Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (24)

Συνέχεια από: Τρίτη 23 Απριλίου 2019

Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 

Του Pierre Aubenque.

Κριτήρια για την επιλογή τών μέσων.

        

  Η περίπτωση της απολύτου αδυναμίας είναι οριακή. Στο μεγαλύτερο μέρος των περιπτώσεων τής ζωής υπάρχει πάντοτε  μία διέξοδος, ακόμη και αν είναι δύσκολη. Οφείλει λοιπόν ο φρόνημος άνθρωπος να καθορίσει τα μέσα. Και η φρόνημη επιλογή τών μέσων πρέπει να υπακούει σε τρία κριτήρια!

          1) Τα μέσα πρέπει να είναι ηθικά, με άλλα λόγια πρέπει να είναι ομογενή με τον σκοπό που στοχεύουμε, ο οποίος είναι αγαθός εξ'ορισμού, εάν η θέληση είναι ενός αληθινού φρόνημου ανθρώπου. Ο ενυπάρχων σταθερός χαρακτήρας τής πράξεως, η οποία στοχεύει στην τελειότητα τού φορέως και όχι 
στην απόκτηση κάποιου εξωτερικού πλεονεκτήματος, καθιστά απόλυτο αυτόν τον κανόνα. Το θέμα δέν είναι να πράξουμε το καλό, αλλά να το κάνουμε καλά. Η ποιότης του σκοπού δέν μπορεί να ξεχωρίσει απο την ποιότητα των μέσων που χρησιμοποιούνται. Η ιδέα ότι ο σκοπός θα μπορούσε να δικαιολογήσει ή νά αγιάσει τα μέσα, ότι δηλαδή ένας σκοπός ο οποίος υποτίθεται ηθικός θα μπορούσε να επιτευχθεί με ανήθικα μέσα, είναι ολοκληρωτικώς αντίθετη στις προδιαγραφές τής φρονήσεως, η οποία είναι το σημείο συνάντησης τής ικανότητος και της αρετής και δέν μπορεί σε καμμία περίπτωση να θυσιαστεί μία απο αυτές τις στιγμές για την άλλη.

          2) Τα μέσα πρέπει να είναι επαρκή. Αυτό σημαίνει ότι ο ενάρετος άνθρωπος δέν μπορεί να προστατευθεί πίσω απο την καθαρότητα τών προθέσεών του για να αδιαφορήσει για τις συνθήκες της εφαρμογής των. Μάλιστα δέ είναι υποχρεωμένος να είναι ικανός καθότι η ικανότητά του είναι στην υπηρεσία του αγαθού. Η ικανότης όμως προϋποθέτει μία κάποια γνώση, την οποία ο ενάρετος άνθρωπος έχει το χρέος να καλλιεργήσει. Πρέπει να πληροφορηθεί πρίν πάρει μία απόφαση, χωρίς αυτό το χρέος τής πληροφόρησης να καθυστερεί υπερβολικά την απόφαση (και εδώ επίσης είναι επιθυμητή μία ισορροπία ανάμεσα στην βιασύνη τής αποφάσεως και την ανάγκη μίας προπληροφόρησης). Ένα σύγχρονο παράδειγμα θα μπορούσε να είναι αυτό: εάν θέλω να συμμετάσχω στην απόδοση τής δικαιοσύνης στην πόλη, πρέπει να γνωρίζω τους οικονομικούς νόμους που επιτρέπουν την εξασφάλιση τού πολλαπλασιασμού του πλούτου, που είναι και μία εμφανής συνθήκη τού καταμερισμού του. Ο Αριστοτέλης θα είχε καταδικάσει χωρίς αμφιβολία στο όνομα τής φρονήσεως, τις επαναστατικές θεωρίες που είναι αδιάβροχες στην εμπειρία, που επιθυμούσαν ειλικρινά να εξασφαλίσουν στους ανθρώπους μία μεγαλύτερη ευτυχία, χρησιμοποιώντας όμως μέσα (όπως η κοινοκτημοσύνη των μέσων παραγωγής) που επιλέγονται για την ηθική τους αξία και όχι για την επάρκειά τους, όπως η εμπειρία το αποδεικνύει απο καιρό. Ο φρόνημος άνθρωπος είναι εκείνος που θέλει να πραγματοποιήσει πραγματικά τον σκοπό και όχι εκείνος που μπορεί να πεί μόνον ότι έκανα τα πάντα προσπαθώντας να τόν πετύχω. Ακόμη και στο ηθικό πεδίο ή αποτυχία δέν είναι δικαιολογημένη.

          3) Τα μέσα δέν πρέπει να είναι βλαβερά. Για να ικανοποιήσει αυτό το κριτήριο ο φρόνημος πρέπει να υπολογίσει τις συνέπειες, δηλαδή να λογαριάσει το γεγονός ότι τα χρησιμοποιούμενα μέσα είναι προικισμένα με μία δική τους επαρκή αιτιότητα, η οποία δέν συμπίπτει με το αποτέλεσμα που επιδιώκεται. Το μέσον που χρησιμοποιείται μπορεί να προκαλέσει αφύσικα δευτερεύοντα αποτελέσματα, τα οποία διατρέχουν τον κίνδυνο να δημιουργήσουν μία κατάσταση χειρότερη απο εκείνη που προσπαθούν να αποκαταστήσουν (έτσι π.χ. η χειρουργική επέμβαση διατρέχει τον κίνδυνο να σκοτώσει τον ασθενή, μία επανάσταση, ακόμη και αν καθοδηγείται απο ένα ιδανικό δικαιοσύνης, μπορεί να προκαλέσει σε μία κοινωνία χειρότερα δεινά απο εκείνα που προσπαθούσε να αποκλείσει, η τεχνολογική εκμετάλλευση τη ατομικής ενέργειας, ακόμη και αν οδηγείται απο την ανησυχία της καλυτερεύσεως των συνθηκών τής ζωής ενός λαού, μπορεί να έχει τις γνωστές σε όλους μας συνέπειες). Στο μέτρο βεβαίως που σάν ηθικός φορέας, μπορώ να αδιαφορήσω για τους κινδύνους που αναλαμβάνω για τον εαυτό μου. Αλλά έχω το χρέος να αξιολογήσω τους κινδύνους στους οποίους εμπλέκω τούς άλλους, δηλαδή στην κοινωνία τής οποίας αποτελώ μέλος και μάλιστα σήμερα θα προσθέταμε: στο ανθρώπινο είδος και στην φύση εν γένει. Ο Κάντ, πεπεισμένος ότι η επιστήμη-εάν θα μπορούσαμε να αφιερωθούμε πλήρως σ'αυτή-θα μας έδινε μία πληρέστατη γνώση του μέλλοντος, βγάζει σαν συμπέρασμα παραδόξως ότι η γνώση του μέλλοντος, καθότι μία προσπάθεια επιστημολογικώς άπειρη, δέν πρέπει να εμπλακεί με κανένα τρόπο με την ηθική απόφαση: η γνώση του κόσμου την οποία μπορούμε να έχουμε κάθε στιγμή είναι "αμφίβολη", και επομένως το δέον, στην κατηγορηματικότητα του, μας επιβάλλεται με μία τέτοια αποδεικτική αξία, η οποία  αποκλείει κάθε "ερμηνεία". Ενώ αντιθέτως η φρόνηση μάς διδάσκει ότι υπάρχει μία υποχρέωση παθογόνος και επομένως μία υποχρέωση γνώσεως. Και απο εδώ προέρχεται η ανάγκη αποδοχής τού συμπεράσματος ότι η γνώση μπορεί να αποδυναμώσει την ριζικότητα του δέοντος, καθιστώντας τοιουτοτρόπως υποθετική την κατηγορηματικότητα του.

          Η κατηγορηματικότης τής φρονήσεως θα μπορούσε να εκφραστεί έτσι: "Ενήργησε πάντοτε μ' έναν τρόπο ώστε το μέγιστο της πράξεως σου, όσο κι' άν είναι λογική, δέν μεταστρέφεται ενάντια στην ακεραιότητα τής φύσεως μέσα σου και έξω σου, ενάντια στην ευτυχία ενός άλλου ανθρώπου, ενάντια στην φιλία και στην ειρήνη ανάμεσα στους ανθρώπους". Σ' έναν πεπερασμένο κόσμο όπου ο περιορισμός τών αποθεμάτων δέν επιτρέπει την πραγματοποίηση όλων τών δυνατοτήτων, είναι αντιφατική η ιδέα ενός αγαθού το οποίο μπορεί να είναι ταυτοχρόνως απόλυτο, ελεύθερο δηλαδή απο κάθε περιορισμό στην πραγματοποίησή του, και πραγματοποιήσιμο.

          Το μοναδικό πραγματοποιήσιμο αγαθό, δέν είναι το απόλυτο αγαθό, αλλά το καλύτερο δυνατό. Αυτό εισάγει χωρίς αμφιβολία έναν φαύλο κύκλο στον καθορισμό τού δέοντος, καθότι το δέον πρέπει να ενσωματώσει στον ορισμό του τις περιοριστικές συνθήκες της τέλειας πραγματοποίησής του. Χρειάζεται να βρεί μία ισορροπία ανάμεσα στην φιλοδοξία, ακόμη και αν είναι νόμιμη, και τον κίνδυνο. Η ηθική, η οποία σύμφωνα με την ετυμολογία του ονόματός της (κατοικία, ήθος, διαμονή), είναι η τέχνη της εγκαταστάσεως στο πεπερασμένο, πρέπει να στοχεύει πάντοτε στο καλύτερο, αλλά όχι στο μέγιστο.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.