ENRICO BERTI-ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (29)

Συνέχεια από Δευτέρα, 17 Δεκεμβρίου 2012

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ
ΒΙΒΛΙΑ Ι, Κ - Χ, ΧΙ

Enrico Berti

(Συνεχίζοντας τον μάταιο, καθώς προκύπτει πλέον, αγώνα μας, για την λογική μας τουλάχιστον επάρκεια).

Ο Αριστοτέλης λοιπόν μέχρι στιγμής ισχυρίζεται πώς δεν υπάρχει το ένα καθ’αυτό, ούτε ένα Είναι καθαυτό, διότι τα καθόλου δεν μπορούν να είναι ουσία, είναι κατηγορούμενα. Το ένα και το όν είναι καθόλου, είναι τα πιο καθολικά κατηγορούμενα όλων, είναι τα καθολικότερα καθόλου και επομένως δεν μπορούν να είναι ουσία. Επι πλέον, πέραν του ότι είναι καθόλου, λέγονται με πολλούς τρόπους, με πολλές σημασίες, δηλαδή είναι ενδογενώς πολλαπλά, και δεν μπορούν φυσικά να είναι ουσία: δεν υπάρχει δηλαδή ένα Ον κατ’ουσίαν, ούτε ένα ΕΝ κατ’ουσίαν.

Αυτό λοιπόν, όπως καταλαβαίνουμε, εναντιώνεται σε μία τάση, η οποία εμφανίστηκε κατ’αρχάς στην Χριστιανική φιλοσοφία και στην συνέχεια στην μουσουλμανική φιλοσοφία, να κατανοείται ο Θεός σαν το ουσιώδες Είναι, το Είναι κατ’ουσίαν. [Όπως το επαναλαμβάνει σήμερα ο Ζηζιούλας] Οι πρώτοι των πρώτων δε, πρίν και από τους Χριστιανούς και τους μουσουλμάνους, υπήρξαν οι Εβραίοι, δηλαδή ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς, ο πρώτος μεγάλος αρχαίος φιλόσοφος ο οποίος συνδέει την Ελληνική φιλοσοφία με την Βίβλο. Ο Φίλων ήταν Εβραίος, επομένως πίστευε στην Βίβλο και ερμηνεύει εκείνο το διάσημο χωρίο της Εξόδου στο οποίο ο Κύριος λέει στον Μωϋσή : «Εγώ είμί ο ών» (εξ 3,14) ή  «Εγώ είμαι αυτός που είμαι», σαν «Εγώ είμαι Αυτός που είναι». Ο Φίλων το ερμηνεύει από την οπτική γωνία τού Πλάτωνος, διότι ο Φίλων ήταν πλατωνικός. Διότι αυτή ήταν η φιλοσοφία με την οποία πίστευε ότι μπορεί να συμφιλιώσει την Βίβλο με την φιλοσοφία. Ο Φίλων το ερμηνεύει μ’αυτή την σημασία: ο Θεός είναι το κατ’ουσίαν όν, αυτο-όν, το όν το ίδιο. Στα λατινικά οι σχολαστικοί θα πούν esse ipsum subsistens. Δηλαδή το ίδιο το Είναι ή το καθ’αυτό υπαρκτό Είναι. Αυτή την έννοια την βρίσκουμε ήδη στην Χριστιανική πατριστική, υπάρχει στον Αυγουστίνο και στην συνέχεια ιδιαιτέρως στον Θωμά Ακινάτη, αλλά και στους Άραβες, τον Αβικένα, τον Αλφαραμπί, διότι όλοι τους επαναλαμβάνουν αυτή την συμφιλίωση ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. 

