Συνέχεια από: Δευτέρα 28 Ιουλίου 2025
Jacob Burckhardt
ΤΟΜΟΣ 4ος
ΜΕΡΟΣ ΕΝΑΤΟ: Ο Έλληνας άνθρωπος στην ιστορική του εξέλιξη
I ΕΙΣΑΓΩΓΗ (3η συνέχεια)
H Υγεία
Εδώ θα πρέπει να πούμε λίγα λόγια για την καλή υγεία των Ελλήνων. Ότι αυτό δεν είναι ένας θρύλος, το αποδεικνύει η προχωρημένη ηλικία που έχουν φτάσει πολλοί από αυτούς. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι διάσημοι Έλληνες δεν παρουσιάζουν καθόλου τις γεροντικές αδυναμίες. Ήδη ο Νέστωρ δεν κάνει καμία παραχώρηση στην ηλικία (Ιλιάδα, X 79)· αλλά ιδιαίτερα πολλοί διάσημοι ποιητές και φιλόσοφοι έζησαν μέχρι πολύ μεγάλη ηλικία και, όπως συμβαίνει με μερικούς μεγάλους Ιταλούς καλλιτέχνες, τα πιο σημαντικά έργα τους δημιουργήθηκαν στα τελευταία χρόνια της ζωής τους. Ο Σοφοκλής έγραψε τον Φιλοκτήτη και τον Οιδίπους επί Κολωνώ και ο Ευριπίδης τις Βάκχες. Είναι οι ίδιοι ποιητές που θρηνούν με κάθε τρόπο τη γηρατειά και και τα απεικονίζουν με τα πιο μελανά χρώματα αλλά δεν είχαν καμία επίδραση πάνω τους, όπως και πάνω σε πολλούς από τους φιλοσόφους που μας παρουσιάζει ο Λουκιανός στο έργο “Μακρόβιοι”. Βεβαίως, πρέπει να υπήρχε μια εκπληκτική δύναμη στην ελληνική φυλή, που της επέτρεπε, για παράδειγμα, να τολμά τα πιο απίστευτα πράγματα χωρίς να λαμβάνει υπόψη το κρύο. Όταν ο Οδυσσέας και ο Διομήδης επιστρέφουν από το νυχτερινό ταξίδι τους καλυμμένοι με ιδρώτα, βουτούν αμέσως στη θάλασσα· και ο Νέστωρ (ο γέροντας) στέκεται μαζί με τον Μαχάωνα (τον στρατιωτικό γιατρό), όταν επιστρέφουν ιδρωμένοι από τη μάχη, στην παραλία, προς τρόμο όλων των σημερινών πασχόντων από ρευματισμούς, για να εκθέσουν το σώμα τους στον άνεμο (Ιλιάδα, X 572, ΧΙ 621). Είναι εύλογο το να αναρωτηθούμε αν οι αρχαίοι ήταν ευαίσθητοι στα ρεύματα αέρα.Βεβαίως, για να διατηρηθεί υψηλό το επίπεδο της φυλής, χρησιμοποιούνταν τα βίαια μέσα ενός κόσμου που δεν μπορεί πια να είναι ο δικός μας. Πάνω απ' όλα, πρέπει να θυμόμαστε εδώ την πεποίθηση ότι μόνο οι υγιείς αξίζουν να ζήσουν. Οι Έλληνες (όπως και οι Ρωμαίοι) τρέφουν βαθύ φόβο σε κάθε μορφή ανωμαλίας. Ένα παραμορφωμένο παιδί δεν είναι μόνο, όπως σήμερα, μια ατυχία για την οικογένεια, αλλά μια τερατωδία που απαιτεί εξιλέωση των θεών, για ολόκληρη την πόλη, ακόμη και για ολόκληρο τον λαό. Δεν έπρεπε λοιπόν να μεγαλώνουν παραμορφωμένα παιδιά· ακόμη και ο καμπούρης καλά θα έκανε να παραμένει στο περιθώριο, για να μη βρεθεί στο στόχαστρο ενός Αριστοφάνη. Αλλά σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ούτε οι ασθενείς άνθρωποι έπρεπε να ζουν και σε καμία περίπτωση να αφήνουν απογόνους. Έχει ήδη γίνει λόγος σε αυτό το έργο για άλλους περιορισμούς του πληθυσμού μέσω της άμβλωσης, για την ακυρότητα των ανάμεσα σε δούλους, που σε κάθε περίπτωση συνεπαγόταν μαζική δολοφονία παιδιών και τέλος για την πρακτική της έκθεσης ή του φόνου βρεφών στις φτωχότερες τάξεις.
