ΠΕΡΙ ΑΓΑΠΟΛΟΓΙΑΣ - ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ-ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ (2)

Συνέχεια από: Δευτέρα, 20 Απριλίου 2020

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ-ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ (2)

Του Jean-Pierre Torrell.

Κεφάλαιο VII : Ας μιλήσουμε για το Άγιο Πνεύμα!

          Το παραπάνω κείμενο εκφράζει αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε το υποκειμενικό του θεμέλιο (του Ακινάτη). Η Τριαδική Ιδιοποίηση βρίσκει μία πρώτη δικαίωση στο όφελος, στο κέρδος πού αποκτά ο Θεολόγος, δηλαδή μία κάποια νόηση και κατανόηση τού μυστηρίου. Σαν η μόνη νόμιμη όμως και μόνον, η ανάπτυξη θα μπορούσε να ανοίξει την πόρτα σε πολλές φανταστικές ιδιοποιήσεις, οι οποίες δέν θα είχαν καμμία αξία παρά μία κάποια υποβολή γι'αυτόν που τις διατυπώνει. Γι' αυτόν τον λόγο είναι πολύ σημαντικό να εξακριβώσουμε αυτό που δικαιώνει την ιδιοποίηση εκ μέρους του αντικειμένου. Και σ'αυτό το σημείο ο Ακινάτης είναι ξεκάθαρος: "Το μοναδικό και κύριο θεμέλιο τής ιδιοποιήσεως είναι η ομοιότης με την Κυριότητα".

          «Παρότι οι ουσιώδεις ιδιότητες είναι κοινές στα τρία πρόσωπα, μία ιδιότητα, υπολογισμένη στην τυπική της λογική, έχει μεγαλύτερη ομοιότητα με την Κυριότητα αυτού του προσώπου παρά με Εκείνη ενός άλλου. Αυτή λοιπόν μπορεί άνετα να καταστεί η ιδιοποίηση αυτού του προσώπου (μία αναλογία). Για παράδειγμα: η δύναμις ανακαλεί μία αρχή και τότε αυτή είναι μία ιδιοποίηση του Πατρός, ο οποίος είναι η Αρχή χωρίς Αρχή. Η σοφία ιδιοποιείται τον Υιό, ο οποίος προοδεύει σαν Λόγος, το έλεος και η αγαθότης το Άγιο Πνεύμα, το οποίο προοδεύει σαν Αγάπη η οποία έχει το Αγαθό για αντικείμενο. Έτσι λοιπόν, εκ μέρους του αντικειμένου, η ομοιότης της ιδιοποιηθείσας ιδιότητος με την κυριότητα τού προσώπου θεμελιώνει το όφελος της ιδιοποιήσεως, ένα όφελος το οποίο υφίσταται ανεξάρτητα από εμάς!»(Sent. I, d. 31, q. 1, a.2).

          Ο πατήρ Dondaine, ο οποίος μας επισήμανε αυτό το χωρίο, υπογραμμίζει πώς «αυτή η ομοιότης τής ιδιότητος μπορεί να στραφεί τόσο πρός την "καταγωγή" τού προσώπου, όπως συμβαίνει στην "δύναμη", όσο και πρός τον χαρακτηριστικό τρόπο τής καταγωγής, όπως συμβαίνει στην "σοφία" και την "αγαθότητα". Είναι φανερό πώς ο Ακινάτης εκμεταλλεύεται βαθύτατα και χωρίς ενδοιασμούς την ιδιοποίηση των πραγμάτων τού ΝΟΟΣ στον Υιό και των πραγμάτων τής θελήσεως στο Άγιο Πνεύμα. Νά λοιπόν η ισχυρότατη κατασκευή η οποία οργανώνει και οικοδομεί ολόκληρο το κατασκεύασμα των ιδιοποιήσεων (των αναλογιών) στην Τριαδική Θεολογία πού προέρχεται από τον Αυγουστίνο και τον Άνσελμο». Αυτή η παρατήρηση, ενός τόσο έμπειρου στο θέμα μας, είναι πολύτιμη για την κατανόηση της προθέσεως τού Ακινάτη όπου ανακαλύπτουμε με θαυμασμό το εύρος του χώρου -χωρίς περιορισμούς είναι αλήθεια- που αποδίδεται στο Άγιο Πνεύμα.

          Έτσι ανάμεσα σ'αυτούς οι οποίοι από το ένα μέρος δέν βλέπουν στην "ιδιοποίηση" ή στην "αναλογία" τίποτε περισσότερο από ένα παιχνίδι των λέξεων, μία λεκτική αναλογία η οποία δέν αφορά την ίδια την πραγματικότητα, και σ' αυτούς οι οποίοι από το άλλο μέρος τής αναθέτουν να πεί πάρα πολλά, απαιτώντας να συμ(ν)-φέρει η ιδιοποιημένη ιδιότητα μόνον ή απλώς περισσότερο στο πρόσωπο που ωφελείται από την εργασία αυτή, ο Ακινάτης, πιό μετριοπαθής, βλέπει το θεμέλιο τής ιδιοποιήσεως σε μία πραγματική ομοιότητα ανάμεσα στην ιδιότητα και την κυριότητα, προηγούμενη τής λειτουργίας του πνεύματος μας, το οποίο περιορίζεται στην αναγνώρισή της. Βεβαίως είναι πολύ λίγο, και δέν μας εκπλήσσει και πολύ που οι Θεολόγοι δέν μπορούν να την πιέσουν να πεί περισσότερα, καθώς έχουν την τάση να την απομονώνουν και πολύ συχνά να παραιτούνται από την χρήση της, μειώνοντάς την σε ένα απλό παιχνίδι των λέξεων. Παρ'όλα αυτά, όπως παρατηρεί ο Dondaine, εάν αυτό φαίνεται λίγο κατώτερο μπρός στην νόηση, δέν είναι αυτό μήπως το σημείο ότι έφτασε στο όριο της; Απασχολημένος με το Μυστήριο ο Ακινάτης συγκρούεται μ' αυτό και δέν παραιτείται από την προσπάθεια να το συλλάβει και να το εκφράσει και όσο μέτρια και αν είναι τα αποτελέσματά του, η ιδιοποίηση παραμένει θεμελιωμένη, και στην προσπάθεια του να μιλήσει για το άρρητο, ο Θεολόγος μπορεί να της αναθέσει μία περιορισμένη χρησιμότητα, αλλά πάντως πραγματική. Έτσι λοιπόν ο Dondaine, παρατηρεί ότι ο διαχωρισμός τών ιδιοποιήσεων αυτών (των αναλογιών) ανάμεσα σε αυτές που εξαρτώνται από την θέληση και σε εκείνες που εξαρτώνται από την νόηση, είναι καθαρά πιστοποιημένος. «Είναι αλήθεια πώς όλα τα δώρα, καθότι δώρα, ανήκουν στο Άγιο Πνεύμα, διότι αυτό, καθότι Αγάπη, έχει τον χαρακτήρα του πρώτου Δώρου (δωρεά). Παρ'όλα αυτά μερικές δωρεές, υπολογιζόμενες σύμφωνα με την συμπεριφορά και τον τρόπο ζωής των, αποδίδονται διά της ιδιοποιήσεως (λόγω της ανάγκης κατανοήσεως) στον Υιό. Πρόκειται για όλες εκείνες τις δωρεές που έχουν σχέση με την νόηση. Και σύμφωνα μ'αυτές τις δωρεές ομιλούμε για μία αποστολή του Υιού. Ο Αυγουστίνος (στο Περί Τριάδος IV, 20) βεβαιώνει επίσης πώς ο Υιός αποστέλλεται ολόκληρος (άτμητος) σε καθέναν, εφόσον γνωρίζεται και γίνεται αντιληπτός».

ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ

          Κατόπιν όλων αυτών των σκέψεων που προηγήθηκαν, ίσως λίγο θεωρητικών, των οποίων όμως η σπουδαιότης θα φανερωθεί καλύτερα, προχωρούμε με την ανάγνωση ενός χωρίου, από τα σπουδαιότερα ίσως της Summa εναντίον των Ελλήνων, όπου η αρχή της αναλογίας (της ιδιοποιήσεως) παίζει τον κύριο λόγο στην παρουσίαση του Αγίου Πνεύματος.

          Σε ένα πρώτο κεφάλαιο ο Ακινάτης προσπαθεί να συλλάβει τα αποτελέσματα δηλαδή τις ενέργειες που αποδίδει στο Άγιο Πνεύμα η Βίβλος, σε σχέση με το σύνολο της δημιουργίας. Το πρώτο αποτέλεσμα είναι βεβαίως η ίδια η δημιουργία και γνωρίζουμε ήδη το γιατί: «Η αγάπη με την οποία ο Θεός αγαπά την αγαθότητά του είναι η αιτία της δημιουργίας των πραγμάτων.... Τώρα, το Άγιο Πνεύμα, προοδεύει σαν την αγάπη με την οποία ο Θεός αγαπά τον εαυτό του. Επομένως το Άγιο Πνεύμα είναι η Αρχή τής δημιουργίας των πραγμάτων. Είναι αυτό που διαβάζουμε στον Ψαλμό (103,30)! "εξαποστελείς το πνεύμα σου, και κτισθήσονται και ανακαινιείς το πρόσωπον της γής"»(SCG IV 20, n. 3570). [Η απόλυτη απουσία της Θεολογίας των ακτίστων ενεργειών. Η αιδώς της σύγχρονης Εκκλησίας].

          Κατά δεύτερο λόγο είναι αναγκαίο να αποδώσουμε στο Άγιο Πνεύμα την κίνηση των όντων [η ταύτιση των ακτίστων ενεργειών με το Άγιο Πνεύμα]. Και η εξήγηση αυτής της ιδιοποιήσεως βρίσκεται και πάλι στον τρόπο της προόδου. «Το Άγιο Πνεύμα προοδεύει σαν αγάπη, και η αγάπη διαθέτει μία κάποια ορμή και κίνηση. Πρέπει λοιπόν να αποδώσουμε κυριολεκτικά στο Άγιο Πνεύμα την κίνηση που ο Θεός κοινωνεί στα πράγματα. (Είναι αυτό που εκφράζει η Γεν. 1,2 όπου φαίνεται το πνεύμα να υπερίπταται πάνω στα ύδατα). Σύμφωνα με τον Αυγουστίνο, σαν ύδατα πρέπει να κατανοήσουμε την πρώτη ύλη πάνω στην οποία λέγεται ότι ζυγιζόταν το πνεύμα του Κυρίου, όχι σαν να είναι υποκείμενο στην κίνηση, αλλά σαν αρχή της κινήσεως»(SCG IV 20, n. 3571).

          Και στην συνέχεια, λόγω ακριβώς αυτής της βασικής ποιότητος του Αγίου Πνεύματος, ο Ακινάτης του αποδίδει την διακυβέρνηση του Σύμπαντος. [Σήμερα ο Χάιντεγκερ αντάλλαξε τον χρόνο με το παλιό Άγιο Πνεύμα σαν αρχή της κινήσεως και μας πάει πρός τον θάνατο, όπως μας πήγαινε και ο Ακινάτης].

          «Πράγματι, η διακυβέρνηση των πραγμάτων εκ μέρους του Θεού [η γνωστή διαλεκτική σχέση κτιστού και ακτίστου του Ζηζιούλα], πρέπει να γίνει κατανοητή σαν κάποια ορμή με την οποία αυτός διευθύνει και θέτει σε κίνηση όλα τα όντα πρός το τέλος τους. Επομένως εάν η ορμή αυτή και η κίνηση, εξ' αιτίας της αγάπης, ανήκουν στο Άγιο Πνεύμα (συμφέρει) επιβάλλεται να του αποδώσουμε την διακυβέρνηση και την ανάπτυξη τών όντων. Και από εδώ και οι λόγοι του Ιώβ (33,4). "Είναι το πνεύμα που με δημιούργησε" και εκείνοι του Ψαλμού (142,10). "Το πνεύμα σου το αγαθόν οδηγήσει με εν γή ευθεία". Και επειδή η κυβέρνηση των υπηκόων είναι η ιδιαίτερη πράξη ενός κυρίου, συν-φέρει (συμφέρει) και είναι σωστό να αποδώσουμε την Κυριότητα τής κτίσεως στο πνεύμα. "ο δέ Κύριος το πνεύμα εστίν" λέει ο Απόστολος (2 Κορ. 3,17). Επίσης και στο Σύμβολο της πίστεως λέγεται "το πνεύμα το Άγιον το Κύριον"»(SCG IV 20, nn. 3572-73).

          Θα έχουμε προσέξει ήδη σ'αυτά τα κείμενα την κανονική και συχνή χρήση του όρου convenienter (αναλογία, συμμετρία, συμφωνία). Αυτός ο όρος αντιστοιχεί ακριβώς σ'αυτό που αφήνει να εννοηθεί η διαδικασία της ιδιοποιήσεως. Η δημιουργία των όντων, η προσφορά τής δυνατότητος κινήσεως, η κατεύθυνσή τους πρός το τέλος τους είναι απλά και μόνον Θεία προνόμια. Ο Ακινάτης δέν αμφιβάλλει γι'αυτό αλλά, ερευνώντας τήν μυστική δύναμη (μιλά ευχαρίστως για την μυστική καταγωγή του Πνεύματος) η οποία θα μπορούσε να εξηγήσει όλα αυτά, δέν βρίσκει κάτι καλύτερο από την Αγάπη, με την οποία ταυτίζεται το Άγιο Πνεύμα. Και σ'αυτό το τελευταίο αναφέρεται όταν, ξεκινώντας από την κίνηση ανάγεται στην ζωή που φανερώνει: «Η κίνηση - εκφράζει πάνω απ'όλα την ζωή... Εάν λοιπόν εξαιτίας της Αγάπης, η ορμή και η κίνηση ανήκουν στο Άγιο Πνεύμα, συμφέρει να του αποδώσουμε την ζωή. "Το πνεύμα δίνει την ζωή" λέει ο Ιωάννης (6,64) και ο Ιεζεκιήλ βεβαιώνει (37,6):  "θα σας δώσω το πνεύμα και θα ζήσετε"! Στο σύμβολο της πίστεως ομολογούμε το πνεύμα που δίνει την ζωή. Το ζωοποιόν! Αυτό εξάλλου συμφωνεί και με το ίδιο το όνομα του πνεύματος (spiritus = πνέω). Είναι η ζωτική πνοή η οποία διεχύθη από την αρχή σε όλα τα μέλη και εξασφαλίζει την Φυσική ζωή των ζωντανών πλασμάτων»(SCG IV 20, n. 3574)!

Σχόλιο: Αγνοώντας τις άκτιστες ενέργειες (o Ακινάτης), όχι μόνον ταύτισε μαζί τους το Άγιο Πνεύμα και τον Χριστό με το Άγιο Πνεύμα, αλλά μείωσε την Θεότητα σε φυσιοκρατία. Κάτι που φτάνει μέχρι την σημερινή αίρεση της ευχαριστιακής εκκλησιολογίας του Ζηζιούλα.

Συνεχίζεται