ΟΙ ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΣΥΡΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΓΙΟΥΓΚΙΑΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (11)

Συνέχεια από Κυριακή 27 Ιανουαρίου 2013

Αντανακλάσεις της ψυχής

Marie–Louise von Franz

5. ΟΙ ΚΑΚΟΙ ΔΑΙΜΟΝΕΣ

Α. Εξορκισμός των διαβόλων ή αφομοίωση συμπλεγμάτων ;

James George Frazer

Στην ψυχολογική θεραπεία, όταν έχει φθάσει το σημείο που η απόσυρση μιας προβολής φαίνεται επιβεβλημένη, νοιώθει κανείς έκπληξη για την δύναμη με την οποία μερικοί άνθρωποι αντιστέκονται στην αποδοχή της κατάλληλης ενόρασης. Κάποτε ένας ασθενής βλέπει την κατάσταση όπως είναι αντιδρώντας με ένα ανακουφιστικό «Αχά», και έτσι απελευθερώνεται, τουλάχιστον στιγμιαία, από την λανθασμένη του στάση· πιο συχνά, πάντως, υπάρχει μια ισχυρή αντίσταση ενάντια στην θεραπευτική ενόραση ή μια απελπισμένη, απαθής εμμονή στην εσφαλμένη στάση. Αυτό μπορεί να παρατηρηθή ιδιαίτερα στην θεραπεία της παράνοιας και ης σχιζοφρένειας, που στην πράξη παρουσιάζουν τις ίδιες δυσκολίες. ¹ Η βαθειά ριζωμένη ψευδαίσθηση, επίσης, συχνά παραμένει θεραπευτική εντελώς απροσπέλαστη. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η αυτονομία ορισμένων συμπλεγμάτων είναι ασυνήθιστα ισχυρή, έτσι που αυτά «κατέχουν» το εγώ, ας πούμε, σαν εντελώς ανεξάρτητα όντα – ένα ψυχολογικό γεγονός που βρήκε έκφραση στην πίστη σε δαίμονες σε όλους τους λαούς και όλες τις εποχές από αμνημονεύτων χρόνων. ² Στο πρωτόγονο επίπεδο, επομένως, είναι αυτονόητο ότι οι «δαίμονες», ή στην γλώσσα μας τα «συμπλέγματα», πρέπει να αφαιρεθούν από τον χώρο του υποκειμένου· η  αφομοίωση – δηλαδή η υπεύθυνη αποδοχή μέσα στο σύνολο της προσωπικότητας – επιχειρείται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, δηλαδή από ορισμένους σαμάνους, ή θεραπευτές, που διατηρούσαν λίγους υποταγμένους «δαίμονες» κοντά τους σαν «βοηθητικά πνεύματα». Εάν κοιτάξουμε τις μυθολογικές παραδόσεις στις οποίες αυτό το θέμα είναι κεντρικό, βλέπουμε ότι μια εξαιρετικά διαδομένη μορφή απελευθέρωσης από ένα τέτοιο σύμπλεγμα παριστάνεται με το μοτίβο της λεγόμενης μαγικής φυγής, στο οποίο ο ήρωας ή η ηρωίδα διαφεύγει από έναν δαίμονα που τον (την) κυνηγάει ρίχνοντας πίσω ορισμένα αντικείμενα που γίνονται μεγάλα εμπόδια για τον διώκτη, και έτσι βοηθούν στην σωτηρία του διωκομένου. Το ακόλουθο παραμύθι από το Tourkestan, “To μαγικό άλογο» μπορεί να χρησιμεύση σαν παράδειγμα.

«Ένας βασιλιάς έχει μια μοναχοκόρη. Όταν φθάνει σε ηλικία γάμου, ο βασιλιάς ταΐζει ένα ψύλλο ώσπου γίνεται χοντρός σαν μια καμήλα, τον γδέρνει , κάνει παπούτσι από το δέρμα του και διακηρύσσει: «Θα δώσω την κόρη μου για γυναίκα σε όποιον αναγνωρίση τίνος δέρμα είναι αυτό». Κανείς δεν μπορεί να βρη την λύση ώσπου ένας κακός, ανθρωποφάγος DIV (δαίμονας) μαθαίνει το μυστικό από έναν σκλάβο, εμφανίζεται στην αυλή σαν ένας άθλιος ζητιάνος, λύνει το αίνιγμα και ζητάει την κόρη. Καθώς ο βασιλιάς ετοιμάζεται να τον διώξη, ο Div απειλεί ολόκληρο το βασίλειο με καταστροφή. Η κόρη λοιπόν πρέπει να φύγη μαζί του. Όταν ζητάει ένα άλογο για τον εαυτό της στον σταύλο, ένα μικρό μαγικό άλογο της μιλάει και την συμβουλεύει να διαλέξη αυτό και να πάρη μαζί της έναν καθρέφτη, μια χτένα, αλάτι και ένα γαρίφαλο και να ξεκινήση. Ο Div την καταδιώκει. Αυτή ρίχνει το γαρίφαλο πίσω της, που γίνεται ένας πυκνός θάμνος με αγκάθια και καθυστερεί τον Div για λίγο. Μετά ρίχνει πίσω της το αλάτι, που γίνεται μια έρημος από αλάτι και άμμο· έπειτα την χτένα, που γίνεται ένα ψηλό βουνό· και τελικά τον καθρέφτη, που γίνεται ένας ορμητικός ποταμός. Έπειτα καταφεύγει σε ένα φτωχό ξυλοκόπο και την γυναίκα του. Εκεί την βρίσκει ένας βασιλιάς και την παντρεύεται. Αυτή του γεννάει δίδυμα αγόρια. Αλλά στο μεταξύ το Div έχει ξαναρχίσει το έργο του· απειλεί την βασίλισσα και τα παιδιά της ενώ ο βασιλιάς λείπει σε κυνήγι. Το μικρό μαγικό άλογο τότε αποφασίζει να πολεμήση τον Div. Στην αρχή πολεμούν στην ξηρά· έπειτα πέφτουν σε έναν ποταμό και συνεχίζουν να μάχωνται κάτω από το νερό. Το μικρό άλογο κερδίζει την μάχη, αλλά μόλις βγαίνει από τον ποταμό ζητάει να θυσιαστή: «Ρίξε το κεφάλι μου στην άκρη, βάλε τα κόκκαλά μου στις τέσσερεις κατευθύνσεις, βάλε τα σπλάχνα μου στο πλάι, και κάθισε με τα παιδιά σου κάτω από τα πλευρά μου». Όταν η βασίλισσα υπακούσει, χρυσές λεύκες βγαίνουν από τα κόκκαλα του αλόγου· χωριά, αγροί και λιβάδια από τα σπλάχνα του· ένα χρυσό κάστρο από τα πλευρά του και από το κεφάλι του ξεπηδάει ένα ασημένιο λαμπερό μικρό ρυάκι. Ο βασιλιά βρίσκει ην βασίλισσα στο κάστρο μετά από μακριά αναζήτηση, και ζουν «από τότε ευτυχισμένοι και χαρούμενοι σε αυτό το όμορφο βασίλειο». ³

Στην αρχή της ιστορίας, ο γέρο-βασιλιάς θέλει προφανώς να κρατήση την κόρη του γι’ αυτόν· είναι απρόθυμος να την αφήση ελεύθερη. Επομένως, σαν βασιλιάς συμβολίζει μια αρσενική – συλλογική συνειδητή στάση που ελέγχει την θηλυκή, την αρχή του Έρωτα και την κρατάει φυλακισμένη. Αυτό προσκαλεί τον «δαίμονα». Στην περίπτωση του ατόμου, μια τέτοια κόρη αναπτύσσει ένα πατρικό σύμπλεγμα και μια τάση να κυριαρχείται από καταστρεπτικές αρσενικές ορμές (αυτό που ο Jung ονομάζει αρνητικό animus). Αλλά το μαγικό άλογο, μια υγιής ενστικτώδης τάση προς την ολότητα, εμποδίζει την κόρη από το να πέση εντελώς στην κυριαρχία του δαίμονα. Στην αρχή αυτό δεν μπορεί να επιτευχθή με άμεση μάχη, αλλά μόνο μέσω της μαγικής φυγής. Τα αντικείμενα που ρίχνονται προς τα πίσω μπορούν να εννοηθούν σαν εξιλαστήρια δώρα προς το ασυνείδητο: η θυσία του εγκόσμιου στολισμού (το γαρύφαλλο), της ματαιοδοξίας (ο καθρέφτης και η χτένα), και του ζωηρού πνεύματος (το αλάτι). Όλα αυτά πρέπει να θυσιαστούν για να αποτραπή η κατοχή από τον Div. Μόνο αργότερα μπορεί να γίνη η ανοιχτή μάχη με τον δαίμονα και η μεταμόρφωση του αλόγου σε ένα μόνιμο ψυχικό κέντρο – μια εσωτερική εγκατοίκηση της ειρήνης.

Για την ώρα μας ενδιαφέρει μόνο το μοτίβο της φυγής, ένα μοτίβο που αντιστοιχεί σε μια κατάσταση που συχνά αντιμετωπίζεται κατά την θεραπεία. Στην θεραπεία τέτοιων «διαβολικών» καταστάσεων κατοχής που προέρχονται από ένα αρνητικό πατρικό σύμπλεγμα σε μια γυναίκα, συχνά έχω εντυπωσιασθή από το γεγονός ότι το εγώ της γυναίκας για πολύ καιρό δεν είναι αρκετά ισχυρό ώστε να αντιμετωπίση ένα εσωτερικό διάβολο άμεσα· ⁴ για εκείνο το διάστημα τίποτε άλλο δεν είναι δυνατόν εκτός από μεθόδους απώθησης ή αποφυγής, κυριολεκτικά «φυγή» με υπεκφυγές. Ο παράγοντας που προκαλεί την διαταραχή πρέπει να μείνει έξω από τον κύκλο της ζωής του ατόμου, και δεν μπορεί ούτε να ελεγχθή ούτε να αφομοιωθή. Μπορεί κανείς μόνο να συμβουλέψη τον ασθενή να αποφύγη, όσο τον δυνατόν, καταστάσεις και ευαίσθητε περιοχές που θα μπορούσαν να αγγίξουν το σύμπλεγμα. Στην περίπτωση, επομένως, που η κατοχή έχει πραγματικά συμβή, αμυντική στάση και προσεκτική αποφυγή του συμπλέγματος και καταστάσεων που το κρυσταλλώνουν είναι αυτό που ενδείκνυται. Σε αυτό το στάδιο είναι απόλυτα ταιριαστό να θεωρούμε το σύμπλεγμα σαν έναν απειλητικό «δαίμονα». Δεν μπορεί κανείς με κανέναν τρόπο να θεωρήση τον ασθενή υπεύθυνο για ότι συμβαίνει, αλλά μόνο μπορεί να τον βοηθήση να ακολουθήση το υγιές του ένστικτό (το μαγικό άλογο), και να αποφύγη ένα ο,τιδήποτε θα μπορούσε να αφήση ένα άνοιγμα για κάτι καταστροφικό. Σε αυτές τις καταστάσεις νομίζω ότι ο εξορκισμός μπορεί να είναι πλήρως αποτελεσματικός γι’ αυτούς που είναι ακόμη γερά δεμένοι με την Καθολική πίστη. Υπάρχουν ορισμένες σκοτεινές δυνάμεις στον εσωτερικό κόσμο, από τις οποίες μπορεί κανείς στην πραγματικότητα μόνο να διαφύγη ή να τις κρατήση σε απόσταση με κάποιον άλλο τρόπο.

Στο επόμενο παραμύθι από το Yukagir της Σιβηρίας, η μαγική φυγή παίρνει διαφορετική πορεία από αυτήν της προηγούμενης ιστορίας (και αυτό είναι μια σπάνια εξαίρεση):

Ένα μοναχικό κορίτσι που δεν έχει γονείς ούτε άνδρα, μπορεί να φροντίζη το σπίτι της και να ποτίζη τους ταράνδους με μαγικά τραγούδια. Μια μέρα ο μισός ουρανός σκοτεινιάζει· είναι το «κακό πνεύμα». Το ένα από τα χείλη του αγγίζει τον ουρανό, το άλλο μένει στην γη – ένα ανοιχτό στόμα που απειλεί να καταπιή τα πάντα. Το κορίτσι ξεφεύγει με μια «μαγική φυγή». Πρώτα ρίχνει πίσω της μια χτένα, που γίνεται δάσος· έπειτα το κόκκινο μαντήλι της, που γίνεται μια γιγάντια φωτιά. Έπειτα μεταμορφώνεται διαδοχικά σε πολική αρκούδα, σε λύκαινα, σε λύκο και σε αρκούδα, και με την μορφή της αρκούδας συνεχίζει την φυγή. Φθάνει σε μια σκηνή και πέφτει στην γη, λιποθυμώντας από την κούραση. Όταν συνέρχεται, το κακό πνεύμα στέκεται μπροστά της σαν ένας όμορφος νέος, «πιο ωραίος και από τον ήλιο». Μαζί του είναι και τα δυο αδέλφια του. Το κορίτσι διαλέγει τον όμορφο νέο για άνδρα, και όλοι ζουν μαζί ειρηνικά». ⁵

Σε αυτήν την περίπτωση της μαγικής φυγής, όχι μόνο η ηρωίδα καταφέρνει να ξεφύγη, αλλά ο διώκτης μεταμορφώνεται από μόνος του, μετά από λίγο, στον μελλοντικό της σύντροφο, με τον οποίο θα μοιραστή την ζωή της. Η ταλαιπωρία που περνάει για να αποφύγη να καταληφθή από το αρνητικό σύμπλεγμα είναι από μόνη της αρκετή για να φέρη στην επιφάνεια την θετική όψη του τελευταίου. Σε αυτήν την διήγηση η μαγική φυγή ακολουθείται από μια «φυγή μεταμορφώσεων», ένα εξίσου διαδεδομένο μυθολογικό θέμα. ⁶ Το κορίτσι μεταμορφώνεται διαδοχικά σε τέσσερα ζώα. Αυτό το μοτίβο είναι ταυτόσημο με το «υγιές ένστικτό» που ενσαρκώνεται στο μαγικό άλογο στο παραμύθι του Τουρκεστάν. Η θέληση για ζωή και για ολοκλήρωση νικάει τον πειρασμό να πέση η ηρωίδα, λιπόθυμη, στο στόμα του κακού δαίμονα, δηλαδή να «καταληφθή». Το εάν ο διώκτης είναι στην ουσία καλός ή κακός προφανώς δεν έχει την κύρια σημασία· η  κ α τ ά σ τ α σ η  τ η ς  κ α τ ο χ ή ς  κ α θ ε α υ τ ή  ε ί ν α ι  κ α τ α σ τ ρ ε π τ ι κ ή .

Ο κόσμος των πνευμάτων των Yakut, για παράδειγμα, περιλαμβάνει και τα κατώτερα, κακά πνεύματα, και τα ανώτερα πνεύματα του φωτός, ενώ η κατοχή από τα ανώτερα πνεύματα οδηγεί στην τρέλλα, ακριβώς όπως η κατοχή από τα κακά πνεύματα, και μπορεί να θεραπευθή μόνο από έναν σαμάνο. ⁷ Ο σαμάνος έχει αυτή την δύναμη επειδή κατά την διάρκεια της μύησης του έχει ξεπεράσει τις δικές του καταστάσεις κατοχής. «Ο σαμάνος», γράφει ο Adolf Friedrich, «είναι η ενσάρκωση εκείνου του τύπου του θρησκευτικού ανθρώπου που μπορεί να ελέγχη τα πνεύματα που τον περιβάλλουν – δηλαδή, τους ψυχικούς του αγώνες – και που, επομένως, μπορεί να βοηθήση άλλους, τους οποίους απειλούν τα πνεύματα. Το πρόσωπο, όμως, που κατέχεται, δεν μπορεί να βοηθήση τον εαυτό του, αλλά παραδίδεται στην θύελλα διαφορετικών και μονόπλευρων δυνάμεων· χρειάζεται την βοήθεια ενός εξορκιστή που μπορεί να τον ελευθερώση». ⁸ Η περιγραφή του Friedrich για τα πνεύματα σαν «μονόπλευρα» είναι απόλυτα σωστή, επειδή αυτά είναι τα αυτόνομα συμπλέγματα που αναστατώνουν την όλη ισορροπία της προσωπικότητας εξαναγκάζοντας σε μονομέρεια. Ένα ανάμεσα στα άλλα εύκολα αναγνωρίσιμα συμπτώματα είναι ο τρόπος με τον οποίο οι σκέψεις και οι πράξεις του κατεχομένου προσώπου τείνουν να περιστρέφωνται, με μια απίστευτη μονομανία, γύρω από  έ ν α  θέμα – σύμπλεγμα εις βάρος της όλης προσωπικότητας.

Αυτή η χαρακτηριστική μονομέρεια του αυτόνομου συμπλέγματος παριστάνεται ζωντανά στο λαογραφικό υλικό και τους μύθους πολλών λαών με δαίμονες που συχνά είναι ανάπηροι ή έχουν μόνο κατά ένα μέρος ανθρώπινη μορφή: μάτια ή πρόσωπα σε λάθος μέρος (στο στομάχι ή την γεννητική περιοχή) ή σε λάθος αριθμό (σαν τον Πολύφημο, που είχε μόνο ένα μάτι, ή τα κακά πλάσματα με το ένα ή τρία μάτια στα παραμύθια των Grimm). ⁹ Στους λαούς των πολικών περιοχών, εμφανίζονται συχνά πνεύματα που αποτελούνται μόνο από ένα κεφάλι ή κρανίο. Η γερμανική έκφραση ver-rϋckt (τρελλός, παράφρονας) παριστάνει αυτήν την κατάσταση εντυπωσιακά: σε περιπτώσεις κατοχής από προβολή συμπλεγμάτων, ορισμένα ψυχικά περιεχόμενα είναι πραγματικά ver-rϋckt (έχουν μετατοπισθή, απομακρυνθή, μετακινηθή) σε λάθος περιοχή!