Τα ονόματα των Ελλήνων
Εδώ φτάνουμε και στα ονόματα των Ελλήνων. Ενώ οι Ρωμαίοι ονόμαζαν τα άτομα κατά κύριο λόγο σύμφωνα με βάση τη γενεά (γένος) και κατά δευτερεύοντα σύμφωνα με το παρακλάδι της οικογένειας στον οποίο ανήκαν, στους Έλληνες συναντάμε απλά το κύριο όνομα, το οποίο εξειδικεύεται περαιτέρω μόνο με το όνομα του πατέρα και του δήμου. Τα ελληνικά ονόματα είναι, σε αντίθεση με τα ρωμαϊκά, ατομικά.
Στην Αθήνα, το παιδί συνήθιζε να παίρνει το όνομά του την δέκατη ημέρα της ζωής του, κατά τη διάρκεια της οποίας τελούνταν μια γιορτή (εορταστικό δείπνο). Ο πρώτος γιος ονομαζόταν συνήθως από τον παππού του πατέρα, ο δεύτερος από τον παππού της μητέρας και ο τρίτος από τον πατέρα, όπως για παράδειγμα ο Ευριπίδης, γιος του Μνήσαρχου και γαμπρός του Μνησίλοχου, που είχε γιους τον Μνησαρχίδη, τον Μνησίλοχο και τον Ευριπίδη. [Παρόλα αυτά, η έλλειψη ενός οικογενειακού ονόματος πιθανόν να γινόταν αισθητή· εξού και το γεγονός ότι σε πολλούς πατέρες και στους γιους τους εμφανίζονται συχνά ονόματα με την ίδια ριζική βάση. Έτσι, για παράδειγμα, στον Λυσία (λόγος XVII, §3), συναντούμε έναν Εράτων και τους τρεις γιους του: Ερασίφρονα, Εράτωνα και Ερασίστρατο].
Ωστόσο, δίνονταν και ονόματα άλλων συγγενών και φίλων, ιδιαίτερα φιλοξενούμενων, και τελικά το όνομα συχνά δημιουργούνταν εκ νέου (ήταν εντελώς καινούργιο) και ήταν ελεύθερη επινόηση του πατέρα ή της μητέρας, πράγμα που γινόταν αποδεκτό από όλους.
Η δημιουργία των ονομάτων
Εδώ αξίζει να θυμηθούμε με πόση ευκολία και αφθονία δημιουργούνταν τα ονόματα για τους χαρακτήρες των μύθων. Και οι αρχαίοι Γερμανοί έκαναν το ίδιο εδώ και εκεί (κατά τόπους), αλλά για τους Έλληνες ποιητές είναι πραγματική απόλαυση να δίνουν πλούτο ονομάτων τέτοιας έκτασης, που καμία νεότερη γλώσσα δεν θα μπορούσε να προσφέρει. Κάθε θεϊκό και ανθρώπινο ον, ακόμα και αν ανήκε σε μια ομάδα δώδεκα, σαράντα ή πενήντα και δεν ήταν γνωστό τίποτα άλλο για αυτό, έπαιρνε το όνομά του.
