ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (38)

Συνέχεια από: Δευτέρα, 14 Ιουλίου 201
ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 38

Του Enrico Berti

Βιβλία Λ,Μ,Ν -  XII (C.C.6-10),XIII,XIV.

 

Σχετικά μ’αυτό το χωρίο (περί ψυχής 433b 15-17 και Μετ 1072 α 26-27) πολλοί είπαν-σχεδόν όλοι μάλιστα, διότι ή παραδοσιακή ερμηνεία είναι αυτή των πολλών και είχε εμφανιστεί μάλιστα ήδη από την εποχή του Αριστοτέλη-ότι γι’αυτόν τον λόγο το κινητό ακίνητο είναι τελικό αίτιο, κινεί σαν τελικό αίτιο. Αλλά στο προηγούμενο κεφάλαιο είχαμε δεί πώς ίσως να ήταν ποιητικό αίτιο, διότι εάν για να εξηγήσουμε την αιώνια κίνηση του ουρανού αρκούσε  ένα τελικό αίτιο, τότε θα έφταναν οι ιδέες του Πλάτωνος. Η υψηλότερη ανάμεσα σε όλες τις ιδέες, για τον Πλάτωνα, είναι η ιδέα του Αγαθού, του υπέρτατου αγαθού, του πιο επιθυμητού πράγματος που υπάρχει. Επομένως, εάν η κίνηση παράγεται από ένα τελικό αίτιο, αντικείμενο της επιθυμίας και της νοήσεως, θα αρκούσε η ιδέα του Αγαθού του Πλάτωνος, δεν θα υπήρχε ανάγκη να εισαχθεί ένα κινητό ακίνητο όλο ενέργεια, ενεργούν, που ασκεί δηλαδή ενεργητικά την ικανότητα του να κινεί.

Πιστεύω-και είμαι μειοψηφία ανάμεσα στους ερμηνευτές-πιστεύω  πώς δεν είναι αυτή η πιο ικανοποιητική ερμηνεία. Πιστεύω πώς ο Αριστοτέλης, όταν αναφέρεται στο αντικείμενο της αγάπης, του έρωτος, της επιθυμίας στο αντικείμενο της νοήσεως, χρησιμοποιεί την αναφορά σαν ένα παράδειγμα για να δείξει πώς υπάρχει η δυνατότης της κινήσεως χωρίς να κινηθούμε: Όπως ακριβώς αυτό συμβαίνει στο αντικείμενο της επιθυμίας, έτσι μπορεί να συμβεί και με το κινητό ακίνητο όταν κινεί τον ουρανό, δηλαδη να κινεί παραμένοντας ακίνητο. Γιατί; Διότι εάν πάμε να διαβάσουμε το τρίτο βιβλίο του «Περί ψυχής», όπου γίνεται αυτή η συζήτηση για το αντικείμενο της επιθυμίας το οποίο κινεί παραμένοντας ακίνητο, βλέπουμε πώς για τον Αριστοτέλη, το αντικείμενο της επιθυμίας πρέπει να είναι πάντοτε ένα αγαθό, αλλά διευκρινίζει ένα αγαθό πρακτόν, δηλαδή ένα αγαθό πραγματοποιήσιμο (433 b 16). Και πράγματι εάν διψώ και πιώ νερό, κατά κάποιο τρόπο αποκτώ αυτό το αντικείμενο, αυτό το αγαθό, το κατέχω δηλαδή το φτάνω, το κατακτώ. Μπορούμε να σκεφτούμε λοιπόν πώς κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τον ουρανό και το κινητό ακίνητο; Τι πράγμα κάνει ο Ουρανός; Εάν στ’αλήθεια ο ουρανός κινείται με την επιθυμία του κινητού ακίνητου, και το κινητό ακίνητο είναι μόνον αντικείμενο επιθυμίας, είναι δηλαδή ένα τέλος, τότε πρέπει να δεχθούμε πώς ο ουρανός διαθέτει την ικανότητα να επιθυμεί, είναι δηλαδή ικανό να κατανοεί και να θέλει, πώς ο ουρανός είναι εμψυχωμένος, και εδώ ο Αριστοτέλης δεν μας λέει ότι είναι εμψυχωμένος. Κάποιος πιστεύει πώς στο κείμενο «Περί του ουρανού» υπάρχουν δύο χωρία στα οποία γίνεται αναφορά για μία πιθανή εμψύχωση του ουρανού (II 285 a 29-30 και 3, 286 α 10-12). Είναι χωρία αντιφατικά, διότι μπορούμε να σκεφθούμε και εδώ πώς πρόκειται μόνον για απλά παραδείγματα. Σε κάθε περίπτωση, εδώ, στο βιβλίο Λάμδα, δεν λέγεται πώς ο ουρανός είναι εμψυχωμένος. Αλλά ας δεχθούμε επίσης ότι ο ουρανός είναι εμψυχωμένος, ας δεχθούμε τότε ότι πώς αγαπά ή επιθυμεί το κινητό ακίνητο-έχουμε πεί πώς αυτό είναι το αντικείμενο της επιθυμίας –αλλά τότε ο ουρανός τι κάνει; Γυριζει γύρω από τον εαυτό του. Μήπως όμως γυρίζοντας αποκτά αυτό το αντικείμενο, κατορθώνει να το αποκτήσει κατά κάποιο τρόπο, να το κατακτήσει, να το πλησιάσει; Νομίζω πως όχι. Τότε δεν είμαστε πλέον απέναντι από την κατάσταση η οποία περιγράφεται στο «περί ψυχής». Στο «περί ψυχής» η επιθυμία (ή όρεξις του ειδέναι) κινείται και πλησιάζει το αγαθό, διότι το αγαθό είναι πρακτόν, πραγματοποιήσιμο, πρακτικόν. Ενώ αντιθέτως το κινητό ακίνητο δεν είναι ένα αντικείμενο επιθυμίας πραγματοποιήσιμο, πρακτόν, όπως είναι πάντοτε το τελικό αίτιο για τον Αριστοτέλη, το τέλος των πράξεων. Και να λοιπόν-όχι ο Αριστοτέλης ο οποίος δεν το λέει-οι ερμηνευτές του εισήγαγαν εδώ την έννοια της μιμήσεως, είπαν δηλαδή ότι ο ουρανός επιθυμεί το κινητό ακίνητο, θα ήθελε δηλαδή να είναι σαν αυτό, θα ήθελε να το μιμηθεί-αλλά και αυτή είναι μία ερμηνεία, διότι δεν έχει λεχθεί ποτέ ότι η επιθυμία είναι πάντοτε επιθυμία μιμήσεως, διότι εάν εγώ όταν διψάω επιθυμώ το νερό, δεν επιθυμώ να είμαι νερό ή να μιμηθώ το νερό, επιθυμώ να λάβω το νερό-έχουν πεί δηλαδή πώς ο ουρανός μιμείται το κινητο ακίνητο. Και τι θα έπρεπε να κάνει ο ουρανός για να μιμηθεί τέλεια το κινητό ακίνητο; Εάν λοιπόν το κινητό ακίνητο είναι ακίνητο, θα έπρεπε να είναι ακίνητος και ο ουρανός, αυτή ακριβώς θα έπρεπε να είναι η καλύτερη μίμηση. Όμως ο ουρανός το μιμείται κινούμενος. Τότε-είπαν- ναι, αλήθεια, ο ουρανός κινείται, αλλά μιμείται το κινητό ακίνητο με εκείνη την κίνηση η οποία περισσότερο από κάθε άλλο μοιάζει στην ακινησία, δηλαδή με την κυκλική κίνηση.

Ότι, η κυκλική κίνηση μοιάζει με την ακινησία είναι αλήθεια, διότι η περιστροφή μίας σφαίρας στον εαυτό της είναι κίνηση, αλλά δεν είναι αλλαγή τόπου, επομένως, εάν πρεπει να υπάρξει μία κίνηση η οποία μπορεί να μοιάζει περισσότερο από κάθε τι άλλο στην ακινησία, μπορούμε να πούμε πώς αυτή είναι η περιστροφική κίνηση. Παραμένει όμως το γεγονός, πώς μέσω αυτής της κινήσεως, ο ουρανός μπορεί να φθάσει το τέλος του, να πραγματοποιήσει το τέλος του.

Υπάρχει παρ’όλα αυτά στο έβδομο κεφάλαιο πάντοτε, η δήλωση πώς το πρώτο αντικείμενο της επιθυμίας και της νοήσεως είναι ένα τέλος. Και  υπάρχει και η επεξήγηση πώς το τέλος κατανοείται με δύο σημασίες (1072 b 1-3). Εδώ το κείμενο είναι φθαρμένο και είναι δύσκολο να κατανοήσουμε τι πράγμα ακριβώς ήθελε να πεί ο Αριστοτέλης, αλλά όταν λέει ότι το τέλος μπορεί να είναι επίσης και στις ακίνητες πραγματικότητες, πολύ πιθανόν θέλει να πεί πώς το τέλος δεν είναι αναγκαίως μία ενέργεια, που τελείται από ένα κινητό υποκείμενο, αλλά μπορεί να είναι μία πραγματικότης, η οποία υπάρχει καθαυτή, και δεν υπάρχει αμφιβολία πώς το κινητό ακίνητο, εάν είναι τέλος, δεν είναι όπως η πράξη, σαν αποτέλεσμα δηλαδή μίας πράξεως που έχει πραγματοποιηθεί από κάποιον, αλλά σαν ουσία η οποία υπάρχει ήδη για τον εαυτό της. Παραμένει λοιπόν να δούμε εάν αυτό για το οποίο μιλούμε εδώ είναι το κινητό ακίνητο ή μήπως είναι εν τέλει, το τέλος της ανθρώπινης δραστηριότητος, δηλαδή η Ευτυχία, η οποία συνίσταται στην πλήρη και τέλεια πραγματοποίηση τής δικής μας μορφής, η οποία εξίσου κινεί παραμένοντας ακίνητη!

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.