Για τον Έρνστ Μπλοχ, τον αθεϊσμό και τον χριστιανισμό

Ο Ιησούς ως υπερασπιστής της ουτοπίας και ο Έρνστ Μπλοχ

Στο πνεύμα των ημερών και στον αστερισμό της πάντα ενδιαφέρουσας ριζοσπαστικής σκέψης αναδημοσιεύουμε από το ιστολόγιο Μετά την Κρίση μεταφρασμένο ένα -αν μη τι άλλο- ενδιαφέρον και τροφή για περαιτέρω σκέψη κείμενο του Γιούργκεν Μόλτμαν για το έργο του Ernst Bloch, ενός σημαντικού μαρξιστή διανοητή, για μια διαφορετική σκέψη πάνω στο ζήτημα της θρησκείας.

Ο Ernst Bloch, από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του 20ου αιώνα, έγινε γνωστός από τα βιβλία «Geist der Utopie» («Το Πνεύμα της Ουτοπίας») και «Prinzip Hoffnung» («Η Αρχή της Ελπίδας»). Από τα μεταγενέστερα έργα του είναι το «Atheismus im Christentum» («Αθεϊσμός στο Χριστιανισμό»). Στο γραπτό του για τον Έρνστ Μπλοχ (γραμμένο το 1968, με τον ηλεκτρισμό από την ατμόσφαιρα του «Annus mirabilis»), ο θεολόγος Jürgen Moltmann γράφει για τον αλλοτριωμένο άνθρωπο στον κόσμο της ανισότητας και της εξουσίας, για το μέλλον της ουτοπίας με τον Ιησού ως υπερασπιστή της και για τα ζητήματα που θέτουν οι Γραφές και οι ιδέες του Χριστιανισμού. Το συμπέρασμά του: «Και η Αγία Γραφή είναι της αριστεράς». 

Το πρωτότυπο κείμενο που γράφτηκε το 1968 μπορείτε να το βρείτε εδώ : © Der Spiegel  (30.09.1968) –Jürgen Moltmann über Ernst Bloch: Atheismus im Christentum – Und die Bibel ist doch links  | (Κεντρική φωτογραφία: Οι έμποροι εκδιώκονται από τον ναό, του James Tissot).

Τα μονοπώλια των ιδεών διαλύονται. Οι διαχωριστικές γραμμές μετακινούνται. Εδώ και καιρό είναι φανερό πως ο μαρξισμός χάνει τα «δικαιώματα πατρότητας της επανάστασης», αν και οι θεωρίες του θα συνεχίσουν να είναι οι πιο σημαντικές συμβολές. Η μοίρα το έφερε ώστε, μεταξύ άλλων, να αναλάβουν και θεολόγοι το εγκαταλελειμμένο παιδί «επανάσταση», ενώ σε Χριστιανικά πανεπιστημιακά συνέδρια, απόστολος της αντιαυταρχικής μεταρρύθμισης στην εκκλησία αρχίζει να θεωρείται πιο πολύ ο Καρλ Μαρξ, παρά ο Λούθηρος ή ο Φραγκίσκος της Ασίζης.

Από την άλλη πλευρά, οι επίσημες Εκκλησίες χάνουν το μονοπώλιό τους στο Χριστιανισμό. Διαβάζουν και άλλοι την Βίβλο και η ανάγνωσή τους είναι διαφορετική από την ανάγνωση των εκκλησιαστικών παραδόσεων. Όταν ρώτησαν τον Μπέρτολτ Μπρεχτ ποιο είναι το αγαπημένο του βιβλίο, η απάντησή του περιείχε ένα κρυμμένο, βαθύτερο νόημα: «Θα γελάσετε, είναι η Αγία Γραφή». Αυτή η ιστορία ξεκίνησε με τα έργα του Έρνστ Μπλόχ «Το Πνεύμα της Ουτοπίας» («Geist der Utopie») και «Τόμας Μύντσερ ως Θεολόγος της Επανάστασης» («Thomas Münzer als Theologe der Revolution»). Την ξαναβρίσκουμε στο «Κλειδί του Παραδείσου» («Himmelsschlüssel») του Λέσζεκ Κολακόφσκι (Leszek Kolakowski) και στο βιβλίο του Gardavský «Ο Θεός δεν είναι εντελώς νεκρός».

Το βιβλίο του Ερνστ Μπλοχ δεν υστερεί καθόλου σε ευγλωττία, σε δαιμόνια ειρωνεία και σε φαντασία που ξεχειλίζει, από τα παλαιότερά του «Το Πνεύμα της Ουτοπίας», «Η Αρχή της Ελπίδας» και άλλα. Σ’ αυτό, ο αθεϊσμός υψώνει το ανάστημά του ξεπηδώντας μέσα από τον Χριστιανισμό. Από τις ίδιες τις Βιβλικές πηγές αναβλύζει αφρίζοντας το αντίθετο ρεύμα. Η Βίβλος στρέφεται ενάντια στις παραδεδομένες ερμηνείες της. Η ανάγνωσή της από τον Μπλόχ είναι «από κάτω» και όχι «από πάνω». Εξαφανίζει τις ιστορίες του Θεού με τους αμαρτωλούς ανθρώπους και φέρνει στο προσκήνιο ιστορίες ανθρώπων που μουρμουρίζουν και παραπονούνται, που έρχονται σε διαμάχη και εξεγείρονται εναντίον του ιδιότροπου Θεού τους.

«Και η Αγία Γραφή είναι της αριστεράς»

Έτσι, η Αγία Γραφή γίνεται ένα ανατρεπτικό, επαναστατικό βιβλίο που δεν συμβιβάζεται με την εκκλησιαστική αυθεντία και με την εξουσία του κρατικοποιημένου Χριστιανισμού. Όταν διαβάζεται ως Βίβλος των Φτωχών – Biblia Pauperum, φέρνει στο φώς ένα νέο, ανεκμετάλλευτο δυναμικό επαναστατικής ελπίδας προσωποποιημένο στον Υιό του Ανθρώπου και «αποκαλύπτει το αληθινό πρόσωπο» των ανθρώπων, που εδώ στον κόσμο αυτό, έχουν καταπιεσθεί και ταπεινωθεί τόσο πολύ, ώστε το πρόσωπό τους έχει γίνει αγνώριστο.

Μετά την παραίτηση από το «εκεί επάνω», από τον γήινο και τον ουράνιο μοναρχικό θρόνο, τώρα το «προς τα εμπρός», δηλαδή η πρόοδος, συναποτελείται από το «αστικό κατεστημένο» και τον «σοσιαλισμό που είναι μισός τσαρισμός» και κατευθύνεται προς εκείνο το ουτοπικό βασίλειο για το οποίο ο Άγιος Αυγουστίνος είπε: «Dies septimus nos ipsi erimus» («η Έβδομη Ημέρα θα είμαστε εμείς»). Ο Μπλοχ, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της Βίβλου, αυτό το ονομάζει «το αποκαλυμμένο μας πρόσωπο» και φιλοδοξεί έτσι να είναι συνεχιστής της φιλοσοφικής κληρονομιάς που επιζητεί την ταύτιση του ανθρώπου με τον πραγματικό εαυτό του, δηλαδή την κατάργηση της αλλοτρίωσης.

Βαθύς γνώστης των ιδεών πέρα από τα καθιερωμένα, με πάθος για το παράδοξο, αλλά και σύγχρονος με τις γενιές των θεολόγων που εμφανίστηκαν τα τελευταία 70 χρόνια, ο Μπλοχ εργάστηκε ως «κόκκινος ντετέκτιβ» που ερευνά τα μυστικά της Βίβλου. Ανίχνευσε και ξαναβρήκε τη διφορούμενη φωνή των σκλάβων μέσα σε κείμενα που συντάχθηκαν από ιερείς, βρήκε ανάμεσα στα λόγια παρηγοριάς που έρχονται από πάνω τους αναστεναγμούς και τα μουρμουρίσματα διαμαρτυρίας που έρχονται από κάτω και ανακάλυψε τις κρυφές επιθυμίες των υποταγμένων μέσα στις θρησκευτικές ιδεολογίες των αρχόντων.

«Πτώματα κρυμμένα στις ντουλάπες» των χριστιανικών Εκκλησιών

Ωστόσο, ούτε είναι γραμμένες όλες οι Βιβλικές ιστορίες σύμφωνα με τα πρότυπα της «Ιστορίας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης», ούτε το ιστορικό υλικό προσφέρει πάντα ως εναλλακτική λύση το «Πόλεμος στα παλάτια – ειρήνη στις καλύβες των φτωχών»* ή το αντίστροφο. Μάλιστα, μερικές φορές αυτή την ερμηνεία, ο ίδιος ο Μπλοχ τη βρίσκει πολύ στενή. Όμως στα παραδείγματα του Ιωβ και του Εσταυρωμένου, η θεοκρατική ερμηνεία της Βίβλου κυριάρχησε για πολύ καιρό δεν έγινε πιστευτή μόνο λόγω συνήθειας. Έτσι, «η απαλλαγή της Βίβλου από τη θεοκρατία» που επιχειρεί ο Μπλοχ, οδηγεί χριστιανούς και αθεϊστές σ’ ένα δρόμο που επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις.

Μετά τον Λουδοβίκο Φόιερμπαχ (Ludwig Feuerbach), που εισήγαγε στις συνειδήσεις τον θρησκευτικό διαφωτισμό, ο Μπλοχ εγκαινιάζει τον ώριμο μετα-θρησκευτικό διαφωτισμό με ίδιο αντικείμενο. Δεν το κάνει με κοινοτοπίες, ούτε χωρίς επιχειρήματα. Με τη βοήθεια της μαρξιστικής μεθόδου αντιμετωπίζει μεταφυσικά ερωτήματα που υπερβαίνουν τον μαρξισμό. Απέναντί τους, αυτός είναι προσωρινό μόνον διανοητικό στήριγμα για τον άνθρωπο που διψά για ταυτότητα.

Ο πεισματάρης γέροντας χτυπά προς κάθε πλευρά. Η θεολογική απομυθοποίηση μπαίνει στο «καλό θρησκευτικό δωμάτιο του θεολόγου Μπούλτμαν (Rudolf Bultmann)», τοποθετεί τον «νεοτερικό άνθρωπο Καρλ Μπαρθ (Karl Barth)» στο «μυστικό υπουργικό συμβούλιο και προπύργιο της υπερβατικότητας», τον Καθολικισμό τον φέρνει αντιμέτωπο με τη Γερμανική Ποιμαντική Επιστολή από τα ναζιστικά χρόνια του 1936 [αφορούσε τον Ισπανικό Εμφύλιο] ενώ την Λουθηρανή Υπομονή του Σταυρού την φέρνει αντιμέτωπη με το πτώμα του Τόμας Μύντσερ (Thomas Münzer), «το κρυμμένο στη ντουλάπα». Πολλά παρουσιάζονται μονόπλευρα και «υπερφωτισμένα», ας αναρωτηθούμε όμως, μήπως μια κάποια μονομέρεια είναι απαραίτητη. Τουλάχιστον εδώ, σ’ αυτό τον κόσμο.

Από την «υπόσχεση του φιδιού» και τα βάσανα του Ιωβ στην απτή Ουτοπία του Ιησού

Στην ανάγνωση εκ των κάτω, η «κόκκινη γραμμή που ενώνει τις εξεγέρσεις» της Βίβλου, αρχίζει με την «υπόσχεση του φιδιού», της προνύμφης που θα μεταμορφωθεί αργότερα στον Θεό Λόγο: «Θα είστε όμοιοι με τον Θεό». Καταλήγει στο ομοούσιον, δηλαδή την κοινή ουσία του Υιού του Ανθρώπου με τον Θεό. Έτσι, το να αρνείται κανείς να είναι όμοιος με τον Θεό, μετατρέπεται σε προπατορικό αμάρτημα της ακρωτηριασμένης ανθρωπότητας. Μέσα από αυτήν υψώνουν το ανάστημά τους ο Κάϊν και ο Ιακώβ, ο Μωϋσής και ο Ιωβ. Εκθρονίζουν τους θεούς, σπάζουν το ζυγό της θεόσταλτης μοίρας και από τη φιγούρα του Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης κατασκευάζουν μιαν άλλη μορφή του θείου: Μεταβλητή, ανοικτή στο μέλλον, που προσκαλεί τον άνθρωπο να αναλάβει την εξουσία.

Αναμφίβολα ένα από τα κορυφαία σημεία είναι ο τρόπος που παρουσιάζει ο Μπλοχ τον Ιωβ. Είναι ο πρωταθλητής της υπομονής ή ένας εβραϊκός Προμηθέας; Η ιστορία είναι ανοιχτή και μένει αναπάντητη. Οι θεολογικές ερμηνείες εύκολα κλίνουν προς τον ψευδοευσεβή τόνο των φίλων του Ιώβ. Οι αθεϊστικές λύσεις του ζητήματος της θεοδικίας(**) δεν είναι καλύτερες από τη λύση που έδωσε η σύζυγος του Ιώβ: «Να καταραστείς το Θεό και να πεθάνεις». Όμως ο Ιωβ καλεί αυτόν που θα «εκδικηθεί για το αίμα του» (και όχι τον «Σωτήρα»). Σύμφωνα με τον Μπλοχ, ο κατηγορηματικός αθεϊσμός δεν απαντά στα δύσκολα ερωτήματα που θέτει ο Ιωβ.

Ως δική του απάντηση, ο Μπλοχ προτείνει να απομακρυνθούμε από το Θεό, με την ελπίδα (τη συνδυασμένη με αγανάκτηση), να στηριχθούμε στις συγκεκριμένες δυνατότητες που μας προσφέρονται για έναν νέο τρόπο ύπαρξης. Όμως τι θα είχε να πεί ο Ιωβ γι’ αυτή την κοσμοδικία, που κρίνει τον κόσμο και επιδεικνύει ευσέβεια στις δυνατότητες που αυτός μας προσφέρει;

Η ανάγνωση της Καινής Διαθήκης από τον Μπλοχ δεν είναι λιγότερο εντυπωσιακή. Ο «Υιός του Ανθρώπου» (αντί του «Υιού του Θεού») είναι το κρυμμένο χαρακτηριστικό του Ιησού. Αυτό το αρχέτυπο, το πραγματεύεται με τη βοήθεια γνωστικιστικών και καββαλιστικών δοξασιών που περιλαμβάνονταν στην ουμανιστική παιδεία του Μπλόχ. Η ιδέα του Χριστού μπορεί να συνεχίσει να είναι ζωντανή, ακόμη και αν ο Θεός είναι νεκρός [κατά τον ισχυρισμό του Νίτσε]. Και μάλιστα, μόνον αυτή η ιδέα μπορεί να αντικαταστήσει τη λατρεία του Πατρός Θεού με τον ανθρωπιστικό μυστικισμό.

Κατά ειρωνικό τρόπο, έναντι του παλαιού Αρειανισμού και των νεότερων φιλελεύθερων εκδοχών του, ο Μπλοχ υποστηρίζει το ομοούσιο του Ιησού με τον Θεό. Ωστόσο, το ομοούσιο δεν δηλώνει την πραγματική ενσάρκωση του Θεού, αλλά την πλήρη θέωση του ανθρώπου. Εδώ ο ριζοσπαστικός αθεϊσμός αντιστρέφεται και γίνεται απόλυτος μυστικισμός του Θεού. Ο Θεός και ο άνθρωπος μετατρέπονται σε αξεχώριστες πλευρές ενός και του αυτού Όντος. Ο μυστικιστικός-ουτοπικός Λόγος αναλαμβάνει να εκπληρώσει την υπόσχεση που είχε δώσει το φίδι στους ανθρώπους, όταν ζούσαν στον Παράδεισο.

Ιστορία και Αποκάλυψη

Έτσι, το βιβλίο τελειώνει με τη σύζευξη δύο κειμένων: «Το να είσαι ριζοσπάστης, σημαίνει να αντιμετωπίζεις τα πράγματα από τη ρίζα τους. Η ρίζα όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος», είπε ο Καρλ Μαρξ. «Και δεν έχει φανερωθεί ακόμη αυτό που θα γίνουμε. Αλλά γνωρίζουμε πως όταν φανερωθεί, θα γίνουμε όμοιοι με Αυτόν, γιατί θα τον βλέπουμε όπως πραγματικά είναι» [Ἀγαπητοί, νῦν τέκνα Θεοῦ ἐσμεν, καὶ οὔπω ἐφανερώθη τί ἐσόμεθα· οἴδαμεν δὲ ὅτι ἐὰν φανερωθῇ, ὅμοιοι αὐτῷ ἐσόμεθα, ὅτι ὀψόμεθα αὐτὸν καθώς ἐστι], γράφει η Α’ Επιστολή του Ιωάννη.

«Διαβάζοντας τα δύο κείμενα το ένα μετά το άλλο», λέει ο Μπλοχ, «το πραγματικό πρόβλημα της αλλοτρίωσης και η δυνατότητα να καταργηθεί, φωτίζεται με ένα φως που ενεργεί ταυτόχρονα αποκαλυπτικά και ουτοπικά». Μετά την κίνηση του μαρξισμού από την ουτοπία στην επιστήμη, σύμφωνα με τη διατύπωση του Ένγκελς, τώρα επανασυνδέεται με τα θρησκευτικά-εξεγερσιακά αρχέτυπα και δημιουργείται μια συμμαχία ανάμεσα στην επανάσταση και στον Χριστιανισμό, όπως είχε κάποτε προεικονισθεί σε μια μοναδική ιστορική περίπτωση, στο Γερμανικό Πόλεμο των Χωρικών, ως μια μεγάλη στιγμή που προανήγγειλε την Μέλλουσα Ημέρα.

Στους αθεϊστές όλα αυτά θα φανούν υπερβολικά θρήσκα, στους χριστιανούς πολύ αθεϊστικά. Όμως μια αμερόληπτη ανάγνωση παρακινεί και τις δύο πλευρές σε νέες σκέψεις και τους θέτει νέα ερωτήματα. Ο Μπλοχ ισχυρίζεται πως το καλύτερο που προσφέρουν οι θρησκείες, είναι το γεγονός ότι παράγουν αιρετικούς. Από την πλευρά τους οι αιρετικοί αρνούνται ότι προσπαθούν να δημιουργήσουν νέες ορθοδοξίες. Για να αποδείξω την έντιμη κριτική στάση τόσο του αιρετικού Σίμωνος του Μάγου όσο και του Ερνστ Μπλοχ, θα ρωτούσα άν, παρά την ορθή αποκάλυψη της συμμαχίας ανάμεσα στη θρησκευτικό μονοθεϊσμό και τον καισαρισμό, υπήρχε και υπάρχει επίσης, μια υπερβατικότητα απαλλαγμένη από το μύθο της εξουσίας και από το πνεύμα της δουλοπρέπειας.

Είναι άραγε υποχρεωτικό, μαζί με τον αυτοκράτορα να πέσει και ο Θεός, ο οποίος ήδη από τον Ψαλμό 2.4 του Δαυίδ(***) χλεύαζε τους εξουσιομανείς ; Ο «Ουράνιος Πατήρ» παραποιήθηκε και έγινε pater patriae [Πατέρας της Πατρίδας]. Ωστόσο λατρεύτηκε και ως το μυστήριο του Εσταυρωμένου, που τον σταύρωσε η αυτοκρατορική Ρώμη.

Χριστιανική εσχατολογία, το τέλος της αλλοτρίωσης και η Καντιανή «αιώνια ειρήνη»

Ο δρόμος που οδηγεί προς μια δημοκρατική και επαναστατική υπέρβαση είναι ακόμα μακρύς και δεν είναι το μόνο εμπόδιο η μοναρχική εκκλησιαστική ιεραρχία. Όμως γι’ αυτό το λόγο, «ο Θεός» ως «πνεύμα της κοινότητας», δεν πρέπει να ταυτίζεται μυστικιστικά με τον μελλοντικό άνθρωπο, ακολουθώντας τη φιλοσοφία της ταυτότητας [«Identitätsphilosophie» του Σέλλινγκ, στην οποία άσκησε σφοδρή κριτική ο όψιμος Χέγκελ]. Η ρίζα της θρησκείας μπορεί να είναι στον άνθρωπο που ζει τη ζωή του σαν παιχνίδι και στο «βασίλειο της ελευθερίας» και της εμπιστοσύνης – το μέχρι στιγμής αποσπασματικά μόνον προεικονισμένο – και όχι στον άνθρωπο της εργασίας και στο «βασίλειο της αναγκαιότητας».

Στο σχήμα της λογικής του Φόιερμπαχ, για τον άνθρωπο-παραγωγό, υπάρχει μόνον η αυτο-αλλοτρίωση και η εκ νέου ανάκτηση του αλλοτριωμένου εαυτού. Αντίθετα, στο παιχνίδι, ο άνθρωπος μπορεί να πράττει εξοικειωμένος με το εξ ολοκλήρου Άλλο και με το Ξένο. Εδώ προορισμός δεν είναι ο «οίκος της ταυτότητας», αλλά ο ανεξάντλητος πλούτος των ελεύθερων διαπροσωπικών αλληλεπιδράσεων. Έτσι, η εσχατολογία του τελικά «αποκαλυμμένου προσώπου» δεν θα καταλήξει σε απλή συνάντηση του ανθρώπου με τον εαυτό του, αλλά μάλλον η αντανάκλαση της δόξας του Θεού στην εικόνα του Εσταυρωμένου, θα μεσιτεύσει με θερμό τρόπο για να πραγματοποιηθεί αυτή η συνάντηση με τον αληθή εαυτό.

Στον κόσμο των υποταγμένων δύσκολα μπορεί να γίνει λόγος για κάτι τέτοιο. Στον κόσμο των εξεγερμένων, τους κανόνες του παιχνιδιού τους ορίζουν οι αντίπαλοί τους και έτσι αυτό εμφανίζεται διαστρεβλωμένο. Όταν η υπακοή των σκλάβων δώσει τη θέση της στην εξεγερμένη αδελφότητα του Υιού του Ανθρώπου, θα υπάρξει άραγε η εξύψωση σε ένα καθεστώς, όπου όχι μόνον ο πόνος των καταπιεσμένων, αλλά και οι θυσίες των εξεγερμένων θα λησμονηθούν, μέσα σ΄ αυτό που έχει αποκληθεί «αιώνια ειρήνη»;

Ακόμη και με τον «Αθεϊσμό στον Χριστιανισμό», η Βίβλος δεν εξαντλείται. Ο Μπλοχ γράφει: «Ούτε και ο ίδιος ο αθεϊσμός δεν αλλάζει το ανεξάντλητο: Ισχύει το αντίστροφο».

Σημειώσεις

* σύμφωνα με το σύνθημα «Frieden den Hütten! Krieg den Palästen!», του ιατρού και συγγραφέα Γκέοργκ Μπύχνερ / Georg Büchner και του θεολόγου, ιερέα και παιδαγωγού Φρίντριχ Βάϊντιγκ / Friedrich Ludwig Weidig, στον «Ταχυδρόμο της Έσσης» / «Hessische Landbote», κατά την απόπειρα εξέγερσης των χωρικών εναντίον των ευγενών το 1834

** Θεοδικία: Η φιλοσοφική υπεράσπιση του Θεού εναντίον της κατηγορίας ότι είτε θέλει να επικρατεί το κακό στον κόσμο, είτε είναι ανίκανος να το αντιμετωπίσει

 *** παρέστησαν οι βασιλεις της γης, και οι άρχοντες συνήχθησαν επί τό αυτό κατά του Κυρίου καί κατά τού χριστου αυτου…ο κατοικων εν ουρανοις εκγελάσεται αυτούς καί ο Κύριος εκμυκτηριεί αυτούς

* O Jürgen Moltmann είναι ομότιμος καθηγητής της Συστηματικής Ευαγγελικής Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο του Tübingen με πιο γνωστά έργα «Θεολογία της Ελπίδας» και «Ο Εσταυρωμένος Θεός».

* Ο Ernst Bloch (1885 – 1977) ήταν απο τους πιο σημαντικούς μαρξιστές φιλοσόφους του 20ού αιώνα Στη ναζιστική περίοδο έζησε ως πρόσφυγας στην Ελβετία και στις ΗΠΑ. Μετά την πτώση του καθεστώτος επέστρεψε στη Γερμανία και το 1949 ανέλαβε την έδρα της φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Λειψίας (στην τότε Ανατολική Γερμανία).  Όταν χτίστηκε το τείχος του Βερολίνου (1961), δεν επέστρεψε στη Λειψία και επέλεξε τη διαμονή στη Δυτική Γερμανία, όπου έγινε καθηγητής στο Τύμπιγκεν.

Πηγή