Έτσι, καταρχάς, οι πολλοί ημιθέοι που συναντούμε στον Ησίοδο. Πρόκειται εν μέρει για καθαρά αφηρημένα ονόματα, όπως η Νίκη, ο Κράτος, ο Ζήλος, η Βία, ενώ άλλα σχηματίστηκαν ερμηνευτικά ή ετυμολογικά από ουσιαστικά (ονόματα πραγμάτων), που στη συνέχεια προσωποποιήθηκαν, κυμαινόμενα σημασιολογικά ανάμεσα στο αφηρημένο ουσιαστικό και στο κύριο όνομα. [Ησίοδος, Θεογονία, 243 κ.ε. - Είναι εν μέρει απλά ονόματα, εν μέρει όμορφα σύνθετα. Ο κατάλογος των Νηρηίδων στον ΟΜΗΡΟ, Ιλιάδα, XVIII 39 κ.ε., που είναι προφανώς ο πιο πρωτότυπος, αποκλίνει από αυτόν με διάφορους τρόπους. Πιθανώς, σε αυτή την πλούσια ονοματολογία, οι μεμονωμένοι ποιητές δεν συμφωνούσαν πάντα μεταξύ τους]
Έτσι, ο ποιητής (Ησίοδος) ξεδιπλώνει σχεδόν μαγικά και απαριθμεί τα πενήντα ονόματα των Νηρηίδων, που εξηγούνται κατά μεγάλο μέρος σε σχέση με τη θαλάσσια ζωή και το πέλαγος, τον καιρό, τις ακτές κ.λπ., ενώ οι κόρες του Ωκεανού και της Τηθύος, συνολικά σαράντα μία, είναι ως επί το πλείστον πιο δυσνόητες, και φαίνεται να έχουν αντληθεί από διαφορετικούς τομείς της ζωής. [Ησίοδος, Θεογονία, 349 κ.ε. Μεταξύ αυτών βρίσκουμε διάσημα ονόματα όπως η Διώνη, η Μέτις, η Καλυψώ, η Τύχη, η Στύξ, η πιο εξέχουσα από όλες]. Αλλά γνωρίζει επίσης τα ονόματα των Μοιρών (Άτροπος, Λάχεσις, Κλωθώ), των Ωρών (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη), των Μουσών, των Χαρίτων [Αγλαΐα («Λάμψη»), Ευφροσύνη («Καλή Χαρά») και Θάλεια («Γιορτή»)] κ.ά., ακόμη και εκείνα των Άρπυιων.
Ομοίως, ο Όμηρος δεν γνωρίζει μόνο τα ονόματα των μνηστήρων της Πηνελόπης, αλλά έχει επίσης μια πληθώρα ονομάτων για όλους τους Φαίακες, τα οποία έχουν όλα σχέση με τη θάλασσα και τη ναυτιλία. Η δημιουργία ονομάτων φαίνεται εύκολη υπόθεση στη Βατραχομυομάχια, και από την ποίηση, όπου το όνομα, ειδικά στον εξάμετρο, μεταβάλλεται τόσο εύκολα, αυτή η χαρά για την ονοματοδοσία πέρασε στους μυθογράφους.
Ο Παυσανίας (VI 21,7), ακολουθώντας τον ησιόδειο Κατάλογο Γυναικών (Ηοῖαι), δίνει έναν κατάλογο των μνηστήρων της Ιπποδάμειας που σκοτώθηκαν από τον Οινόμαο και θάφτηκαν από τον Πέλοπα. Ο Απολλόδωρος γνωρίζει τα ονόματα των πενήντα Δαναΐδων και των πενήντα μνηστήρων τους, οι οποίοι, εκτός από ένα ζευγάρι, πεθαίνουν όλοι χωρίς να επιτελέσουν καμία πράξη. Γνωρίζει τους πενήντα γιους που γέννησε ο Ηρακλής με τις Θεσπιάδες, τους πενήντα γιους του Λυκάονα, οι οποίοι σχεδόν όλοι σκοτώθηκαν αμέσως από κεραυνό, και τους εξίσου πολλούς του Πριάμου, και δίνει τον λεπτομερή γενεαλογικό δέντρο των Αιολιδών.
