτηθεί στο κανάλι της Ακαδημίας στο YouTube.

Πηγή: https://www.youtube.com/watch?v=D2iPEswjxLs

ΣΧΟΛΙΟ

Η λέξη περιχώρησις είναι σύνθετη και προέρχεται από το χωρέω που σημαίνει τόσο “πηγαίνω”, προχωρώ, όσο και “περιέχω”. Είχε χρησιμοποιηθεί από πολύ παληά για να δείξει πως ο Θεός εμποτίζει, διαπερνά την ύλη!

Έτσι ο ορισμός που θα εξασφάλιζε από τον τριθεϊσμό βρέθηκε με την βοήθεια της περιχωρήσεως. Τρία πρόσωπα τα οποία κατοικούν το ένα μέσα στο άλλο με μια μοναδική ουσία.

Η περιχώρησις λοιπόν δεν σημαίνει πια το ένα “προς” το άλλο, αλλά “μέσα” στο άλλο. Η πρώτη σημασία ήταν η παραδοσιακή, φιλοσοφική η οποία χρησιμοποιήθηκε επιτυχώς στην Χριστολογία και στην Οικονομία! Στην Αγία Τριάδα όμως η περιχώρησις του ενός “προς” το άλλο (όπως διδάσκουν σήμερα οι Ρώσοι θεολόγοι και η σχολή του Ζηζιούλα ακολουθούμενη ή ακολουθώντας τις φιλοσοφίες του Rahner περί Αγία τριάδος) θα μπορούσε να εμπλέξει την ιδέα πως τα πρόσωπα θα μπορούσαν να είναι ισοδύναμα, ισότιμα ή εναλλασσόμενα!

Η περιχώρησις του ενός “μέσα” στο άλλο σημαίνει πως τα πρόσωπα συνορεύουν και έχουν κοινή έκταση. Είναι η αντιστροφή της ταυτότητος της ουσίας. Η χρήση της μιας έννοιας της περιχώρησης ή της άλλης φέρνει εντελώς διαφορετικές θέσεις όπως έδειξε και η αίρεσις του Σαβέλλιου, ο οποίος “δίδαξε” πως οι θείες υποστάσεις μεταμορφώνονται και υποκαθιστούν η μία την άλλη!

Η ορθοδοξία λοιπόν βασίστηκε στην φιλοσοφική βεβαιότητα των Ελλήνων πατέρων πως το ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ ΘΕΟΥ πρέπει να παρουσιαστεί στην ανθρώπινη νόηση ταυτόχρονα σαν Υπερβατικό, Δημιουργικό και Ενυπάρχων. Τουλάχιστον για ότι αφορά την σχέση του με το Σύμπαν, που είναι το υπέρτατο όριο στο οποίο η ανθρώπινη γνώση μπορεί να οραματιστεί να φτάσει ποτέ.

Η συμμετοχή του Αγίου Μαξίμου στην αφηρημένη έννοια της ουσίας, δημιούργησε μεγαλύτερα προβλήματα, καθώς ο Άγιος Μάξιμος υπήρξε ένας από τους πιο σπουδαίους άνδρες της εποχής του!

Ο Άγιος Μάξιμος εξισώνει πολύ συχνά ουσία και είδος και την διακρίνει από την υπόσταση λέγοντας πώς αυτός ο τελευταίος όρος δείχνει μια ειδική περίπτωση όπου ενσωματώνεται η ουσία ή το είδος. Αποδίδει ακόμη και στον Χριστό δύο ουσίες (οpusc., 77B).

Δέχεται εξάλλου έναν ορισμό της ουσίας, σύμφωνα με τους φιλοσόφους, κατά τον οποίο η ουσία είναι ένα πράγμα που υφίσταται μ' έναν αυτόνομο τρόπο και είναι ανεξάρτητο ως προς την ύπαρξή του από άλλα αντικείμενα. Ενώ για τους πατέρες είναι η φύσις αυτή πού αποδίδεται σαν κατηγόρημα σε πολλά διαφορετικά μεταξύ τους αντικείμενα το ένα από το άλλο ως προς την υπόσταση.

Γνωρίζει πολύ καλά τον ορισμό της ουσίας από τον Πλάτωνα, σαν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, πράγμα, αλλά προτιμά να ερμηνεύσει την ουσία με την Αριστοτελική έννοια της αφηρημένης καθολικότητος!

Ευτυχώς όμως δεν είχε συνέπειες, διότι οι σύγχρονοί του θεολόγοι και όσοι συνέχισαν την προσπάθεια, συνέχιζαν να εννοούν την υπόσταση σαν την ουσία συν την ατομικότητα ή ετερότητα και όχι την ατομικότητα ή ετερότητα ξεχωριστή από την ουσία!

 Η μοναδικότης του Χριστού εξαρτάται από το γεγονός πως Αυτός ανήκει σε δύο τάξεις ταυτόχρονα, κάτι βεβαίως που δεν μπορεί να συμβεί σε κανέναν άλλον

 η υπόσταση δέν θα μπορούσε να έχει οποιαδήποτε άλλη σημασία εκτός από εκείνην της ολότητος του συγκεκριμένου αντικειμένου!