Μερικές φορές, ένα πρόσωπο που κατά τα άλλα είναι αρκετά υγιές μετατρέπεται σε δαίμονα αφού γίνεται ανάπηρο. Οι Warrau στην πρώτη Βρετανική Guiana λένε την εξής ιστορία:
«Μια μέρα, δυο αδέλφια που κυνηγούν σε ένα δάσος συναντούν μια θορυβώδη παρέα που γλεντάει. Ο μεγαλύτερος αδελφός, παρασυρμένος, παίρνει μέρος στην γιορτή, αλλά ο νεώτερος παρακολουθεί από μακριά με αγωνία, επειδή φοβάται με το δίκιο του ότι αυτή είναι μια γιορτή φαντασμάτων, φαντασμάτων από βατράχους της βροχής που έχουν μεταμορφωθεί σε ανθρώπους. Τα αδέλφια περνούν την νύχτα σε κρεμαστά κρεββάτια μέσα σε μια καλύβα. Ο μεθυσμένος μεγαλύτερος αδελφός αφήνει τα πόδια του να κρέμωνται επάνω από την φωτιά, και όταν ο μικρότερος αδελφός του τού λέει να προσέχη, η μόνη του απάντηση είναι: «Akka, akka!». Αλλά τραβάει πίσω τα πόδια του. Έπειτα τα κρεμάει πάλι επάνω από την φωτιά, και μετά από λίγο παρατηρεί ότι και τα δυο του πόδια έχουν γίνει κάρβουνο. Τότε παίρνει ένα μαχαίρι, κόβει και τα δυο του πέλματα με όλες τις σάρκες, και ακονίζει τα κόκκαλα των ποδιών κάνοντάς τα ακόντια. Ξαπλωμένος στο κρεμαστό κρεββάτι του, τα χρησιμοποιεί για να τρυπάη τα πουλιά που περνούν πετώντας.

Δ ε ν  π α ί ρ ν ε ι  τ α  μ ά τ ι α  τ ο υ  α π ό  τ ο ν  ν ε ώ τ ε ρ ο  α δ ε λ φ ό  τ ο υ, που τελικά δραπετεύει. Ο κουτσός τρέχει από πίσω του με ότι του έχει απομείνει στα πόδια του. Στον δρόμο σκοτώνει με τα κόκκαλα – ακόντια ένα ελάφι, νομίζοντας ότι αυτό είναι ο αδελφός του. Ο μικρότερος αδελφός τρέχει στην φυλή του και τους δίνει το σήμα συναγερμού. Αυτοί παρασύρουν τον κουτσό έξω από το κρεββάτι του, τον περικυκλώνουν και τον σκοτώνουν». ¹⁰

Αυτή η ιστορία είναι θαυμάσια στον τρόπο που ζωγραφίζει το πώς ένα ανθρώπινο πλάσμα καταλαμβάνεται από τα «πνεύματα»» (εδώ είναι βάτραχοι της βροχής, δηλαδή πνεύματα της φύσης) και σαν συνέπεια χάνει τα πόδια του, το πάτημά του επάνω στην γήινη πραγματικότητα. Επομένως και ο ίδιος γίνεται απάνθρωπος και δαιμονικός, και μπορεί μόνο να φωνάζη: «Akka» σαν βάτραχος. Όλο και περισσότερο, επίσης, θέλει να «κυριέψη» τον αδελφό του. Όταν ο τελευταίος δραπετεύει, ο κουτσός γίνεται ένας φονικός εχθρός, και πρέπει να εξουδετερωθή από την κοινότητα.

Όχι μόνο οι μαγεμένοι, αλλά επίσης και αυτοί που έχουν δολοφονηθή μπορούν με όμοιο τρόπο να γίνουν δαίμονες. Οι Ινδιάνοι Kaschinaua της Νότια Αμερικής έχουν τη εξής ιστορία:

« Ένας άνδρας από την γειτονική φυλή Kutana σκοτώνει με δόλο έναν Marinaua και αφήνει το κομμένο του κεφάλι επάνω σε έναν πάσσαλο στο δάσος. Όμως το στόμα του νεκρού παραμένει ανοιχτό· ανοιγοκλείνει τα μάτια του και αρχίζει να κλαίει πικρά. Ένας φίλος του από την ίδια φυλή τον βρίσκει, και ολόκληρη η φυλή φέρνει το πτώμα του στο σπίτι και θρηνεί τον δολοφονημένο. Θάβουν το σώμα του και παίρνουν μαζί τους το κεφάλι μέσα σε ένα καλάθι. Το κεφάλι, όμως, δαγκώνει συνεχώς το καλάθι κάνοντας τρύπες, κυλάει έξω από αυτό και τελικά δαγκώνει από πίσω αυτόν που το μεταφέρει. Οι άνθρωποι της φυλής αρχίζουν να φοβούνται ότι ο δολοφονημένος μπορεί να θέλη να τους μαγέψη, και έτσι τον αφήνουν και φεύγουν μακριά. Κλαίγοντας, το κεφάλι κυλάει από πίσω τους και φωνάζει συνεχώς: «Φίλοι, περιμένετέ με! Θέλω να έρθω στο σπίτι μας μαζί σας!» Οι άνθρωποι τρέχουν ακόμη πιο τρομοκρατημένοι, και οι κραυγές του κεφαλιού που ακολουθεί γίνονται όλο και πιο απελπισμένες. Όταν οι άνθρωποι της φυλής μπαίνουν μέσα στις καλύβες τους και κλείνουν όλες τις πόρτες, το κεφάλι φωνάζει. «Φίλοι, με φοβάστε και έχετε κλειδώσει το σπίτι, γι’ αυτό δεν μπορώ να μπω και να πάρω τα πράγματά μου. Θα μεταμορφωθώ». Το κεφάλι έπειτα συλλογίζεται για πολλή ώρα, και αναρωτιέται αν θα μεταμορφωθή σε φρούτο ή σε χώμα ή νερό ή ψάρι ή καυσόξυλα και ούτω καθεξής, έτσι ώστε οι άλλοι να τον φάνε, να τον πατήσουν, να τον πιουν και τα λοιπά. Τελικά αποφασίζει να κάνη με το αίμα του τον «δρόμο των εχθρών» δηλαδή το ουράνιο τόξο, και να αλλάξη τα μάτια του σε αστέρια και το κεφάλι του σε φεγγάρι. Το φεγγάρι αμέσως ανεβαίνει στον ουρανό, υψωμένο από γεράκια. “Τότε όλες οι γυναίκες άρχισαν να αιμορροούν και οι άνδρες ξάπλωσαν μαζί τους”. Έπειτα το αίμα σταμάτησε να τρέχη και οι γυναίκες έμειναν έγκυες… Αυτό είναι όλο που θυμάμαι από την ιστορία του Marinaua που του έκοψε το κεφάλι ο Kutanaua. Δεν έχει άλλο». ¹¹

Αυτή η ιστορία παρουσιάζει παραστατικά πόσο βαθειά κάποιος που πάρθηκε πρόωρα ή βίαια από τη ζωή (πρόωρα ή βίαια) λαχταράει να μείνη μαζί με τους συνανθρώπους του, πράγμα που κάνει τον δολοφονημένο να ακολουθή τους φίλους του και να τους καταδιώκη σαν ένα δαιμονικό φάντασμα. Αυτή είναι μια αντίληψη που βρίσκουμε επίσης σε Δυτικά γραπτά της αρχαιότητας, στα οποία τα πνεύματα που στοιχειώνουν ανήκουν κυρίως σε αυτούς που πέθαναν πρόωρα – για παράδειγμα γυναίκες που πεθαίνουν στην γέννα, νέοι άνδρες που σκοτώθηκαν στον πόλεμο, και αυτόχειρες. Αυτά είναι τα ανήσυχα πνεύματα του Κάτω Κόσμου· στους μαγικούς παπύρους πάντα προκαλούνται για να προκαλέσουν κάθε είδους κακό μέσω της μαγείας. ¹² Υπήρχε η αντίληψη ότι αυτά τα πνεύματα ένοιωθαν πικρία επειδή αναγκάζονταν να αποχωριστούν πολύ νωρίς την ζωή τους και γίνονταν κακά, έστω και αν σαν ανθρώπινα όντα είχαν υπάρξει καλά. Το κεφάλι του Marinana στην ιστορία μας ξαφνικά άρχισε να δαγκώνη χωρίς καμμιά προφανή συνειδητή επιθυμία να γίνη κακό. Είναι σημαντικό εδώ το ότι το πνεύμα εμφανίζεται σαν κεφάλι (το σώμα δεν στοιχειώνει). Το κεφάλι είναι η έδρα ων σκέψεων και των φιλοδοξιών, η πνευματική και η νοητική ουσία του νεκρού, αλλά είναι επίσης απλώς ένα  μ έ ρ ο ς  του συνόλου, και επομένως κάτι τόσο αφύσικο όσο και ο άνθρωπος με το ακόντιο από τα κόκκαλα στην προηγούμενη ιστορία. Οι δαίμονες σχεδόν ποτέ δεν έχουν μια «φυσιολογική» μορφή· είναι πάντα εικόνες παραμορφωμένων ή ατελών ανθρώπινων όντων, και έτσι είναι πολύ ταιριαστές οπτικές παραστάσεις των παραμορφωτικών επιδράσεων των αυτόνομων συμπλεγμάτων.

Η καλύτερη αναλογική παράσταση του τρόπου με τον οποίο ένας δαίμονας τείνει να εξαναγκάζη σε μονομέρεια, είναι ο τρόπος που δρα ο ιός της λύσσας. Εάν αυτός ο ιός αγγίξη ένα περιφερειακό κέντρο ενός ατόμου που έχει δαγκωθή από λυσσασμένο σκύλο, κατευθύνεται όπως ξέρουμε, προς εκείνο ακριβώς το μέρος του εγκεφάλου του θύματος από το οποίο μπορεί να ελέγχη ολόκληρο το άτομο. Το κάνει να αντιπαθή το νερό, έτσι που ο ιός να μην μπορεί να αποβληθή από το στόμα· το σπρώχνει να περιπλανιέται έτσι ώστε να έλθη σε επαφή με όσο το δυνατόν περισσότερα άλλα πλάσματα· και τελικά προκαλεί πραγματική λύσσα που το κάνει να δαγκώνη, έτσι ώστε ο ιός να μεταδωθή σε έναν καινούργιο φορέα. Αν αναλογισθούμε ότι αυτός ο ιός θα μπορούσε τόσο πολύ να υποδουλώση έναν εξέχοντα άνθρωπο όπως ο Kant ή ο Goethe ώστε να τον αναγκάση να ενεργή μηχανικά μόνο και μόνο με τρόπο που να προωθή την διάδοση του ιού…! Τα αυτόνομα συμπλέγματα συμπεριφέρονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο· μπορούν να τυλίξουν ή να καταστρέψουν ολόκληρη την προσωπικότητα. Οι ιοί, όπως ξέρουμε, είναι «νεκρή» ύλη· μόνο σε ένα ζωντανό ον αποκτούν ένα «είδος» ζωής. Το ίδιο ισχύει για τα αυτόνομα συμπλέγματα. Αφαιρούν όλη την ζωή από έναν άνθρωπο· όταν τον έχουν «καταβροχθίση», εμπλέκονται στην ζωή του περιβάλλοντός του. Αυτός είναι ο λόγος που όταν πλησιάζει κανείς ανθρώπους που κατέχονται, συχνά νοιώθει μια ξαφνική κούραση και ένα ανεξήγητο αίσθημα απορρόφησης της ζωτικότητάς του.

Οι μυθικές εικόνες για τους δαίμονες είναι εξαιρετικά ποικίλες· όλοι οι δαίμονες δεν ανήκουν στην ίδια κατηγορία, ούτε είναι όλοι εξ ίσου επικίνδυνοι. Οι Σιβηριανοί Yakut έχουν κάνει μια ταξινόμηση των δαιμόνων που είναι αρκετά κατάλληλη για ευρύτερη χρήση. Διακρίνουν: 1) Τους Aji, που είναι τα πνεύματα του ανώτερου κόσμου, 2) του Abassy, που είναι τα πνεύματα του κάτω κόσμου, 3) τους Itschi,που είναι τα πνεύματα του μεσαίου κόσμου ή τα πνεύματα που ελέγχουν τα ζώα και τα φυτά, και 4) τα πνεύματα των νεκρών.

Οι δύο πρώτες τάξεις πνευμάτων είναι αιώνια όντα και προ-μορφές των θεών των πιο ανεπτυγμένων πολιτισμών· ψυχολογικά παριστάνουν με σύμβολα τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνειδήτου. Μαζί με την πολλές φορές καθαρά καταστρεπτική τάση αυτών των πνευμάτων, υπάρχει επίσης το μοτίβο του πνεύματος (ιδιαίτερα συχνά από τον ανώτερο κόσμο) που ερωτεύεται έναν άνθρωπο. Ο τελευταίος τότε αναγκάζεται να αυτοκτονήση με μια κρίση τρέλλας, έτσι ώστε να μπορέση να ενωθή με τον αγαπημένο στο Υπερπέραν. Στην ελληνική μυθολογία, η φυγή της Δάφνης από τον Απόλλωνα αντιστοιχεί σε αυτό το μοτίβο, μια φυγή που, εν τούτοις, δεν οδηγεί σε μια ένωση στο Υπερπέραν, εκτός από το γεγονός ότι η Δάφνη γίνεται  το  φυτό του Απόλλωνα (δάφνη).

Τα πνεύματα που κυβερνούν τα ζώα και τα φυτά είναι ίσως οι αρχαιότερες μορφές με τις οποίες τα αρχετυπικά περιεχόμενα πήραν μορφή στην φαντασία των ανθρώπων· Στους Βουσμάνους και τους Αυστραλούς ιθαγενείς – δηλαδή, σε πολιτισμούς που έχουν παραμείνει πολύ κοντά στις ρίζες τους – αυτά τα πνεύματα είναι πραγματικοί θεοί. Αντίθετα με τα ανώτερα και κατώτερα πνεύματα, αυτά εντοπίζονται στον περιβάλλοντα φυσικό κόσμο, και δεν χωρίζονται σε «φωτεινά» και «σκοτεινά».

Τα πνεύματα των νεκρών φαίνονται να ενσαρκώνουν κυρίως ψυχικά περιεχόμενα, που είναι πιο κοντά στον προσωπικό χώρο της ψυχής·¹³ στα όνειρα σύγχρονων ανδρών και γυναικών εμφανίζονται συχνά σαν προβεβλημένες εικόνες (εσωτερικές  φ α ν τ α σ ί ε ς) του νεκρού. Γι’ αυτό και ο Jung, στα πρώτα του έργα, υπέθεσε ότι αυτά τα πνεύματα δεν ήταν τίποτε περισσότερο από την ενσάρκωση εικόνων προβολής, κατά προσέγγιση παραστάσεις του πατρικού συμπλέγματος, του μητρικού συμπλέγματος, και ούτω καθεξής· «μια επίμονη προσήλωση στους νεκρούς κάνει την ζωή να φαίνεται λιγώτερο άξια να την ζη κανείς, και μπορεί να είναι ακόμη η αιτία ψυχικής ασθένειας». ¹⁴ Ο Jung αργότερα αναθεώρησε αυτήν την γνώμη και δεν ήταν πια εντελώς βέβαιος ότι τα πνεύματα είναι  μ ό ν ο  τέτοιες προσωπικές  φ α ν τ α σ ί ε ς, που δεν έχουν ξεχωριστή δική τους πραγματικότητα. Αυτό ανοίγει ολόκληρο το ζήτημα της διαψυχικής πραγματικότητας που βρίσκεται αμέσως κάτω από το ψυχικό στρώμα». ¹⁵ Ο Jung υπαινίσσεται εδώ την αρχή της συγχρονότητας, που θα συζητήσουμε παρακάτω.

Πολλοί πρωτόγονοι λαοί πιστεύουν ότι τα πνεύματα των νεκρών σταδιακά γίνονται πιο «ισχυρά» από ό,τι ήταν οι νεκροί κατά την διάρκεια της ζωής τους, και ότι οι εικόνες τους γίνονται όλο και περισσότερο πραγματικές εικόνες θεϊκών όντων. Η παραπάνω ιστορία του δολοφονημένου Marinaua που το κεφάλι του έγινε φεγγάρι είναι ένα παράδειγμα. Ψυχολογικά, αυτό σημαίνει απλώς ότι οι εικόνες των πνευμάτων των νεκρών σταδιακά αφομοιώνονται από συλλογικές αρχετυπικές εικόνες. Η ψυχική ενέργεια που συνδέεται με την μνημονική εικόνα του νεκρού φορτίζει μια εικόνα στο συλλογικό ασυνείδητο, [που με αυτόν τον τρόπο ενεργοποιείται. Εάν ένα τέτοιο νέο-ενεργοποιημένο περιεχόμενο γίνη δυνατόν να μεταφρασθή σε μεταδόσιμη γλώσσα, μπορούν να προκύψουν ευεργετικές δημιουργικές εμπνεύσεις· μπορεί, όμως, επίσης να οδηγήση σε νοσηρά αποπροσανατολιστικά φαινόμενα. Τα πνεύματα είναι «είτε παθολογικές φαντασίες είτε καινούργιες αλλά ακόμη άγνωστες ιδέες». ¹⁶ Όπως είδαμε, αυτό ισχύει για τα αρχέτυπα γενικά. Ο Jung τόνισε ότι το δαιμονικό στοιχείο λειτουργεί με αρνητικό αποτέλεσμα κυρίως την στιγμή που «ένα ασυνείδητο περιεχόμενο φαινομενικά συντριπτικής δύναμης εμφανίζεται στο κατώφλι της συνείδησης». Τότε αυτό θα κυριέψη την προσωπικότητα με την μορφή της κατοχής. ¹⁷ Προτού ένα τέτοιο περιεχόμενο αφομοιωθή από την συνείδηση, πάντα  ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι  μ ε  υ λ ι κ ό  τ ρ ό π ο, επειδή «α ν α γ κ ά ζ ε ι  τ ο  υ π ο κ ε ί μ ε ν ο  ν α  π ά ρ η  τ η ν  δ ι κ ή  τ ο υ  μ ο ρ φ ή». ¹⁸ Η αρνητική πλευρά μπορεί να αποφευχθή  εάν ο άνδρας ή η γυναίκα κρατήσουν σταθερά το έδαφος απέναντι στην ορμή του ασυνείδητου περιεχομένου, και προσπαθήσουν να συνειδητοποιήσουν το νόημά του μέσω του διαλογισμού. ¹⁹ Τ ο  δ α ι μ ο ν ι κ ό, ε π ο μ έ ν ω ς, ε ί ν α ι  τ ο  δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ό  σ τ ο ι χ ε ί ο   in  statu nascendi (εν τη γενέσει του), π ο υ  δ ε ν  έ χ ε ι  α κ ό μ η  σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι η θ ή  ή  «γ ί ν ε ι  π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α»  α π ό  τ ο  ε γ ώ.

Μια μορφή κακού που προκαλεί ιδιαίτερο φόβο είναι η μαύρη μαγεία. Προέρχεται από μια συνειδητή στάση που εξυψώνει τις καταστρεπτικές ψυχικές ορμές σε μόνη έγκυρη αλήθεια. «Τα μέσα που χρησιμοποιούνται γι’ αυτόν τον σκοπό είναι πρωτόγονες, γοητευτικές και τρομοκρατικές ιδέες και εικόνες», που τίθενται στην υπηρεσία κάποιου αντικοινωνικού προσωπικού στόχου. ²⁰

Το δαιμονικό βρίσκεται, όπως τονίζει ο Jung, «στις ασυνείδητες δυνάμεις της άρνησης και της καταστροφής, και στην ιδέα της πραγματικότητας του κακού. Η ύπαρξη του δαιμονικού δείχνεται από το γεγονός ότι η μαύρη μαγεία είναι όχι μόνο δυνατή αλλά κατά περίεργο τρόπο επιτυχής, τόσο που είναι δελεαστικό να υποθέσουμε ότι αυτοί που την ασκούν κατέχονται από τον δαίμονα». ²¹ Μπορούμε επίσης να αναφέρουμε την θεωρία του Αλβέρτου του Μεγάλου: « όταν κάποιος αφήσει αχαλίνωτα τα βίαια συναισθήματα και σε αυτήν την κατάσταση επιθυμεί το κακό, αυτό θα έχη ένα μαγικό αποτέλεσμα. Αυτή είναι η πεμπτουσία της πρωτόγονης μαγείας και των αντίστοιχων μαγικών φαινομένων, όπως ο Ναζισμός, ο Κομμουνισμός κλπ.».²²  Όταν σε τέτοιες μαζικές ψυχώσεις το χάος ξεπηδάει από το ασυνείδητο, αυτό ψάχνει για «νέες συμβολικές ιδέες που θα αγκαλιάσουν και θα εκφράσουν όχι μόνο την προηγούμενη τάξη, αλλά επίσης τα βασικά περιεχόμενα της αναταραχής» ²³ - επομένως έχει γίνει απαραίτητο ένα δημιουργικό επίτευγμα. Έτσι βλέπουμε ότι ο δαιμονισμός και η δημιουργικότητα είναι ψυχολογικά πολύ κοντά το ένα στο άλλο. Τίποτε μέσα στην ανθρώπινη ψυχή δεν είναι πιο καταστρεπτικό από τις μη υλοποιημένες, ασυνείδητες δημιουργικές ορμές. Αυτός είναι ο λόγος που μια ψύχωση μπορεί, κατά κανόνα, να θεραπευθή μόνο εάν ο ασθενής αρχίσει κάποια δημιουργική δραστηριότητα, κάποια δημιουργική μορφοποίηση των περιεχομένων που του προκαλούν την διαταραχή. Και όταν πρόκειται για μια μαζική ψύχωση, τίποτε άλλο από καινούργιες, δημιουργικές, «λυτρωτικές» αρχετυπικές συλλήψεις, που προέρχονται από τα βάθη, δεν μπορεί να σταματήση την πορεία προς μια καταστροφή.

Πολλοί δαίμονες δεν είναι τόσο ριζικά παραμορφωμένα πλάσματα, αλλά μάλλον «μεικτές» μορφές που δεν ου δεν υπάρχουν στην φύση – κένταυροι, γοργόνες, ο Πήγασος, το πουλί Garunda, και λοιπά. ²⁴ Εικόνες αυτού του είδους εκφράζουν κάτι υπερφυσικό, και επομένως πνευματικό ή νοητικό. Ε ν σ α ρ κ ώ ν ο υ ν   ο υ σ ι α σ τ ι κ ά  δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ έ ς  φ α ν τ α σ ί ε ς, που είναι ηθικά ουδέτερες, αλλά που γενικά έχουν ευνοϊκή διάθεση απέναντι στους ανθρώπους. Ο κένταυρος Χείρων γνωρίζει την τέχνη της θεραπείας· ο Garuda μεσολαβεί ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους· ο Πήγασος μεταφέρει τον ποιητή στα ύψη της πνευματικές έμπνευσης.

Το ερώτημα που παρ’ όλα αυτά συνεχίζει να τίθεται είναι ως ποιο βαθμό τέτοια πλάσματα μπορούν να αφομοιωθούν. Ίσως να μπορούμε να πούμε μόνο αυτό: Όποτε ένας δαίμονας, για παράδειγμα ένα “poltergeist” (Σ. τ. Μ. πονηρό, ζαβολιάρικο πνεύμα, στην λαογραφία ), «ακολουθεί» επίμονα έναν άνδρα ή μια γυναίκα, παρά την όποια μεταβολή στον τόπο και την ατμόσφαιρα, αυτό το «πνεύμα» είναι, τουλάχιστον, σε έναν σημαντικό βαθμό, υποκειμενικό· εάν εξαφανισθή με κάποια αλλαγή τόπου, η σχέση με το υποκείμενο δεν είναι μεγάλης σημασίας. (Αυτό ειδικά το φαινόμενο του «δεμένου» με κάποιο τόπο φαντάσματος έκανε τον Jung να διορθώση την προηγούμενη άποψή του ότι τα πνεύματα είναι απλώς υποκειμενικά συμπλέγματα). Αλλά ακόμη και όταν ένα πνεύμα «ακολουθή» έναν άνθρωπο παντού, μερικές φορές είναι κατά ένα μέρος μόνο υποκειμενικό· αυτό το «υποκειμενικό» στοιχείο προσελκύει, ας πούμε, τον «αντικειμενικό διάβολο»: μόλις το πρώτο αφομοιωθή, ο τελευταίος αποσύρεται, όπως είδαμε στην περίπτωση του δαίμονα της αυτοκτονίας στην Κινέζικη ιστορία με τίτλο «Τα πνεύματα εκείνων που έχουν κρεμαστή».

Υπάρχουν δαίμονες σε όλες τις εποχές και όλους τους πολιτισμούς. Εδώ θα εξετάσουμε με συντομία μόνο την συγκεκριμένη αρχαία Μεσογειακή ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής πίστης στα πνεύματα, στην αναλογία της και στις διαφορές της από τα παραδείγματα τα παρμένα από τον χώρο της φαντασίας των πρωτόγονων λαών που ήδη συζητήσαμε.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Κεφάλαιο 5
1. Jung: Άπαντα, Τόμος 9, μέρος 2, παράγραφος 62.
2. Jung: «Επιστολές», ΙΙ, 6-276: «Ο “διάβολος” είναι ένα πολύ ταιριαστό όνομα για ορισμένες αυτόνομες δυνάμεις στην δομή της ανθρώπινης ψυχής. Σαν τέτοιος, ο διάβολος μου φαίνεται να είναι μια πολύ πραγματική μορφή».
3. «Το μαγικό άλογο»: «Παραμύθια από το Τουρκεστάν και το Θιβέτ», σ. 126.
4. Αυτό ισχύει επίσης στην περίπτωση ενός αρνητικού μητρικού συμπλέγματος σε έναν άνδρα ή μια γυναίκα.
5. «Παραμύθια από την Σιβηρία», Σ. 81.
6. M.-L. von Franz: «Το πρόβλημα του κακού στα παραμύθια», σ. σ. 91 κ.ε.
7. A. Friedrich και G. Buddruss (μετάφραση): «Ιστορίες σαμάνων από την Σιβηρία», σ.σ.20, 26, 97.
8. Ό. π., σ.σ. 50 κ.ε. Για παράδειγμα, εννέα κοπέλλες – σαμάνες ζουν στον ουρανό, και        τα πνεύματά τους σκορπίζουν την τρέλλα στα ανθρώπινα όντα.
9. Βλέπε τις απεικονίσεις στο βιβλίο του H. Mode: «Μυθικά θηρία και δαίμονες»,      συχνές αναφορές.
10. «Ινδιάνικα παραμύθια από την Νότια Αμερική», σ.σ. 26 κ.ε.
11. Ό. π., «Το φεγγάρι» σ.σ. 230 κ.ε.
12.  K. Preisendanz: «Αρχαίοι ελληνικοί μαγικοί πάπυροι», Ι, σ. σ. 83 κ.ε., 119 και G. Soury: «Η δαιμονολογία του Πλουτάρχου» (Πλουτάρχου: «Περί δεισιδαιμονίας»), σ. 47. Αναφορικά με την επίδραση των πνευμάτων των νεκρών επάνω στους ζωντανούς, βλέπε : Jung: «Επιστολές», Ι, σ.σ. 256 κ.ε.
13. Ή ίσως τον ίδιο τον νεκρό. Σχετικά με αυτό, περισσότερες λεπτομέρειες πιο κάτω.
14. Jung: «Η ψυχολογική θεμελίωση της πίστης σε πνεύματα», Άπαντα, Τόμος 8, παράγραφος 598.
15. Ό. π., παράγραφος 600, αριθμός 15. Βλέπε επίσης: Jung: «Επιστολές», Ι, σ. 100.
16. Jung: «Η ψυχολογική θεμελίωση της πίστης σε πνεύματα», Άπαντα, Τόμος 8, παράγραφος 597. Βλέπε επίσης: Jung «Επιστολές»
17. Jung: «Επιστολές», Ι, σ. 344.
18. Ό. π., σ. 336 (οι υπογραμμίσεις προστέθηκαν).
19. Βλέπε την τάση να εξαπατάται ο άνθρωπος με την ιδέα ότι η έννοια του machen (κάνω, εκτελώ) ισοδυναμεί με αυτήν του macht (δύναμη). Βλέπε: ο. π., σ. 352.
20. Ό. π., ΙΙ, σ. σ. 81 κ. ε.
21. Ό. π., σ. 82.
22. Ό. π., σ. σ. 82 κ. ε.
23. Ό. π., σ. 81.
24. Για παραδείγματα, βλέπε: Mode: «Μυθικά ζώα και δαίμονες».

 (συνεχίζεται)

Αμέθυστος