Επίσης, ο Διόδωρος δίνει πολλά ονόματα Αμαζόνων και ο Υγίνος τα ονόματα των Τυρρηνών πειρατών, που μεταμορφώθηκαν από τον Διόνυσο σε δελφίνια.
Τέλος, ένας καλλιτέχνης όπως ο Πολύγνωτος επινόησε κατά το δοκούν μια ολόκληρη σειρά ονομάτων για τα πρόσωπα της Λέσχης των Δελφών. Εδώ βλέπουμε παντού ένα φαινόμενο που για εμάς θα ήταν τιμωρία (κακοπέραση), αλλά για τους Έλληνες ήταν πραγματική απόλαυση.
Στην Αθήνα, το παιδί συνήθιζε να παίρνει το όνομά του την δέκατη ημέρα της ζωής του, κατά τη διάρκεια της οποίας τελούνταν μια γιορτή (εορταστικό δείπνο). Ο πρώτος γιος ονομαζόταν συνήθως από τον παππού του πατέρα, ο δεύτερος από τον παππού της μητέρας και ο τρίτος από τον πατέρα, όπως για παράδειγμα ο Ευριπίδης, γιος του Μνήσαρχου και γαμπρός του Μνησίλοχου, που είχε γιους τον Μνησαρχίδη, τον Μνησίλοχο και τον Ευριπίδη. [Παρόλα αυτά, η έλλειψη ενός οικογενειακού ονόματος πιθανόν να γινόταν αισθητή· εξού και το γεγονός ότι σε πολλούς πατέρες και στους γιους τους εμφανίζονται συχνά ονόματα με την ίδια ριζική βάση. Έτσι, για παράδειγμα, στον Λυσία (λόγος XVII, §3), συναντούμε έναν Εράτων και τους τρεις γιους του: Ερασίφρονα, Εράτωνα και Ερασίστρατο].
Ωστόσο, δίνονταν και ονόματα άλλων συγγενών και φίλων, ιδιαίτερα φιλοξενούμενων, και τελικά το όνομα συχνά δημιουργούνταν εκ νέου (ήταν εντελώς καινούργιο) και ήταν ελεύθερη επινόηση του πατέρα ή της μητέρας, πράγμα που γινόταν αποδεκτό από όλους.
Η δημιουργία των ονομάτων
Εδώ αξίζει να θυμηθούμε με πόση ευκολία και αφθονία δημιουργούνταν τα ονόματα για τους χαρακτήρες των μύθων. Και οι αρχαίοι Γερμανοί έκαναν το ίδιο εδώ και εκεί (κατά τόπους), αλλά για τους Έλληνες ποιητές είναι πραγματική απόλαυση να δίνουν πλούτο ονομάτων τέτοιας έκτασης, που καμία νεότερη γλώσσα δεν θα μπορούσε να προσφέρει. Κάθε θεϊκό και ανθρώπινο ον, ακόμα και αν ανήκε σε μια ομάδα δώδεκα, σαράντα ή πενήντα και δεν ήταν γνωστό τίποτα άλλο για αυτό, έπαιρνε το όνομά του.
Έτσι, καταρχάς, οι πολλοί ημιθέοι που συναντούμε στον Ησίοδο. Πρόκειται εν μέρει για καθαρά αφηρημένα ονόματα, όπως η Νίκη, ο Κράτος, ο Ζήλος, η Βία, ενώ άλλα σχηματίστηκαν ερμηνευτικά ή ετυμολογικά από ουσιαστικά (ονόματα πραγμάτων), που στη συνέχεια προσωποποιήθηκαν, κυμαινόμενα σημασιολογικά ανάμεσα στο αφηρημένο ουσιαστικό και στο κύριο όνομα. [Ησίοδος, Θεογονία, 243 κ.ε. - Είναι εν μέρει απλά ονόματα, εν μέρει όμορφα σύνθετα. Ο κατάλογος των Νηρηίδων στον ΟΜΗΡΟ, Ιλιάδα, XVIII 39 κ.ε., που είναι προφανώς ο πιο πρωτότυπος, αποκλίνει από αυτόν με διάφορους τρόπους. Πιθανώς, σε αυτή την πλούσια ονοματολογία, οι μεμονωμένοι ποιητές δεν συμφωνούσαν πάντα μεταξύ τους]
Έτσι, ο ποιητής (Ησίοδος) ξεδιπλώνει σχεδόν μαγικά και απαριθμεί τα πενήντα ονόματα των Νηρηίδων, που εξηγούνται κατά μεγάλο μέρος σε σχέση με τη θαλάσσια ζωή και το πέλαγος, τον καιρό, τις ακτές κ.λπ., ενώ οι κόρες του Ωκεανού και της Τηθύος, συνολικά σαράντα μία, είναι ως επί το πλείστον πιο δυσνόητες, και φαίνεται να έχουν αντληθεί από διαφορετικούς τομείς της ζωής. [Ησίοδος, Θεογονία, 349 κ.ε. Μεταξύ αυτών βρίσκουμε διάσημα ονόματα όπως η Διώνη, η Μέτις, η Καλυψώ, η Τύχη, η Στύξ, η πιο εξέχουσα από όλες]. Αλλά γνωρίζει επίσης τα ονόματα των Μοιρών (Άτροπος, Λάχεσις, Κλωθώ), των Ωρών (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη), των Μουσών, των Χαρίτων [Αγλαΐα («Λάμψη»), Ευφροσύνη («Καλή Χαρά») και Θάλεια («Γιορτή»)] κ.ά., ακόμη και εκείνα των Άρπυιων.
Ομοίως, ο Όμηρος δεν γνωρίζει μόνο τα ονόματα των μνηστήρων της Πηνελόπης, αλλά έχει επίσης μια πληθώρα ονομάτων για όλους τους Φαίακες, τα οποία έχουν όλα σχέση με τη θάλασσα και τη ναυτιλία. Η δημιουργία ονομάτων φαίνεται εύκολη υπόθεση στη Βατραχομυομάχια, και από την ποίηση, όπου το όνομα, ειδικά στον εξάμετρο, μεταβάλλεται τόσο εύκολα, αυτή η χαρά για την ονοματοδοσία πέρασε στους μυθογράφους.
Ο Παυσανίας (VI 21,7), ακολουθώντας τον ησιόδειο Κατάλογο Γυναικών (Ηοῖαι), δίνει έναν κατάλογο των μνηστήρων της Ιπποδάμειας που σκοτώθηκαν από τον Οινόμαο και θάφτηκαν από τον Πέλοπα. Ο Απολλόδωρος γνωρίζει τα ονόματα των πενήντα Δαναΐδων και των πενήντα μνηστήρων τους, οι οποίοι, εκτός από ένα ζευγάρι, πεθαίνουν όλοι χωρίς να επιτελέσουν καμία πράξη. Γνωρίζει τους πενήντα γιους που γέννησε ο Ηρακλής με τις Θεσπιάδες, τους πενήντα γιους του Λυκάονα, οι οποίοι σχεδόν όλοι σκοτώθηκαν αμέσως από κεραυνό, και τους εξίσου πολλούς του Πριάμου, και δίνει τον λεπτομερή γενεαλογικό δέντρο των Αιολιδών.
Επίσης, ο Διόδωρος δίνει πολλά ονόματα Αμαζόνων και ο Υγίνος τα ονόματα των Τυρρηνών πειρατών, που μεταμορφώθηκαν από τον Διόνυσο σε δελφίνια.
Τέλος, ένας καλλιτέχνης όπως ο Πολύγνωτος επινόησε κατά το δοκούν μια ολόκληρη σειρά ονομάτων για τα πρόσωπα της Λέσχης των Δελφών. Εδώ βλέπουμε παντού ένα φαινόμενο που για εμάς θα ήταν τιμωρία (κακοπέραση), αλλά για τους Έλληνες ήταν πραγματική απόλαυση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου