Marie Louise von Franz --- Puer aeternus (6)--ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ--Η ΡΙΖΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΟΣ (Σύγχρονη θεολογική κατηγορία)

Συνέχεια από:Παρασκευή, 20 Φεβρουαρίου 2015

Μέρος πρώτο: “Ο μικρός πρίγκηπας”(Saint-Exupery)

1. Η τραγική έναρξη (μέρος 5)

Αιώνιος έφηβος και δημιουργικός GeniusEwiger Jüngling und kreativer Genius

Αυτό επομένως δεν είναι μόνο το πρόβλημα του Saint-Exupery, αλλά το μεγάλο πρόβλημα ολόκληρης της χριστιανικής μας κουλτούρας. Στην Γαλλία όμως παίρνει μια ιδιαίτερη στροφή, γιατί οι Γάλλοι έχουν την τάση προς ένα υπερβολικό ατομικισμό, ένα είδος διαμαρτυρίας εναντίον κάθε υπηρεσίας. Μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, αυξήθηκε στην Γαλλία η τάση για επανάσταση προς οτιδήποτε έχει να κάνει με πίεση εξασκούμενη από το κράτος. Αυτό πήγε τόσο μακριά, ώστε μερικοί έγιναν κομμουνιστές, όχι γιατί αυτή ήταν η πεποίθησή τους, αλλά ως διαμαρτυρία εναντίον της ισχύουσας τάξης. Από την άποψη της κοινωνικής και κοινής ευθύνης, η στάση αυτή είναι βρεφική και θυμίζει νεαρούς διαδηλωτές, που γίνονται βίαιοι, για να διαμαρτυρηθούν ενάντια στην κοινωνία. Αυτό είναι κατανοητό για πολύ νέους ανθρώπους, που εκρήγνυνται χωρίς λόγο. Όταν όμως αυτό συμβαίνει με ενήλικες, όταν εκλέγουν ριζοσπαστικά κόμματα γιατί δεν χωνεύουν τους ανθρώπους της κυβερνήσεως, τότε η στάση αυτή είναι πολύ ανώριμη. Σήμερα όμως αυτό είναι ένα γενικό σύμπλεγμα, που έχουμε όλοι σε κάποια μορφή, γιατί δεν έχουμε ξεκαθαρίσει, σε ποιο βαθμό να πρέπει να αποδεχθούμε, πως είμαστε πρόβατα κατευθυνόμενα από το κράτος, και σε ποιο βαθμό πρέπει να απορρίψουμε αυτή την συλλογική πίεση. Ο Puer aeternus έχει αυτό πρόβλημα ακόμα πιο έντονο.
Πριν προχωρήσουμε στον συμβολισμό του προβάτου, πρέπει να διερωτηθούμε γιατί ο Saint-Exupery συναντά τον μικρό πρίγκηπα στην έρημο. Στην ερμηνεία της ιστορίας πήραμε την πτώση τού αεροπλάνου από την μια πλευρά ως απεικόνιση μιας κατάστασης στην προσωπική του ζωή, από την άλλη ως συμβολική και αρχετυπική κατάσταση, με την οποία ξεκινά κάθε συνάντηση με το ασυνείδητο: δηλαδή η πλήρης συντριβή των μέχρι τότε δραστηριοτήτων, του σκοπού της ζωής και σε κάποιο βαθμό και της ροής της ζωτικής ενέργειας. Ξαφνικά σταματούν όλα. Είμαστε μπλοκαρισμένοι και μένουμε σε μια νευρωτική κατάσταση, και την στιγμή αυτή συσσωρεύεται η ζωτική ενέργεια και εκρήγνυται με την αποκάλυψη μιας αρχετυπικής εικόνας.

Δεν είναι αυτονόητο, πως μετά από μια τέτοια συντριβή της μέχρι τότε στάσης ζωής στο ασυνείδητο αποκρυσταλλώνεται ένα παιδί. Κάθε άλλη αρχετυπική εικόνα μπορεί να εμφανιστεί, όπως ο Chidr, όταν ο Μωυσής είχε χάσει στην έρημο όλη την τροφή του. Για τον λόγο αυτό πρέπει να ασχοληθούμε με το πρόβλημα του παιδιού-θεού. Την διερεύνηση αυτού του μέγιστου συμβόλου, που συναντούμε στο βιβλίο, θα το εξετάσω λεπτομερέστερα, όταν θα ξέρουμε πιο πολλά από την ιστορία, γιατί ένα μέρος αυτού που ο μικρός πρίγκηπας πραγματικά ενσαρκώνει θα γίνει τότε πιο ξεκάθαρο. Εδώ παρουσιάζουμε τι λέει ο Γιουνγκ για το παιδί-θεό:

Το αρχέτυπο του “θεού παιδιού” έχει μέγιστη εξάπλωση και βρίσκεται σε εσώτατη πρόσμιξη με όλες τις άλλες μυθολογικές πτυχές του μοτίβου του παιδιού. Σχεδόν δεν είναι αναγκαίο να υποδείξουμε το ακόμα ζωντανό “παιδί Ιησού”, που στον θρύλο του Χριστοφόρου δείχνει εκείνη την τυπική πτυχή: “μικρότερος από μικρός και μεγαλύτερος από μεγάλος”. Στην λαϊκή τέχνη το μοτίβο του παιδιού εμφανίζεται στην μορφή του νάνου ή ξωτικού, ως αναπαράσταση κρυμμένων φυσικών δυνάμεων. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και το ανθρωπάριο(ελληνικά στο κείμενο), το μεταλλικό ανθρωπάριο, το οποίο μέχρι τον ύστερο μεσαίωνα από την μια έδινε ζωή στα ορυχεία, από την άλλη παρίστανε τα αλχημιστικά μέταλλα και πάνω απ' όλα την ολοκληρωμένη μορφή του ξαναγεννημένου Mercurius(ως ερμαφρόδιτος, filius sapientiae ή infans noster). Χάριν στην θρησκευτική ερμηνεία του “παιδιού” μας έμειναν μαρτυρίες από τον μεσαίωνα, οι οποίες δείχνουν πως το “παιδί” δεν ήταν μόνο μια παραδοσιακή μορφή, αλλά και ένα αυθόρμητα βιωμένο όραμα(η λεγόμενη “διείσδυση του ασυνειδήτου”). Αναφέρω το όραμα του “γυμνού αγοριού” του Meister Eckhart, ή το όνειρο του μοναχού Ευστάχιου. Ενδιαφέρουσες μαρτυρίες βρίσκονται και στις αγγλικές ιστορίες με φαντάσματα, όπου γίνεται λόγος για ένα “Radiant Boy”, το οποίο υποτίθεται είδαν σε ένα τόπο όπου υπήρχαν ρωμαϊκά ερείπια. Η μορφή αυτή παρουσιάζεται ως κάτι κακό. Φαίνεται πως πρόκειται για μια μορφή Puer aeternus, που με την “μεταβολή της μορφής” έπεσε σε δυσμένεια, δηλαδή έχει την μοίρα των αρχαίων και γερμανικών θεών, που στο σύνολό τους έγιναν δαίμονες. Τον μυστικό χαρακτήρα του βιώματος επιβεβαιώνει και ο “Φάουστ” του Γκαίτε, δεύτερο μέρος, όπου ο ίδιος ο Φάουστ μεταμορφώνεται σε αγόρι και γίνεται δεκτός στον “χορό των μακαρίων αγοριών”, και αυτό είναι το “νυμφικό στάδιο”(έντομα) του Doktor Marianus14...

Δεν ξέρω αν σε αυτή την περίεργη αντίληψη, ο Γκαίτε αναφέρεται στους επιτύμβιους έρωτες. Δεν είναι αδύνατο. Η μορφή του Cucullatus υποδεικνύει κάποιον περιτυλιγμένο, δηλαδή αόρατο, το Genius αυτού που έχει αποτραβηχτεί, και που επανεμφανίζεται μόνο στον παιδικό χορό μιας νέας ζωής, περιτριγυρισμένος από τις θαλάσσιες μορφές των δελφινιών και των θεών της θάλασσας.

Cucullatus θα πει “κάποιος που φέρει κουκούλα”, που φοράει δηλ ένα παλτό με κουκούλα, και το θεωρώ ιδιαίτερα συμβολικό πως ο Jean Cocteau, που φορούσε ένα τέτοιο παλτό, δημιούργησε μια μόδα των νεαρών, που φορούσαν παλτά με κουκούλα. Είναι ως επί τω πλείστον Pueri aeterni και φορούν ακόμα και αυτή την στολή! Διερωτώμαι αν ο Cocteau ήξερε κάτι περί αυτού.

Η θάλασσα είναι το αγαπημένο σύμβολο του ασυνειδήτου, η μητέρα όλων των ζώντων. Όπως το “παιδί” κάτω από περιστάσεις (όπως στην περίπτωση του Ερμή και των Δακτύλων) έχει στενότατη σχέση με τον φαλλό ως σύμβολο του γονιμοποιούντος, έτσι παρουσιάζεται και στον επιτύμβιο φαλλό ως σύμβολο μιας νέας γονιμοποίησης.15

Το πρόβλημα με το οποίο ερχόμαστε αντιμέτωποι σε αυτή την γενική περιγραφή του Γιουνγκ, είναι η διπλή όψη του αρχετύπου του παιδιού. Αν το αρχέτυπο σημαίνει από την μια πλευρά την ανανέωση της ζωής, τον αυθορμητισμό και την νέα δυνατότητα ύπαρξης, που εμφανίζεται ξαφνικά εσωτερικά ή εξωτερικά, και αλλάζει θετικά όλη την ζωή, από την άλλη το παιδί-θεός έχει και μια αρνητική πτυχή, κάτι καταστροφικό, που φαίνεται εκεί που Γιουνγκ υποδεικνύει την εμφάνιση του “λαμπερού αγοριού”(Radiant boy) και λέει, πως πρέπει να έχει σχέση με ένα ειδωλολατρικό παιδί-θεό, που είναι καταραμένο να εμφανίζεται συνέχεια με την αρνητική του μορφή. Το αρνητικό παιδί-θεός μας οδηγεί σε βαθιά νερά, αλλά μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε πως όποτε εμφανίζεται το μοτίβο του παιδιού, είμαστε κάθε φορά αντιμέτωποι με τό εξής πρόβλημα:

το μοτίβο του παιδιού παριστάνει ένα κομμάτι αυθορμητισμού, και το μεγάλο πρόβλημα-σε κάθε περίπτωση είναι ένα ατομικό ηθικό πρόβλημα-συνίσταται στην απόφαση, εάν πρόκειται για απλά για μια νηπιακή σκιά, που πρέπει να παιδαγωγηθεί, ή αν είναι κάτι δημιουργικό που κινείται προς μια μελλοντική δυνατότητα ζωής. Το παιδί είναι πάντα διπλό, πίσω μας και μπροστά μας. Πίσω μας είναι η νηπιακή σκιά, την οποία αφήνουμε, και μια παιδικότητα που πρέπει να θυσιαστεί-αυτό που μας τραβά πίσω στην νηπιακή κατάσταση και την εξάρτηση, ώστε να είμαστε αδρανείς και να παιχνιδίζουμε, και να ξεφεύγουμε από τα προβλήματα, την ευθύνη και την ζωή. Όταν από την άλλη το παιδί είναι μπροστά μας, αυτό σημαίνει ανανέωση, την δυνατότητα αιώνιας νεότητας, αυθορμητισμό, και νέα δυνατότητα ζωής, η ζωή κυλά προς ένα δημιουργικό μέλλον. Το μεγάλο πρόβλημα είναι, πως σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε, αν πρόκειται για νηπιακό παλμό που μας τραβά πίσω, ή για ένα παλμό, που ναι μεν στην συνείδηση φαίνεται νηπιακός, στην πραγματικότητα όμως πρέπει να τον αποδεχθούμε και να τον ζήσουμε γιατί οδηγεί προς τα μπρος.

Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι μερικές φορές ξεκάθαρη, γιατί τα συμφραζόμενα του ονείρου δείχνουν ξεκάθαρα τι εννοείται. Ας πούμε ένας άνδρας του τύπου Puer aeternus ονειρεύεται ένα μικρό αγόρι: από την διήγηση του ονείρου μπορούμε να συμπεράνουμε αν πρόκειται για παιδί με μοιραία επενέργεια, και στην περίπτωση αυτή το αντιμετωπίζω ως νηπιακή σκιά. Αν όμως η μορφή εμφανίζεται θετική τότε μπορούμε να πούμε πως είναι κάτι που φαίνεται μέν παιδικό και ανόητο, πρέπει όμως να γίνει αποδεκτό γιατί εκεί μέσα βρίσκεται μια νέα δυνατότητα ζωής. Αν τα πράγματα ήταν πάντα έτσι, η ανάλυση αυτού του προβλήματος θα ήταν πολύ απλή. Δυστυχώς, οι καταστροφικές και δημιουργικές πλευρές, το τράβηγμα προς τα πίσω και ορμή προς τα μπρος, όπως και όλα τα περιεχόμενα του ασυνειδήτου, είναι πολύ συνδεδεμένα και πλήρως περιπλεγμένα. Για τον λόγο αυτό είναι πολύ δύσκολο, μερικές φορές πρακτικά αδύνατο, να αποφανθεί κανείς για το τι πρόκειται όταν εμφανίζονται τέτοιες φιγούρες. Αυτό μου φαίνεται πως είναι ένα μέρος της μοιραίας κατάστασης με την οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι στο βιβλίο και στον Saint-Exupery. Δεν μπορούμε να αποφανθούμε(τουλάχιστον εγώ δεν μπορώ), αν την μορφή του μικρού πρίγκηπα πρέπει να την αντιμετωπίσουμε ως την καταστροφική νηπιακή σκιά, η εμφάνιση της οποίας είναι μοιραία και προαναγγέλλει τον θάνατο του Saint-Exupery, ή αν πρόκειται για θεϊκή αχτίδα της δημιουργικής του ευφυίας.

Από ένα φοιτητή μας στο Ινστιτούτο C. G. Jung, εκφράστηκε πριν από χρόνια η γνώμη πως ορισμένοι άνθρωποι με πολύ βαριά μοίρα, έχουν κάτι σαν χαλασμένο εαυτό, που εμφανίζεται χαλασμένος και σε συμβολική μορφή. Αυτό θα σήμαινε πως τέτοιοι άνθρωποι δεν έχουν καμιά ελπίδα για τη ζωή τους, γιατί ο πυρήνας της ψυχής τους είναι ατελής και χαλασμένος, και για τον λόγο αυτό η διαδικασία της εξατομίκευσης δεν μπορεί να εκπτυχθεί σε κάτι ολοκληρωμένο από αυτόν τον πυρήνα. Δεν συμφωνώ με την ιδέα, γιατί δεν είδα ποτέ τέτοια σύμβολα ενός χαλασμένου εαυτού χωρίς μια χαλασμένη στάση του εγώ. Όπου και να βρίσκει κανείς ένα τέτοιο χαλασμένο σύμβολο του εαυτού, που είναι διφορούμενο, ατελές και αρρωστημένο, βρίσκει ταυτόχρονα και μια ατελή και αρρωστημένη στάση του εγώ. Για τον λόγο αυτό δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς επιστημονικά πως η αιτία του όλου προβλήματος βρίσκεται σε ένα χαλασμένο εαυτό. Με τον ίδιο τρόπο μπορεί να πει κανείς πως το εγώ έχει μια τόσο λανθασμένη στάση, ώστε ο εαυτός δεν μπορεί να μπει με ένα θετικό τρόπο στο παιχνίδι. Όταν φάτε εντελώς λανθασμένα, και το στομάχι σας κατά συνέπεια δεν αντιδρά ορθά, υπάρχουν δυο θεωρήσεις: είτε υποθέτετε πως το στομάχι σας δεν είναι εντάξει. Στην περίπτωση αυτή όσους γιατρούς και να συμβουλευθείτε, χωρίς να τους πείτε πως τρώτε εντελώς λάθος, με λύπη θα διαπιστώνουν πως το στομάχι σας είναι χαλασμένο, αλλά δε θα βρουν την αιτία. Είτε λέτε από την αρχή πως τρώτε λανθασμένα, καθόλου ή ακανόνιστα, και τότε θα σας εξηγήσουν πως ενοχλήσεις σας προέρχονται από μια λανθασμένη διατροφή, το στομάχι σας όμως δεν είναι χαλασμένο. Ο “χαλασμένος” εαυτός συνδυάζεται πάντα με ένα εγώ, το οποίο δεν λειτουργεί καλά, και για τον λόγο αυτόν ούτε ο εαυτός μπορεί να λειτουργήσει όπως πρέπει. Όταν το εγώ είναι αδρανές, φουσκωμένο και δεν εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του συμπλέγματος του εγώ, τότε είναι ξεκάθαρο πως ούτε ο εαυτός μπορεί να εμφανιστεί θετικά..

Τώρα μπορεί κάποιος να αντιτείνει πως το εγώ δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά όταν ο εαυτός είναι χαλασμένος. Εδώ βρισκόμαστε μπροστά στο παμπάλαιο φιλοσοφικό πρόβλημα της ελεύθερης θελήσεως: Μπορώ να θέλω το ορθό; Αυτό είναι το πρόβλημα το οποίο σας παρουσιάζει συνήθως ο άνδρας-Puer aeternus. Θα σας πει πως ξέρει πως όλα πάνε στραβά επειδή είναι τεμπέλης, αλλά δεν μπορεί να θέλει να μην είναι! Θα πει πως αυτή είναι ίσως η νεύρωση του: η ανικανότητα να καταπολεμήσει την αδράνειά του. Για τον λόγο αυτό είναι ανούσιο να τον αντιμετωπίζει κανείς ως κάθαρμα, γιατί θα ήταν όλα εντάξει αν δεν ήταν τόσο αδρανής. Αυτό είναι ένα επιχείρημα που το άκουσα ποιος ξέρει πόσες φορές! Αυτό είναι μέχρι ενός βαθμού ορθό, γιατί ο άνδρας-Puer aeternus δεν μπορεί να το πάρει απόφαση να δουλέψει, ώστε μπορεί να πει κανείς, πως είναι ο χαλασμένος εαυτός. Κάτι είναι λανθασμένο στην όλη δομή, και δεν μπορεί να λυτρωθεί.

Αυτό είναι ένα πρόβλημα που παρουσιάζεται σε πολλές νευρώσεις, όχι μόνο στον Puer aeternus. Πάει πολύ βαθιά και η τοποθέτηση μου στο θέμα είναι παράδοξη: όσο μπορώ συμπεριφέρομαι έτσι, σαν να μπορούσε το εν λόγω πρόσωπο να αποφασίσει ελεύθερα, γιατί αυτό θα ήταν η μόνη σωτηρία. Αν διαπιστωθεί πως αυτό δεν είναι δυνατό, κάνω μια στροφή και λέω, πως δεν ήταν δυνατό γιατί τα πράγματα εξελίχθηκαν αλλιώς. Αλλιώς πέφτει κανείς σε μια λανθασμένη ψυχολογική θέση υπεροχής: θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς, αν κάποιος πάρει λάθος κατεύθυνση ή πεθάνει από μια αρρώστια ή ατύχημα, πως αυτό έγινε γιατί δεν συνειδητοποίησε το πρόβλημα του, και για τον λόγο αυτό φταίει ο ίδιος για την μοίρα του. Κάτι τέτοιο το βρίσκω άνοστο. Δεν έχει κανείς το δικαίωμα να το αποφανθεί αυτό. Αν ένα άτομο δεν μπορεί να λύσει τα προβλήματα του, συνήθως θα τιμωρηθεί σκληρά με τρομερές αρρώστιες και ατυχήματα. Αλλά δεν είναι δουλειά των άλλων να το υποδεικνύουν αυτό και να κάνουν ηθική υπόθεση το πράγμα. Εδώ νομίζω πρέπει σταματήσει κανείς και να χρησιμοποιήσει την άλλη υπόθεση, πως δηλ το εν λόγω πρόσωπο δεν μπόρεσε να το κάνει, πως η δομή ήταν ελαττωματική και η λύση ήταν αδύνατη. Για όσο η καταστροφή δεν έλαβε χώρα, είναι καλύτερο να έχει κανείς την αισιόδοξη στάση: να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα γεμάτη ελπίδα και να πιστεύει στην δυνατότητα, μέχρι ενός βαθμού, της ελεύθερης θέλησης. Σύμφωνα με την εμπειρία, υπάρχουν πολλές περιπτώσεις, όπου οι άνθρωποι ξαφνικά μπορούν να αποφασίσουν να καταπολεμήσουν την νεύρωση τους και να βγουν από αυτήν. Τότε μπορείτε να το ονομάσετε θαύμα ή μια καλή πράξη αυτού του προσώπου, όπως σας αρέσει, αλλά είναι και αυτό που η θεολογία ονομάζει πράξη της χάριτος του Θεού. Είναι τα καλά μας έργα που οδηγούν στην λύτρωση, ή είναι η χάρις του Θεού; Σύμφωνα με την εμπειρία μου το μόνο που μπορούμε είναι να μείνουμε σε αυτή την αντίθεση και αποδεχθούμε το παράδοξον. Εδώ είμαστε αντιμέτωποι με το πρόβλημα με ένα ιδιαίτερο τρόπο, γιατί σε όλη την διήγηση έχουμε ενώπιον μας αυτό το τραγικό ερώτημα. Κάτι ανάποδο τρέχει μέσα στο βιβλίο, και δεν ξέρουμε αν είναι φταίξιμο του Saint-Exupery, ή αν απλά δεν μπορούσε αλλιώς. Υπήρχε από την αρχή κάποιος λόγος που τον εμπόδιζε να λύσει το πρόβλημά του;

Εδώ καταπιάνομαι ξανά με ένα ερώτημα που μου έχει τεθεί πολλές φορές, αν δηλαδή ο εαυτός, που είναι ένα αρχέτυπο, μπορεί να είναι ελαττωματικός. Ορθώς γίνεται εδώ υπόδειξη στον Γιουνγκ, που τόνισε πως μέσα στο συλλογικό ασυνείδητο δεν υπάρχει τίποτα αρρωστημένο. Συμφωνώ πλήρως. Γι' αυτό νομίζω, πως όταν ο εαυτός φαίνεται ελαττωματικός, αυτό συμβαίνει λόγω της λανθασμένης στάσης του εγώ. Αντικειμενικά δεν μπορεί να είναι ελαττωματικός, για τον λόγο αυτό δεν μπορώ να αποδεχθώ την ιδέα ενός ελαττωματικού εαυτού. Αν το εγώ είναι ικανό να αλλάξει, αλλάζει και το άλλο. Αν αλλάξει η στάση του εγώ, τότε τα σύμβολα του εαυτού γίνονται θετικά. Αυτό είναι κάτι που συχνά βιώνουμε: όταν το εν λόγω πρόσωπο μπορέσει σε ένα βαθμό να δει τα πράγματα με σύνεση, τότε αλλάζει όλη η δομή του ασυνειδήτου. Αλλά οι φιλοσοφικοί μου αντίπαλοι θα έλεγαν, πως το γεγονός ότι το ένα μπορεί να αλλάξει και το άλλο όχι, εξαρτάται από τον εαυτό-και έτσι κινούμαστε πάλι σε ένα κύκλο.

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος