ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (39)

Συνέχεια από:Πέμπτη, 31 Ιουλίου 2014

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (39)

Του Enrico Berti

Βιβλία Λ,Μ,Ν -  XII (C.C.6-10),XIII,XIV.

Στην συνέχεια το κείμενο μάς λέει πώς το αντικείμενο που ερευνούμε κινεί επίσης σαν αντικείμενο αγάπης: κινεί ώς ερώμενον (1072 b 3) (κινεί δή ως ερώμενον). Και αυτό αναφέρεται στο κινητό ακίνητο, και γι'αυτό οι ερμηνευτές είπαν: τότε το κινητό ακίνητο αγαπάται. Ακόμη μία φορά ερωτώ; Από ποιόν; Από τον Ουρανό; Διότι ο ουρανός κινείται από το κινητό ακίνητο. Εδώ ακριβώς φυσικά όλη η ιστορία του Αριστοτελισμού δημιούργησε πανέμορφες θεωρίες, οι οποίες αποκορυφώνονται σ'εκείνον τον υπέροχο στίχο του Δάντη στην Θεία κωμωδία, όπου ορίζεται ο Θεός σαν "l'Amor Che move il sole e l'altre stelle" (παράδεισος XXXIII, 145. η Αγάπη που κινεί τον ουρανό και τα άλλα αστέρια). "Amor" στον Δάντη δεν σημαίνει μόνον αγαπημένος αλλά και αγαπών, εραστής, αλλά είναι πιθανόν να είχε υπ'όψιν του σαν βάση το χωρίο του Αριστοτέλη, κινεί ως ερώμενον. Αλλά τι σημαίνει όμως "ως"; Στα Ελληνικά σημαίνει "σαν", και επομένως η φράση μπορεί να μεταφραστεί κατά γράμμα "κινεί σαν αγαπημένος" . Αυτό μπορεί να θέλει να πεί "επειδή είναι αγαπημένο, δηλαδή επειδή αγαπιέται", αλλά μπορεί να σημαίνει επίσης "σαν" αυτό που αγαπιέται, χωρίς να εννοείται ότι αυτό είναι που αγαπιέται: και σ'αυτή την περίπτωση κινεί με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο κινεί αυτό που αγαπάται!

          Έπειτα είναι λίγο περίεργο να εφαρμόσουμε στο κινητό ακίνητο, εννοημένο σαν τελική αιτία, σαν αντικείμενο της επιθυμίας, σαν αντικείμενο της αγάπης, ένα ρήμα σαν αυτό, δηλαδή, ερώ, ερώμενον. Αυτό το ρήμα παραπέμπει σ'έναν συγκεκριμένο τύπο αγάπης. Το υπενθύμισε και ο Πάπας στην Εγκύκλιο Dens Caritas est, όπου επικαλέστηκε την διάκριση ανάμεσα στις δύο σημασίες της αγάπης: Έρως είναι η αγάπη της φιληδονίας, είναι η αισθητή όρεξη, από όπου έρχεται ο όρος ερωτικός, ερωτισμός, ενώ η πνευματική αγάπη ονομάζεται αγάπη, ή φιλία. Έτσι λοιπόν, να εφαρμόσουμε το ρήμα ερώ για να δείξουμε μία σχέση ανάμεσα στον ουρανό και το κινητό ακίνητο μοιάζει λίγο περίεργο. Υπάρχουν και άλλα ρήματα επίσης στα ελληνικά για να δείξουν την αγάπη, Φιλείν, αγαπάω, ενώ το κείμενο λέει ακριβώς ερώμενον. Έχω την εντύπωση πώς είναι μία μεταφορά, μία παραβολή, και δεν πρέπει να ληφθεί κατά γράμμα. Επειδή, επιπλέον, το "ως" μας επιτρέπει να μεταφράσουμε "σαν", δηλαδή "με τον ίδιο τρόπο τού..". Ή επίσης μπορούμε να δεχθούμε πώς ολόκληρη η περικοπή (1072 α 26 b4) δεν αναφέρεται στο κινητό ακίνητο τού ουρανού, αλλά στο υπέρτατο αντικείμενο της επιθυμίας και της ανθρώπινης νοήσεως, δηλαδή στην ευτυχία, σαν την τέλεια πραγματοποίηση της ιδίας μορφής, τής αιώνιας και αμετάβλητης μορφής του ανθρώπου, η οποία μπορεί να θεωρηθεί και αυτή μία "πρώτη ουσία" με την έννοια που ξεκαθαρίσαμε στο βιβλίο Ζήτα.

          Αλλά ας δεχθούμε πως γίνεται λόγος για το κινητό ακίνητο του ουρανού και πώς λέγεται πώς αυτό είναι ένα τέλος, το ου ένεκα, "αυτό στο οποίο αποβλέπουμε" [η πρόθεση ή η αποβλεπτικότητα της φαινομενολογίας]. Τέλος όμως αναρωτιέμαι, Τίνος; Λίγο πιο κάτω, στο ίδιο πάντοτε κεφάλαιο, ο Αριστοτέλης, αφού είπε πώς το κινητό ακίνητο είναι ενέργεια, πράξη, δραστηριότης, δηλαδή δεν είναι ενέργεια ενός αδρανούς πράγματος-διότι και αυτό το  μπουκάλι είναι εν ενεργεία σαν μπουκάλι, αλλά δεν κάνει τίποτε, εδώ ενέργεια σημαίνει πώς κάνει κάτι, πώς πράττει, ερωτά, μα ποιος τύπος δραστηριότητος θα είναι άραγε αυτός; Γνωρίζουμε όλοι μας πώς συνεχίζει η ομιλία του: ο Αριστοτέλης μας λέει πώς το κινητό ακίνητο είναι νοητική δραστηριότης (1072 b 18-21). Αλλά πώς φτάνει στο συμπέρασμα πώς είναι νοητική δραστηριότης; Αρχίζοντας με την δήλωση ότι ο τρόπος της υπάρξεώς του, η διαγωγή του - διαγωγή κατά γράμμα σημαίνει στα Ελληνικά το πέρασμα, την διαδρομή, το πέρασμα του χρόνου, όπως περνά η ζωή, την συνθήκη δηλαδή στην οποία υπάρχουμε και αυτό που κάνουμε [όπως λέει ο Χάιντεγκερ, γεννιόμαστε-εργαζόμαστε-πεθαίνουμε, ή ο τρόπος ζωής του Γιανναρά]-είναι λοιπόν η διαγωγή ευχαρίστηση, ηδονή (1072 b 14-16). Επομένως, επειδή για μας η πιο ευχάριστη δραστηριότης που υπάρχει είναι η σκέψη, ακόμη και αυτό μας συμβαίνει μόνον κάποιες στιγμές [εξαίφνης], εάν η δραστηριότης του κινητού ακίνητου είναι ευχάριστη, πρέπει να δεχθούμε πώς είναι σκέψη, με την διαφορά όμως πώς για μας η σκέψη πραγματοποιείται πλήρως μόνον κάποιες στιγμές ενώ για το κινητό ακίνητο αυτό ισχύει πάντοτε, αιωνίως. Ο Αριστοτέλης λοιπόν φτάνει να πεί πώς η δραστηριότης τού κινητού ακίνητου είναι νόηση λόγω του ότι είναι ευχαρίστηση. Αλλά από πού συμπεραίνει ότι αυτό είναι ευχαρίστηση; Κατ'εμέ, δεν υπάρχει εξήγηση: το κινητό ακίνητο είναι τέλος, σκοπός, αλλά είναι τέλος εις εαυτόν, δηλαδή η δραστηριότης την οποία πραγματοποιεί είναι μία δραστηριότης του τελειούται στον εαυτό της, διότι για τον Αριστοτέλη το ευχάριστο, και αυτό συμπεραίνεται από τα Ηθικά Νικομάχεια, η ευχαρίστηση δημιουργείται κάθε φορά που πραγματοποιείται μία δραστηριότης που είναι καθαυτή πλήρης ( X 4, 117 4 b 31-33). Επομένως να πούμε πώς η δραστηριότης του κινητού ακινήτου είναι ευχαρίστηση, ισούται με το να πούμε πώς είναι μία δραστηριότης καθαυτή πλήρης, πώς την πραγματοποιεί δηλαδή λόγω της ευχαριστήσεως που δοκιμάζει πραγματοποιώντας την, και για κανέναν άλλο λόγο. Επομένως σημαίνει πώς το κινητό ακίνητο είναι ίσως τέλος, αλλά του εαυτού του, ενώ απέναντι στον ουρανό είναι κίνηση, είναι δηλαδή ποιητικό αίτιο, ασκεί ενεργεία την ικανότητά του να κινεί.

          Σας έχω αναφέρει ήδη πώς ετούτη είναι μία ερμηνεία εντελώς παράδοξη σύμφωνα με την παράδοση του Αριστοτελισμού. Όλοι οι σχολιαστές, από τον Αλέξανδρο της Αφροδισίας και μετά μίλησαν για αγάπη που εκφράζεται με μία μίμηση, μέσω της κυκλικής κινήσεως, της ακινησίας του ουρανού.

          Ο πρώτος μάρτυρας αυτής της θεωρίας είναι ο Θεόφραστος ο άμεσος μαθητής, ο συνεργάτης του Αριστοτέλη, που έζησε μαζί του πολλά χρόνια, διότι ήταν ο πιο νέος, αλλά όχι και τόσο νεώτερος, μόνον 12 χρόνια. Ο Αριστοτέλης ήταν πολύ πιο νέος του Πλάτωνος, διότι ο Πλάτων ήταν του 427, ο Αριστοτέλης του 384, και επομένως υπήρχε ανάμεσα τους μία διαφορά 43 χρόνων η διαφορά ανάμεσα στον Θεόφραστο και στον Αριστοτέλη ήταν πολύ μικρή. Φαίνεται πώς ο Θεόφραστος ήταν ήδη στην Ακαδημία του Πλάτωνος και πώς οι δύο γνωρίστηκαν ήδη στην Ακαδημία. Πάντως ο Θεόφραστος ήταν στα σίγουρα κοντά στον Αριστοτέλη όταν έδινε τα μαθήματα της μεταφυσικής, στην Άσσο ή στην Αθήνα. Έ λοιπόν ο Θεόφραστος στο εγχειρίδιο του το οποίο ονομάστηκε και αυτό Μεταφυσική, αλλά είναι ένας τίτλος των εκδοτών, διότι η λέξη μεταφυσική δεν υπήρχε στον καιρό τους. Ο Θεόφραστος λοιπόν αναρωτιέται κι'αυτός: αλλά τι είναι αυτή η επιθυμία για την οποία ομιλούμε σχετικά με τον ουρανό; Υπάρχει ένα χωρίο της Μεταφυσικής του που λέει: Πρόκειται ίσως για μίμηση,  όπως ισχυρίζονται αυτοί που δέχονται το Ενα και τους αριθμούς; (5 α 23-27). Ποιοι είναι αυτοί που δέχονται το ένα και τους αρθμούς; Οι Πλατωνιστές. Επομένως η ιδέα πώς πρόκειται για μία μίμηση είναι μία Πλατωνική ιδέα, διότι εξάλλου όλη η μεταφυσική του Πλάτωνος βασίζεται στην μίμηση: ο αισθητός κόσμος για τον Πλάτωνα δεν είναι παρά μία μίμηση των ιδεών. Η μίμησις είναι το κλειδί, το σημείο ολοκλήρου της Πλατωνικής μεταφυσικής. Στον Αριστοτέλη, σχετικά με το κινητό ακίνητο δεν γίνεται λόγος για μίμηση. Αλλ'όμως υπήρξαν ερμηνευτές οι οποίοι επειδή ανέφεραν, την επιθυμία για την οποία μιλά ο Αριστοτέλης, στον ουρανό, ερμήνευσαν αυτή την επιθυμία σαν μίμηση. Ακόμη και ο Θεόφραστος δεν καταλαβαίνει καλά τι θέλει να πει ο Αριστοτέλης, εάν δηλαδή η επιθυμία για την οποία μιλά λαμβάνεται κατά γράμμα ή σαν μία μεταφορά. Και πράγματι ο Θεόφραστος λέει πώς δεν κατανοείται τι πράγμα είναι αυτή η επιθυμία, ίσως είναι μίμηση, όπως σκέφτονται οι Πλατωνιστές ή ίσως είναι μεταφορά. Και δεν παίρνει Θέση.

          Κατά την άποψη μου, εάν η επιθυμία πρέπει να αποδοθεί στον ουρανό είναι μεταφορά. Αλλά είναι πολύ πιθανόν στο κείμενο του Αριστοτέλη να μην αναφέρεται στον ουρανό, αλλά στον άνθρωπο, και επομένως δεν είναι αναγκαίο να ανατρέξουμε στην μεταφορά. Για τους Πλατωνιστές είναι μίμησης Γιατί; Διότι η θεωρία τού κινητού ακίνητου, διατυπωμένη ήδη από τον Αριστοτέλη στον νεανικό διάλογο περί φιλοσοφίας, όταν ήταν ακόμη ζωντανός ο Πλάτων, δεν μπορεί να μην άσκησε μία πολύ έντονη εντύπωση ακόμη και στο Πλατωνικό περιβάλλον και επομένως να γέννησε την επιθυμία να συμφιλιώσουν τον Πλατωνισμό με την θεωρία του Αριστοτέλη, και ιδιαιτέρως με την θεωρία του κινητού ακίνητου. Η επιθυμία πρέπει να ήταν πολύ δυνατή, αφού εξάλλου όλος ο μεσο-πλατωνισμός θα το επιδιώξει. Γι'αυτό πιστεύω πώς ήδη από τους χρόνους του Θεόφραστου, αυτή η ερμηνεία του κινητού ακίνητου σαν αντικειμένου μιμήσεως εκ μέρους του ουρανού, η οποία παρέμεινε στην συνέχεια, είναι κατά την γνώμη μου, μία πλατωνοποίηση του Αριστοτέλη.

          Για μένα ο Αριστοτέλης ήθελε να θέσει μία ποιητική αρχή, μία ενεργητική αρχή. Αυτό είναι το κέρδος του Αριστοτέλη απέναντι στον Πλάτωνα. Το κινητό ακίνητο τού Αριστοτέλη δεν είναι ο Δημιουργός του Αριστοτέλη, διότι δεν δημιουργεί, ενώ ο Δημιουργός κάτι κάνει, κάνει τα πράγματα κατ'εικόνα των ιδεών. Το κινητό ακίνητο του Αριστοτέλη δεν είναι ο Δημιουργός του Αριστοτέλη, διότι δεν δημιουργεί, ενώ ο Δημιουργός κάτι κάνει, κάνει τα πράγματα κατ'εικόνα των ιδεών. Το κινητό ακίνητο δεν κάνει κάτι, κινεί και φτάνει, κινεί μόνον. Επομένως η ιδέα του κινητού ακίνητου είναι πολύ πιο μακρυνή από την ιδέα ενός δημιουργού απο ότι είναι ο Δημιουργός του Πλάτωνος. Όμως ο Δημιουργός του Πλάτωνος δεν είναι η υπέρτατη πραγματικότης, έχει πάνω απ'αυτή τον κόσμο των ιδεών και την ιδέα του αγαθού. Με μοντέρνους όρους θα λέγαμε ότι δεν είναι το απόλυτο, αυτό από το οποίο εξαρτώνται τα πάντα. Ενώ το κινητό ακίνητο του Αριστοτέλη είναι η υπέρτατη πραγματικότης δεν έχει τίποτε από πάνω του, δεν εξαρτάται από τίποτε, και επί πλέον, σε σχέση με την ιδέα του Αγαθού του Πλάτωνος, είναι ενεργό.

          Ας δούμε λοιπόν την κατάληξη του εβδόμου κεφαλαίου: Το κινητό ακίνητο σκέπτεται. Εάν βρίσκει ευχαρίστηση, σκέπτεται. Αλλά -λέει ο Αριστοτέλης-η ενέργεια της νοήσεως είναι ζωή (1072 b 27) "η γάρ νου ενέργεια ζωή! Δεν είναι δυνατόν να νοήσουμε, χωρίς να είμαστε ζωντανοί, όποιος είναι νεκρός δεν νοεί, όποιος είναι αδρανής, δεν νοεί. Έτσι λοιπόν εάν το κινητό ακίνητο νοεί, σημαίνει πώς είναι ζωντανό, και εάν είναι ένα αιώνιο ζωντανό όν, και επομένως αθάνατο και μακάριο, διότι δοκιμάζει ευχαρίστηση, τότε είναι ένας Θεός. Η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους και στους Θεούς είναι πώς οι άνθρωποι είναι θνητοί και δυστυχείς, ενώ οι Θεοί είναι αθάνατοι και μακάριοι. Αυτή είναι η Ελληνική ιδέα των Θεών. Και πράγματι συνεχίζει: Καθότι εμείς λέμε πώς ο Θεός- ο Θεός είναι το γένος δεν είναι το μοναδικό-είναι ένα αιώνιο και υπέρτατο ζων όν, τότε είναι ένας Θεός (1072 b 30). Οπωσδήποτε δεν είναι ένας Θεός με το κεφαλαίο Θ, είναι ένας Θεός. Παρότι λοιπόν δεν είναι ο μοναδικός Θεός αλλά ένας από τους πολλούς Θεούς, είναι όμως προσωπικός, είναι δηλαδή πρόσωπο, διότι είναι ικανός να κατανοεί και να θέλει, όπως ήταν πρόσωπα οι Θεοί της θρησκείας του Ολύμπου. Το κινητό ακίνητο είναι πρόσωπο, δηλαδή κατανοεί, θέλει. Δεν είναι ένας απρόσωπος Θεός, αφηρημένος, είναι ένα πρόσωπο. Δεν είναι δημιουργός, αλλά δεν είναι κάτι αναγκαίο για να είσαι πρόσωπο. Όλοι μας είμαστε πρόσωπα χωρίς να είμαστε δημιουργοί. Τα πρόσωπα δεν είναι μόνον τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, πρόσωπα είναι όλοι όσοι κατανοούν και θέλουν.

          Έτσι λοιπόν στον Αριστοτέλη υπάρχει αυτό το κέρδος. Το κινητό ακίνητο είναι ένας Θεός με την ελληνική σημασία του όρου, όχι με την βιβλική, δεν είναι ο Θεός του Βιβλίου, δεν είναι Θεός Δημιουργός, ο Κύριος του ουρανού και της Γης. Είναι ένας από τους Θεούς της Ελληνικής θρησκείας, αλλά γι'αυτό ακριβώς είναι πρόσωπο, διότι οι Θεοί της Ελληνικής θρησκείας ήταν πρόσωπα. Μένει μόνον το πρόβλημα να δούμε πόσοι ήταν και εάν υπάρχει ένας που είναι πρώτος από όλους τους άλλους.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.