Το δόγμα στο οποίο αναφερόμαστε είναι μία ερμηνεία της Βίβλου, αλλά δεν είναι η μοναδική δυνατή ερμηνεία. Δεν είναι σίγουρο πώς σ’εκείνο το χωρίο ήθελε να πεί στ’αλήθεια ο Κύριος ποια είναι η ουσία του, δηλαδή ότι η ουσία του είναι το Είναι. Αυτή η ερμηνεία δικαιολογείται και γίνεται πλήρως κατανοητή μέσα στο πλαίσιο των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών, τον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και τον Ισλαμισμό, διότι αυτές είναι όλες τους θρησκείες της Δημιουργίας, οι οποίες πιστεύουν ότι ολόκληρη η πραγματικότης προήλθε από μία δημιουργική ενέργεια. Η δημιουργία συνίσταται κυρίως στο να δοθεί το Είναι και επομένως ο δημιουργός Θεός γίνεται κατανοητός, ακριβώς επειδή είναι η αιτία τού Είναι, σαν το κατ’ουσίαν Είναι. Αυτό το δόγμα έχει λοιπόν νόημα μέσα στις εννοιολογήσεις της Δημιουργίας, αλλά δεν μπορεί να είναι η θέση του Αριστοτέλη, για τον οποίο δεν υπάρχει μία έννοια της δημιουργίας και δεν υπάρχει μία υπέρτατη αρχή που είναι η αιτία του Είναι (της υπάρξεως), που δίνει το Είναι. Δεν υπάρχει το ipsum esse. 

Πάνω σ’αυτό το σημείο έγιναν πολλές συζητήσεις με μελετητές τού Αριστοτέλη, οι οποίοι κινούμενοι σε καθολικό Χριστιανικό περιβάλλον, και επομένως είναι σχηματισμένοι φιλοσοφικά πάνω στον Ακινάτη, τείνουν να υπερασπιστούν την κατανόηση του ipsum esse που παρουσίασε ο Ακινάτης. Όμως από την συζήτηση επήλθε μία μικρή συμφωνία σε ένα σημείο που θα δούμε αναλυτικότερα, όταν θα μιλήσουμε για το δωδέκατο βιβλίο, όταν θα συναντήσουμε το πρώτο κινούν ακίνητο, το οποίο κατά μία έννοια έχει την ίδια λειτουργία στον Αριστοτέλη, που έχει ο Θεός για τον Ακινάτη. Η ουσία του πρώτου κινητού ακίνητου, για τον Αριστοτέλη, δεν είναι το ΕΙΝΑΙ, αλλά είναι μία ΝΟΗΣΗ. Και νομίζουμε πώς σ’αυτό το σημείο και οι Θωμιστές θα δεχόντουσαν πώς όπως μπορούμε να μιλήσουμε για τον Θεό, στην Θωμιστική προοπτική, ότι είναι το esse ipsum (το αυτο-όν, το κατ’ουσίαν όν), παρομοίως θα μπορούσαμε να πούμε πώς είναι το intellectus ipse, ή εάν θέλουμε να υπολογίσουμε και εκφράσεις που βρίσκονται στην Κ.Δ., πώς ο Θεός είναι αγάπη, amor ipse, ο Θεός είναι φιλάνθρωπος, caritas ipsa. Όλο αυτό που είναι ο Θεός, είναι κατ’ουσίαν, διότι η φύσις του είναι απλή και γι’αυτό δεν έχει ιδιότητες ξεχωριστές από την ουσία του, και επομένως όπως ακριβώς λέγεται πώς είναι το κατ’ουσίαν Είναι, έτσι θα μπορούσαμε να πούμε, και αυτή την φορά θα συμφωνούσε και ο Αριστοτέλης, πώς είναι η Νόηση καθαυτή ή η θέληση καθαυτή ή η αγάπη καθαυτή. 

Επομένως η διαφορά σ’αυτό το θέμα ανάμεσα στον Αριστοτέλη και τον Ακινάτη, ή ανάμεσα στον Αριστοτέλη και όλους τους φιλοσόφους της Δημιουργίας που εμπνεύστηκαν από αυτόν, οφείλεται μόνον στο γεγονός πώς ο Αριστοτέλης, μη διαθέτοντας την έννοια της Δημιουργίας, δεν συλλαμβάνει τον Θεό σαν το esse ipsum. Το καθαυτό Είναι. Πάντως, έχοντας υπόψιν μόνον την Μεταφυσική, πρέπει να σημειώσουμε πώς η θέση του Αριστοτέλη όπως εκφράζεται και ανακοινώνεται στην Μεταφυσική, αποκλείει την δυνατότητα τόσο ενός είναι καθαυτού, όσο και του Ενός καθαυτού και μ’αυτό ο Αριστοτέλης παίρνει μία κατεύθυνση εντελώς διαφορετική από εκείνη που προερχόταν από τον Πλάτωνα και τους υπόλοιπους πλατωνικούς και η οποία θα συνεχιστεί από τον μεσοπλατωνισμό και τον νεοπλατωνισμό. 

Εξ’απόψεως ιστορικής υπήρξαν προσπάθειες συνταιριάγματος της πλατωνικής μεταφυσικής με την αριστοτελική μεταφυσική, αλλά έχοντας υπόψιν τα κείμενα, πρέπει να αναγνωρίσουμε πώς είναι δύο μεταφυσικές διαφορετικές μεταξύ τους. Πρέπει να αναγνωρίσουμε επίσης πώς παρόλα τα φαινόμενα, είχε μεγαλύτερη τύχη μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας, όψιμης-αρχαίας, μεσαιωνικής και μοντέρνας, η μεταφυσική πλατωνικού τύπου, και όχι η μεταφυσική του αριστοτελικού τύπου, που παρέμεινε κατά κάποιο τρόπο ένα μοναδικό γεγονός, σχεδόν απομονωμένο, παρόλη την απίστευτη τύχη που είχε ο Αριστοτέλης σε όλα τα πεδία: από την λογική, στην φυσική και στην ηθική. Για την ιστορική ακρίβεια του πράγματος. Μαζί με το Ένα, το βιβλίο Γιώτα, ασχολείται και με τα πολλά, όπως και άλλες έννοιες που τις παρουσιάζει ο Αριστοτέλης, σαν τις μορφές ή τα είδη του ΕΝΟΣ - αυτός λέει είδη, αλλά αυτός ο όρος εδώ δεν εννοεί «είδη», διότι το Ένα και το όν δεν είναι γένη για να μπορούν να έχουν είδη και έτσι είναι πιο σωστό να μεταφράσουμε τις «μορφές» του Ενός και των πολλών (1053 b 22-24). Αυτές οι μορφές λέει ο Αριστοτέλης είναι το ταυτόν και το διαφορετικό, το όμοιο και το ανόμοιο, το ίσο και το άνισο, όλα εκείνα τα κατηγορήματα δηλαδή που συνεπεκτείνονται στο Είναι και στο Ένα ( 1054 α 29-32). 

Όλου αυτού που υπάρχει, όλο αυτό που είναι, μπορούμε να πούμε πώς είναι ΕΝΑ, αλλά μπορούμε επίσης να πούμε πώς είναι ταυτό και διαφορετικό. Κάθε πράγμα είναι ταυτόσημο και διαφορετικό. Φυσικά δεν είναι από την ίδια άποψη, διότι θα είχαμε μία αντίφαση, κάτι αδύνατον για τον Αριστοτέλη, αλλά κάθε πράγμα είναι ταυτόσημο με τον εαυτό του και διαφορετικό από τα άλλα, επομένως μπορούμε να πούμε πώς το ταυτόσημο και το διαφορετικό διαπερνούν ολόκληρη την πραγματικότητα. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για ζεύγη όπως το όμοιο και το ανόμοιο, τα οποία ισχύουν μέσα στο πλαίσιο της ποιότητος ή το ίσο με το άνισο, που ισχύουν στο πλαίσιο της ποσότητος. Όλο το βιβλίο Γιώτα είναι αφιερωμένο στην ανάλυση αυτών των εννοιών, στις οποίες δεν θα σταθούμε περισσότερο. 

Συνεχίζεται 

Αμέθυστος.