PAUL FRIEDLȀNDER ΠΛΑΤΩΝ (39)

Συνέχεια από Πέμπτη, 21 Απριλίου 2016

                  PAUL   FRIEDLȀNDER

                                                       ΠΛΑΤΩΝ

        ( 1^ος τόμος:  Η αλήθεια της ύπαρξης και η πραγματικότητα της ζωής )

                      ( Τρίτη, αναθεωρημένη και συμπληρωμένη έκδοση -

                                Walter de Gruyteru. Co, Berlin1964 )

                                                 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

                                                 ΚΕΦΑΛΑΙΟ  ΧVII 

                  Ο  ΠΛΑΤΩΝ  ΩΣ  ΣΧΕΔΙΑΣΤΗΣ  ΠΟΛΗΣ - ΠΟΛΕΟΔΟΜΟΣ

                                     
 Η ιδανική πόλη τής Ατλαντίδος

   

     Παραλιακή έκταση στην Ατλαντίδα. – Πλάτος: 3000 στάδια, βάθος προς το εσωτερικό τής στεριάς: 2000 στάδια (Κριτίας 118 Α). Ολόγυρα εκτείνεται το μεγάλο αρδευτικό κανάλι (τάφρος), 1 πλέθρο βαθύ, 1 στάδιο πλατύ, 10.000 στάδια μάκρος… Αυτό το κανάλι συναντά κι απ’ τις δυό μεριές την πόλη (ένθεν και ένθεν) και εκβάλλει στη θάλασσα (118 D).

      «Κι απ’ τις δυό πλευρές»: αυτό μπορεί να σημαίνη, πως εφάπτονται στο κεντρικό κανάλι τα τείχη τής πόλης. Θα έπρεπε τότε να προνοηθή μια έξοδος του καναλιού προς τη θάλασσα, κι εφ’ όσον οδηγεί πλέον ένα μεγάλο συνδετικό κανάλι μέχρι το εσωτερικό τής πόλης, δεν είναι απίθανο να περνά μέσα απ’ ολόκληρη την πόλη αυτό το κανάλι, μέχρι να συναντήση την περιμετρική ‘στεριανή’ τάφρο. Η έκφραση «κι απ’ τις δυό πλευρές» θα μπορούσε όμως να κατανοηθή και ως εξής: ότι έτεμνε στη μέση το κανάλι την πόλη, αντί να εφάπτεται σ’ αυτήν. Αυτήν τη δεύτερη πιθανότητα την αντέκρουσε (προφορικά) ο A. E. Brinckmann, λέγοντας πως περιέχει μια μη-κλασσική, και μάλιστα ‘μπαρόκ’ (=αλλόκοτη και παράξενη…) υπόθεση, του διαπερασμού ή τής διείσδυσης. Αποφασιστική είναι κατά την ίδιαν έννοια και η στάθμιση της πραγματικότητας, ότι θα βλάπτονταν μ’ αυτήν τη διατομή το σύστημα των καλλιεργουμένων εκτάσεων, το οποίο και απαιτεί μιαν αδιάκοπη διαδρομή τού αρδευτικού δικτύου σε καθαρά ορθογώνια.

        Η ορθογώνια έκταση εντός τού μεγάλου περιφερειακού καναλιού διατρέχεται από διώρυχες, σε απόσταση 10 στ. η μια απ’ την άλλη, και με πλάτος 100 περίπου πόδια η καθεμιά. Ο συνολικός αριθμός πρέπει άρα να είναι 29. Δεν έλαβε υπ’ όψιν του (ωστόσο…) σ’ αυτόν τον υπολογισμό τον χώρο που θα προέκυπτε απ’ τα πλάτη τών καναλιών ο Πλάτων.

         Απ’ τις κατά μήκος διώρυγες, που διατέμνουν την πεδιάδα (διάπλοι πλάγιαι), δεν καθορίστηκε ούτε ο αριθμός, ούτε το αν τη διατρέχουν εξ ολοκλήρου. Είναι όμως πιθανό, επειδή είναι και το απλούστερο, ότι τις ‘σκέφθηκε’ κι αυτές στην ίδιαν απόσταση με τα εγκάρσια αυλάκια που διατέμνουν ο Πλάτων. Προκύπτουν 19 δηλ. αυλάκια, ως 600 συνολικά τετράγωνα. Καθώς έχει λοιπόν 60.000 κλήρους όλη η πεδιάδα, θα περιελάμβανε 100 τέτοιους κλήρους το κάθε τετράγωνο.

         (Πάμε παρακάτω…)

         Η πόλη τών Ατλαντιδών. – Το χαμηλό βουνό, που γίνεται μετέπειτα η μεσαία νήσος, απέχει «50 περίπου στ.» απ’ τη θάλασσα (113 C), και κάτι περισσότερο αν υπολογιστή με ακρίβεια. Γιατί απέχει το κυκλικό τείχος τής πόλης 50 στ. απ’ τον πιο εξωτερικό, και μεγαλύτερον απ’ τους τρεις κυκλοτερείς κόλπους-λιμάνια (117 Ε). Η απόσταση λοιπόν μέχρι τη μεσαία νήσο είναι ακριβώς 61 στ.

        «Ξεκινά δίπλα στη θάλασσα» το κυκλοτερές τείχος (117 Ε), και ‘τελειώνει’ (συνέκλειεν ες ταυτόν) εκεί, όπου εκβάλλει το κανάλι στη θάλασσα. Εφάπτεται άρα στην παραλία το τείχος και συναντά κι απ’ τις δυό πλευρές το κανάλι, στο σημείο όπου ‘ανοίγει’ το τείχος σ’ έναν ‘δρόμο’ προς τη θάλασσα.

          Η εσωτερική πόλη. – Οδηγεί ένα κανάλι απ’ τη θάλασσα, 3 πλθρ. πλατύ, 100 πόδια βαθύ και 50 στ. μακρύ, μέχρι τον πιο εξωτερικό λιμενικό δακτύλιο. Ο οποίος και είναι, ακριβώς όπως και ο δακτύλιος της νήσου που ακολουθεί, 3 στ. πλατύς, ενώ είναι ο επόμενος υδάτινος δακτύλιος αλλά και ο δακτύλιος της ξηράς 2 στ. ο καθένας, και ο εσώτατος υδάτινος δακτύλιος 1 στ. (115 Ε). Έχει δε η μεσαία νήσος 5 στ. διάμετρο (116 Α).

         Γέφυρες. Είναι γεφυρωμένοι οι υδάτινοι δακτύλιοι (115 C). Δεν λέγεται όμως κατ’ αρχάς πόσες είναι οι ‘σειρές’ τών γεφυριών. Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε βέβαια πως είναι πολλές, ώστε να πάρη το σύνολο τη μορφή ενός άστρου (αστροειδές…). Ονομάζεται όμως στο 116 Α «η γέφυρα» σε αντίθεση προς «τους δακτυλίους». Εννοείται λοιπόν ως μια γέφυρα ολόκληρη η ΄σειρά’. Και δεν αντιφάσκει φυσικά σ’ αυτό, το ότι ονομάζονται στον πληθυντικό στο 115 Ε οι τρεις γέφυρες αυτής τής ‘σειράς’. Μας εμποδίζει όμως εκείνος ο ενικός, να πολλαπλασιάσουμε τον αριθμό τών ‘σειρών’.

         Διατρυπώνται στις πτέρυγες των γεφυρών (κατά τάς γεφύρας) οι δακτύλιοι της ξηράς, έτσι ώστε να μπορή να διαπλεύση μια τριήρης.

          Να προσέξουμε ένα σημείο, στο οποίο και δεν είναι τόσο ακριβής η εικόνα που με τέτοιαν ακρίβεια ‘στοχάστηκε’ ο Πλάτων. Η τελευταία γέφυρα οδηγεί σύμφωνα με την ανακατασκευή μας, ευθέως (σε ευθεία οδό…) προς το μεγάλο κανάλι, που συνδέει την πόλη με τη θάλασσα. Θα μπορούσαμε να ‘διορθώσουμε’ βέβαια εύκολα αυτήν τη ‘δυσχέρεια’, μετατοπίζοντας τη σειρά τών γεφυρών απ’ τον άξονα του καναλιού. Φαίνεται πως δεν σκέφτηκε όμως μιαν τέτοια λύση ο Πλάτων. Και καθώς έβλεπε εκείνος στον νου του, κι όχι πάνω στο χαρτί, τη σύνολη εικόνα, είναι εκπληκτικό το γεγονός, ότι σκοντάφτουμε σ’ αυτό και μόνον το σημείο σε μιαν ‘ατέλεια΄.

         Τείχη. Περιβάλλουν τη Μεσαία Νήσο, τους δακτυλίους της και «τις γέφυρες» (116 Α), τις 3 δηλ., όπως επισημαίνουμε, γέφυρες της μιας πτέρυγας. Υπάρχουν πύλες και πύργοι κοντά ή και επάνω στις γέφυρες (επί τών γεφυρών), στην ‘πορεία’ τών ‘διαδρόμων’ (κατά τάς τής θαλάττης διαβάσεις), και προς τις δυό πλευρές (εκασταχόσε). Κάτι που μπορεί να σημαίνει αριστερά και δεξιά (ένθεν και ένθεν…), αλλά και στην είσοδο και έξοδο της κάθε γέφυρας. Όσον αφορά στους πύργους, είναι και τα δυό πιθανά, όσον αφορά όμως στις πύλες, μόνον το δεύτερο.

         Προκύπτουν συνολικά, ‘παραβλέποντας’ το εξωτερικό τείχος, 4 δακτύλιοι τείχους: οι δακτύλιοι των 2 περιμετρικών νήσων, εκείνος τής νήσου-ακροπόλεως και ο περίβολος του εσωτερικού ιερού. Οι οποίοι και επενδύονται κατά σειράν με χαλκό, κασσίτερο, μετάλλευμα και χρυσό.

         Κτίρια και κατασκευές. Στον εσώτατον χρυσόν περίβολο (Peribolos) ο ναός τού Ποσειδώνα, 1 στ. μακρύς, 3 πλ. πλατύς (116 C D). Του οποίου και παρερχόμαστε τον εσωτερικό και εξωτερικό διάκοσμο· θα μπορούσε ο καθένας με λίγη φαντασία να τον αναπαραστήση.  Μπροστά απ’ τον ναό βρίσκεται ο μεγάλος βωμός. Και στον δακτύλιο ανάμεσα στο επενδυμένο με χρυσό και στο επενδυμένο με μετάλλευμα τείχος το βασιλικό παλάτι.

         Στο κέντρο τής κυκλικής νήσου, κέντρο δηλ. ταυτόχρονα και όλης τής πόλης, βρίσκεται σε μια στήλη από μετάλλευμα (πολύτιμο μέταλλο…) ο ιερός νόμος τής πόλης (119 C D).  (( Σημ. τ. μετ.: Μαθαίνουμε – για όσους δεν τα γνωρίζουν – ‘απίστευτα’ πράγματα για το πώς οραματίζονταν και έφτιαχναν εν πολλοίς τις πόλεις τους οι ‘αρχαίοι’ εκείνοι άνθρωποι, κάτι που το ακολούθησε ίσως για πολλούς αιώνες η ανθρωπότητα, μέχρι και την περίφημη «αλλαγή παραδείγματος»… )) .

          Απ’ τη μεσαία νήσο πηγάζουν μια θερμή και μια κρύα πηγή (113 Ε). Υπάρχουν και στις δυό κρήνες, που περιβάλλονται από δέντρα και λουτρά (117 Α). Το δε νερό διοχετεύεται στο ιερό τού Ποσειδώνα και απ’ τις γέφυρες στις περιμετρικές νήσους. – Όπου και συναντάμε ιερά, κήπους και γυμνάσια (Gymnasien). Ενώ χωρίζεται σε τρεις πάλι δακτυλίους η μεγαλύτερη απ’ αυτές τις νήσους. Με τον μεγάλο Ιππόδρομο στον μεσαίο δακτύλιο, και τα σπίτια των σωματοφυλάκων στους δυό εξωτερικούς.

         Άλλοι, ακόμα πιο πιστοί φρουροί κατοικούν στην εσωτερική περιμετρική νήσο, στην ίδια την Ακρόπολη, και στο βασιλικό παλάτι οι πιο πιστοί.  (( Πού είναι άραγες εδώ η δημοκρατία;… ))

          Υπάρχουν και τα νεώρια των πλοίων, χτισμένα ως βραχώδεις αίθουσες στην πέτρα κι απ’ τις δυό μεριές τών περιμετρικών καναλιών (116 Α. 117 D).

          Πρέπει να αποδειχθή τώρα εδώ η ‘θέση’ (These), ότι δεν είναι παρά μια «ιδεατή Ανατολή» η εικόνα τής Ατλαντίδος στον Πλάτωνα. Και πρέπει να συγκρίνουμε ως προς αυτό την περιγραφή τού Ηρoδότου και του Κτησία για τη Βαβυλώνα και τα Εκβάτανα ή τις «Αιγυπτιακές Ιστορίες» τού Εκαταίου απ’ τα Άβδηρα. Περικλείει το χρυσό τείχος το βασιλικό παλάτι και το ιερό στον πυρήνα τής πόλης τής Ατλαντίδας. Υπάρχουν δε χρυσά αγάλματα των θεών στον ναό και γλυπτά και πολυάριθμα αφιερώματα ολόγυρά του, κι ένας βωμός μπροστά του, μεγάλος και ωραίος όπως και τα υπόλοιπα. Η Βαβυλώνα είναι μοιρασμένη σε δυό μέρη. Το ένα μισό έχει στο κέντρο του το βασιλικό παλάτι, περιτριγυρισμένο από δυνατό, πέτρινο τείχος, το άλλο μισό τον ναό του Βελίαρ με χάλκινη πύλη. Μέσα στον ναό το χρυσο άγαλμα του θεού. Έξω ένας χρυσός βωμός και πολλά αφιερώματα. Στο ταφικό μνημείο τού Αιγύπτιου βασιλιά Οσυμανδύα ανήκει ένας βωμός, χτισμένος απ’ την πιο όμορφη πέτρα, καλλιτεχνικά επεξεργασμένος και αξιοθαύμαστος για το μέγεθός του. Κι ενώ έχουν 7 περιμετρικά τείχη κατά τον Ηρόδοτο τα Εκβάτανα, με τις επάλξεις τους μαύρες, λευκές, κόκκινες, γαλάζιες, κόκκινες αστραφτερές, ασημένιες και χρυσές κατά σειράν, χρησιμοποιεί τα χρώματα μαύρο, λευκό και κόκκινο για τις πέτρες τών σπιτιών του, και 4 κατά σειράν αξίας μέταλλα, ασήμι και χρυσό στο τέλος, για την επένδυση των ‘δικών’ του τειχών ο Πλάτων. Είναι δε καλυμμένος με ασήμι και χρυσό, όπως ο ναός τού Γιαχβέ τού Σολομώντα ή τα ιερά τού Ναβουχοδονόσορα, ο ναός τού Ποσειδώνα. Και έχει και το κανάλι, η διώρυγα που οδηγεί απ’ τη θάλασσα στην πόλη το όμοιό της στη διώρυγα, που είχε ανοίξει κατά τον Διόδωρο (Κτησίας) απ’ το ένα της ανάκτορο στο άλλο η Σεμίραμις. Παραδίδονται δε εδώ όπως κι εκεί, ακριβή μέτρα για το μήκος, το πλάτος και το βάθος. Ενώ υπάρχουν και κάποιες άλλες ομοιότητες ανάμεσα στα υλικά, με τα οποία και οικοδομήθηκαν αυτές οι διάφορες πόλεις. Σημαντικότερο είναι όμως το γενικό οικοδομικό σχέδιο. Αυτό που χαρακτηρίζει στην περιγραφή τού Ηρόδοτου, κι ακόμα περισσότερο του Διοδώρου, απ’ όλες τις άλλες, τις αρχαιότερες τουλάχιστον, ελληνικές πόλεις τη Βαβυλώνα, είναι η γεωμετρική κανονικότητα του σχεδίου. Στην δε πρωτεύουσα των Ατλαντιδών είναι ακόμα υψηλότερη η ‘κανονικότητα’, και έχει αντικατασταθή με το τελειότερο κυκλικό σχήμα το τετράγωνο. Κι αν περιλαμβάνεται εδώ και η πεδιάδα με τις διώρυγές της στην κανονικότητα του οικοδομικού σχεδίου, δεν έχουμε παρά να σκεφτούμε το καναλικό σύστημα της Βαβυλώνας και της Αιγύπτου (Ηρόδ. Ι 193). Θά ’πρεπε ωστόσο να εξετάσουμε, αν υπάρχουν ανατολικά πρότυπα για την κυκλική μορφή τού όλου σχεδιαγράμματος. Κατά τις αραβικές περιγραφές, ήταν μια ‘στρογγυλή’ πόλη η πρώιμη ισλαμική Βαγδάτη… Και στο κενό που υπάρχει ανάμεσα στην Sendschirli και τη Ηatra, εμφανίζονται τα κυκλικά στρατόπεδα των Ασσυρίων. Υπάρχει δε πολύ πριν απ’ την Sendschirli ο λόφος τής Τepe Gawra στο βορειοανατολικό Ιράκ, με 20 οικιστικά ‘στρώματα’, και εγκατελειμμένη ήδη το 1500 περίπου π.Χ. Ανευρέθηκε μια κυκλική λοιπόν ακρόπολη σε εξαιρετικήν κατάσταση στο ενδέκατο στρώμα, συνενώνοντας φρούριο και ναό. Ενώ περιγράφει και ο Ηρόδοτος «να υψώνονται σε ομόκεντρους κύκλους» τα τείχη στα Εκβάτανα, «επτά τον αριθμό, και να βρίσκονται στον εσώτατον κύκλο το παλάτι και τα θησαυροφυλάκια». Δεν μπορεί να παραγνωρισθή λοιπόν η ομοιότητα με τη φανταστική κατασκευή τού Πλάτωνα.

       Δεν είναι σίγουρο, πως συναρτάται μ’ αυτές τις ‘ανατολικές’ κατασκευές πόλεων το σύστημα του Ιπποδάμου τής Μιλήτου. Είναι όμως επίσης απίθανο, να μην ‘πέρασε’ τίποτα από κείνες τις τάσεις τής Ανατολής, για τις οποίες μιλά ήδη ο Ηρόδοτος, στη μικρασιατική πόλη. Όταν ‘πληροφορείται’ ο μαθηματικός και αστρονόμος Μέτων στον Αριστοφάνη για το τετράγωνο και κυκλικό σχέδιο, με το οποίο και θεμελιώθηκε η πόλη τών πουλιών στον αέρα, με τους ακτινωτούς γύρω απ’ την κεντρική αγορά δρόμους της, υπολόγιζε βέβαια στην κατανόηση του κοινού του ως προς την Ιπποδάμεια βασική αρχή ο ποιητής, την οποία και γνώριζε, αφ’ ότου είχε εφαρμοσθή στον Πειραιά, ο κάθε Αθηναίος. «Σύγχρονη ή Ιπποδάμεια αρχιτεκτονική» την ονομάζει ο Αριστοτέλης (Πολιτική VII 11, 1330 b 17 κ.ε.) και τη θεωρεί ως μιαν έκφραση δημοκρατικού φρονήματος απέναντι στις «ολιγαρχικές» πολεοδομίες παλαιοτέρων εποχών. ‘Ανέβηκε’ όταν ήταν ακόμα νέος ο Πλάτων η αριστοφανική κωμωδία (414), και είναι σίγουρο πως τον είχε ‘αγγίξει’ πριν απ’ τον Αριστοτέλη και καθόλου λιγότερο απ’ αυτόν ο Ιππόδαμος, που συνέδεε τη μαθηματική με την ουτοπική ‘πολεοδομία’ στο πνεύμα του, έτσι ώστε να τον θεωρούν δίκαια ως έναν απ’ τους ‘ομοίους’ τους οι Πυθαγόρειοι της νότιας Ιταλίας. Απέχει ωστόσο απ’ αυτό που οραματιζόταν με τόσο αξιοπρόσεχτη σαφήνεια ως ουτοπικός πολεοδόμος ο Πλάτων, τόσο πολύ το Ιπποδάμειο σύστημα, όσο κι απ’ τη φανταστική εικόνα μιας συγκεντρωτικής μοναρχίας (Monarchie) σε μια φανταστική απόσταση χώρου και χρόνου η δημοκρατία τού 5^ου αιώνα.

        Είναι παντελώς κατασκευή τού Πλάτωνα η πόλη τών Ατλαντιδών, δεν θα μπορέσουμε όμως να την αντιληφθούμε πλήρως, αν δεν επιχειρήσουμε τουλάχιστον να την εντάξουμε στην ιστορία τής αρχιτεκτονικής. Όπως είναι αδιανόητη χωρίς αυτούς που προηγήθηκαν, έτσι δεν μπορούμε και να πιστέψουμε, πως δεν θα επηρέαζε κανέναν στη συνέχεια. Μια τέτοιαν επίδραση ‘εντόπισε’ ο Herter στη ‘βίλλα’ τού αυτοκράτορα Αδριανού στο Tivoli. «Το επονομαζόμενο Natatorio ή Teatro Maritimo της βίλλας τού Αδριανού είναι μια περιτειχισμένη στρογγυλή νήσος, με μια δακτυλιοειδή διώρυγα ολόγυρα, που την περικλείει κι αυτήν μια κυκλοτερής, του ιδίου περίπου εύρους στοά· το ‘νησοειδές’ τού πυρήνα αυτής τής εγκατάστασης τονιζόταν ιδιαιτέρως απ’ το ότι διέθετε δυό και μόνον ‘ιπτάμενες’ γέφυρες, που δεν χρειαζόταν παρά να ανασηκωθούν, για να εξασφαλίσουν απόλυτη απομόνωση σ’ αυτό το ΄καταφύγιο’». Είναι πολύτιμη αυτή η αναλογία (Analogie), και δεν μπορεί να πρόκειται για απλή σύμπτωση, έστω κι αν «παραμένη ένα ρομαντικό παιχνίδι το έργο τού Αδριανού, που περιορίζει βέβαια απολύτως το τεράστιο μέγεθος της πλατωνικής φαντασίας». Η μοναδική δυνατότητα, να ερμηνευτή διαφορετικά η ‘ανακάλυψη’ του Herter, θα ήταν το να μην έχη επηρρεάσει άμεσα τον Αδριανό ή τους αρχιτέκτονές του η κατασκευή τού Πλάτωνα, αλλά να έχουν παρεμβληθή κάποια άλλα, άγνωστα αρχιτεκτονικά έργα τού Ελληνισμού ανάμεσα στην ‘πόλη τών Ατλαντιδών’ και τη ‘μινιμαλιστική΄ απεικόνισή της στη ‘βίλλα’. – Το ανάκτορο του βασιλιά Ηρώδη στα Μάσαδα, δυτικά τής Νεκρής Θάλασσας, παρουσιάζει μιαν όχι εντελώς ανόμοια κατασκευή: δυό κυκλικά, ομόκεντρα (homocentrische) τείχη, που τα περιβάλλουν ορθογώνια θεμέλια κτιρίων.

       Μπορούμε να αναρωτηθούμε τουλάχιστον, ως τελευταία εδώ σημείωση, αν επηρέασε τις αναγεννησιακές κατασκευές τής ιδανικής πόλης η Ατλαντίδα τού Πλάτωνα. Κάτι το οποίο το θεωρεί πιθανό στο “Platz und Momument 41” («Τόπος και μνημείο 41») ο A. E. Brinckmann. Bλέποντας τα σχέδια που απεικονίζονται στο εν λόγω βιβλίο, αλλά και στην «Τέχνη τής πολεοδομίας», σ. 40 κ.ε., του ίδιου συγγραφέα, βρίσκουμε βέβαια πολύ περισσότερο να ‘συγγενεύη’ (γενικώς…) το οικοδομικό φρόνημα, παρά την αποδοχή κάποιων μεμονωμένων θεμάτων. Δεν συνάντησα δε ούτε στα θεωρητικά κείμενα του Φιλαρέτου (“Quellenschriften fuer Kunstgeschichte” – «Γραπτές πηγές για την ιστορία τής τέχνης» - Ν. F. VIII) κάποιαν άμεση ‘επαφή’ ή και μνημόνευση. Κοινό είναι μεταξύ τών αναγεννησιακών αρχιτεκτόνων και του Πλάτωνα, ότι τίθεται στην υπηρεσία μιας κυριαρχικής βούλησης (της βούλησης ενός κυριάρχου…) η καθαρή γεωμετρική μορφή. Ο πίνακας με τον ιερό νόμο στο κέντρο τού Όλου αντιστοιχεί εκεί (στην Ατλαντίδα…) σ’ ένα θολωτό οικοδόμημα ή έναν οχυρωμένο πύργο, κυρίαρχο στο ακτινωτό ολόγυρά του οδικό δίκτυο. Υπάρχουν λοιπόν εξίσου χαρακτηριστικές αναλογίες όπως και διαφορές. Αν λάβουμε όμως υπ’ όψιν μας, ότι δεν αποτελούν αυτοσκοπό, αλλά ένα εργαλείο τής ουτοπίας του για την πόλη οι αρχιτεκτονικές κατασκευές τού Πλάτωνα, δεν θα μας επιτραπή και να διαχωρίσουμε εντελώς απ’ τις ουτοπίες τού Morus, του Bacon και του Campanella τα ιδανικά σχέδια των αρχιτεκτόνων τής Αναγέννησης. Ακολούθησαν άρα, με μια διαφορετικήν έννοια, και κείνα τα σχέδια τον Πλάτωνα.

        ( τέλος κεφαλαίου – συνεχίζεται με το κεφάλαιο: «Ο Σωκράτης στη Ρώμη» )