ΤΑΜΙΩΛΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ - Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟ (29)

 Συνέχεια από: Τρίτη, 15 Σεπτεμβρίου 2020

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΔΡΑΣΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΝΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ

3) Η ενθρόνιση του Αντιχρίστου στο ναό του Θεού

Η ενθρόνιση του Αντιχρίστου στο ναό του Θεού θα αποτελέσει ένα σημαντικό σταθμό του βίου του Αντιχρίστου και κομβικό σημείο στην εξέλιξη των γεγονότων της συντελείας. Αναφέρεται στα χωρία Δαν. 9,27 και 12,11, Μθ. 24,15-7 και τα παράλληλά του, και, βέβαια, το Β΄ Θεσσαλονικείς 2,4: « ὥστε εἰς τόν ναόν τοῦ Θεοῦ καθῖσαι ἀποδεικνύντα ἑαυτόν ὅτι ἐστιν ὁ Θεός » 1108.

Φαίνεται πως από πολύ νωρίς, απ’ τους πρώτους κιόλας χριστιανικούς χρόνους, τέθηκε το ερώτημα, ποιός θα είναι ο « ναός του Θεού », στον οποίο, σύμφωνα με την αναφορά του Παύλου, θα καθίσει ο Αντίχριστος στην προσπάθειά του να αποδείξει ότι είναι Θεός.

Ο πρώτος που αναφέρθηκε στο ζήτημα του προσδιορισμού του ναού του Θεού ήταν ο Άγιος Ειρηναίος Λυώνος. Βέβαια, την εποχή που έγραφε ο επίσκοπος Λυώνος δεν υπήρχε στα Ιεροσόλυμα ο μεγαλοπρεπής ναός της Αναστάσεως που έχτισε αργότερα η Αγία Ελένη αλλά ο ειδωλολατρικός ναός της Αφροδίτης.

Γι’ αυτό και στην διδασκαλία του Αγίου Ειρηναίου δεν συναντάμε κάποιον ιδιαίτερο προβληματισμό. Ο επίσκοπος Λυώνος θεωρεί δεδομένο και αυτονόητο ότι ο Απόστολος ως ναό του Θεού εννοεί τον παλαιό Ιουδαϊκό ναό. Μάλιστα, χρησιμοποιεί αυτό το συγκεκριμένο χωρίο της Β΄ θεσ/νικείς, προκειμένου να ενισχύσει τη θέση που σε άλλο σημείο του βιβλίου του υποστηρίζει, ότι, δηλαδή, ο ναός των Ιεροσολύμων χτίστηκε κατά διαταγή του αληθινού Θεού.

Κατά τον Άγιο Ειρηναίο Λυώνος όταν οι Απόστολοι χρησιμοποιούν στις επιστολές τους τη λέξη Θεός, το κάνουν για να δηλώσουν το πρώτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, τον Θεό-Πατέρα κατά διαταγή του οποίου χτίστηκε ο ναός των Ιεροσολύμων. Επομένως, ο ναός του Θεού στον οποίο αναφέρεται ο Απόστολος Παύλος δεν μπορεί παρά να είναι αυτός ο ναός, ο Ιουδαϊκός ναός των Ιεροσολύμων1109.

Μετά την ανοικοδόμηση του περίλαμπρου ναού της Αναστάσεως το ζήτημα γίνεται πιο συγκεκριμένο. Τον 4ο αιώνα ο Άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων διερωτάται αν πρόκειται για τον παλαιό Ιουδαϊκό ναό των Ιεροσολύμων ή τον Χριστιανικό της Αναστάσεως1110. Στο ίδιο ερώτημα απαντούν, αιώνες αργότερα, ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός και άλλοι Πατέρες1111. Η απάντηση που δίνεται είναι σαφής. Όλες οι απόψεις συγκλίνουν προς την δεύτερη θέση, ότι, δηλαδή, πρόκειται για τον Ιουδαϊκό ναό των Ιεροσολύμων.

Η  επιχειρηματολογία  που  παρατίθεται  είναι  ποικίλη. Για τους Αγίους Κύριλλο Ιεροσολύμων και Ιωάννη τον Δαμασκηνό το θέμα είναι απλό. Ο Αντίχριστος δεν θα έλθει στους χριστιανούς αλλά στους Ιουδαίους1112. Με αυτούς, κυρίως, θα ασχολείται και σε αυτούς θα επιδιώκει να ευαρεστήσει. Άλλωστε, για χάρη τους θα ανοικοδομήσει το ναό του Σολομώντος, προκειμένου να τους πείσει ότι αυτός είναι ο Χριστός και οφείλουν να τον προσκυνήσουν1113. Είναι φυσικό να επιζητήσει να καθίσει σ’ αυτόν, ακριβώς, το ναό και να απαιτήσει να προσκυνηθεί ως Θεός1114.

Σύμφωνα με μια άλλη άποψη που διατυπώνεται απ’ τον Θεοδώρητο Κύρου, ως ναός του Θεού θα πρέπει να εννοηθούν όλες, γενικά, οι εκκλησίες του Χριστού, των οποίων την προεδρία θα αρπάξει ο Αντίχριστος επιδιώκοντας να αποδείξει ότι είναι ο Θεός1115.

Τέλος, και μια τρίτη εκδοχή που στην ουσία συνδυάζει τις δύο πρώτες θεωρήσεις υποστηρίζεται απ’ τους Αγίους Ιωάννη Χρυσόστομο και Θεοφύλακτο Βουλγαρίας. Σύμφωνα μ’ αυτήν την ερμηνεία ο Αντίχριστος θα ενθρονιστεί όχι μόνο στον ναό των Ιεροσολύμων αλλά και σ’ όλες, γενικά, τις Εκκλησίες σ’ ολόκληρο τον κόσμο. « Εις τας απανταχού εκκλησίας », και σε κάθε θείο ναό1116.

Η τρίτη θέση είναι η σωστότερη και πιο πιθανή, καθώς, απ’ τη μια η ενθρόνιση του Αντιχρίστου στον ναό του Θεού στα Ιεροσόλυμα είναι κάτι παραπάνω από βέβαιη, αφού μαρτυρείται απ’ το σύνολο σχεδόν των Πατέρων, ενώ, απ’ την άλλη, και η ενθρόνισή του στις Εκκλησίες του Χριστού κάθε άλλο παρά απίθανη είναι, αφού συνιστά κοινή πατερική θέση ότι ο Αντίχριστος, έχοντας κοσμική εξουσία, θα επιχειρήσει να επιβάλει, έστω και με τυραννικό τρόπο, την προσκύνησή του από όλους.

Η ενθρόνιση του Αντιχρίστου στο ναό του Θεού στα Ιεροσόλυμα θα είναι ένα κομβικό σημείο, ένας σημαντικότατος σταθμός στην εξέλιξη της πορείας του και των γεγονότων της συντελείας. Αυτό φαίνεται και απ’ το ότι προφητεύεται απ’ τον προφήτη Δανιήλ, τον ίδιο τον Χριστό και τον Απόστολο Παύλο. Όπως και άλλα γεγονότα των εσχάτων, η ενθρόνιση του Αντιχρίστου στο ναό του Θεού έχει και τις προτυπώσεις του στο ιστορικό παρελθόν.

α) Προτυπώσεις της ενθρόνισης του Αντιχρίστου.

Το ερμηνευτικό σχήμα της μερικής και της απόλυτης εκπλήρωσης της προφητείας ισχύει και για το ζήτημα της ενθρόνισης του « βδελύγματος της ερημώσεως » στον ιερό τόπο. Η προφητεία εκπληρώθηκε μερικώς με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, ενώ η ολοκληρωτική εκπλήρωσή της αναμένεται στο μέλλον.

Άλλωστε, οφείλουμε να επισημάνουμε πως η αναφορά της προφητείας του Δανιήλ απ’ τον Κύριο Ιησού Χριστό έγινε στον εσχατολογικό του λόγο, όπου, όπως γνωρίζουμε, συμπλέκονται η προφητεία για την καταστροφή της Ιερουσαλήμ με την προφητεία για το τέλος του κόσμου1117. Στην πατερική γραμματεία συναντούμε αναφορές τόσο στην μερική όσο  και  στην  καθολική  εκπλήρωση  της  προφητείας1118.  Η  αναφορά  του  Αποστόλου Παύλου στην Β΄ προς Θεσ/νικείς αναφέρεται αποκλειστικά στην πλήρη εκπλήρωση της προφητείας με την ενθρόνιση του Αντιχρίστου κατά τους έσχατους χρόνους.

Ως μερικές εκπληρώσεις της προφητείας για την εγκαθίδρυση του « βδελύγματος της ερημώσεως » στον ιερό τόπο, αναφέρονται στην Πατερική διδασκαλία διάφορα περιστατικά, τα οποία σημειώνουμε:

1) Η βεβήλωση του ναού επί εποχής Αντιόχου. Ο Αντίοχος ο Επιφανής το 168 π.Χ. τοποθέτησε μέσα στο ναό άγαλμα του Ολυμπίου Διός, εθανάτωσε τον Αρχιερέα Ονία τον Γ΄ και πολλούς Ιουδαίους, κατάργησε τις καθημερινές θυσίες και θυσίασε χοίρο1119.

2) Η « χοιρεία κεφαλή », δηλαδή μια προτομή χοίρου που τοποθέτησε η Ρωμαϊκή ηγεσία στην πύλη του ναού1120.

3) Οι « σημαίες », τρόπαια νίκης με εικόνες Ρωμαίων Αυτοκρατόρων που ο Πιλάτος τοποθέτησε στο Ναό κατά τη νύχτα1121.

4) Τα ρωμαϊκά στρατεύματα που κατέκλυσαν την περιοχή των Ιεροσολύμων για να την πολιορκήσουν και, αργότερα, εισέβαλαν στο ναό1122.

5) Ο ανδριάντας του Τίτου1123.

6) Το άγαλμα του Αδριανού1124.

7) Ο άραβας Ομάρ το 622 μ.Χ.1125.

Αυτές οι μερικές προ-εκπληρώσεις, που έλαβαν χώρα στο ιστορικό παρελθόν, θεωρούνται ως τύποι ή προτυπώσεις του πρωτοτύπου γεγονότος της ενθρόνισης του Αντιχρίστου των εσχάτων στον ναό των Ιεροσολύμων. Και δίνουν μια πρόγευση, μια πρώτη εντύπωση, μια εικόνα έστω σχετική και κατά προσέγγισιν, σχετικά με το πώς, περίπου, θα εξελιχθούν τα γεγονότα την εποχή της συντελείας• πώς θα συμβεί το πρωτότυπο γεγονός.

Η κύρια, όμως, η καθολική, η απόλυτη εκπλήρωση της προφητείας θα είναι η ενθρόνιση του Αντιχρίστου στο ναό του Θεού. Ο Αντίχριστος θα είναι το « βδέλυγμα της ερημώσεως » της εποχής των εσχάτων, που θα στηθεί « εν τόπω αγίω », δηλαδή στον Άγιο τόπο του ναού των Ιεροσολύμων1126. Σ’ αυτό το γεγονός αναφέρεται και ο Απόστολος Παύλος, και, βέβαια, πολλοί Πατέρες της Εκκλησίας1127.

β) Ο χρόνος τής ενθρόνισης τού Αντιχρίστου.

Όπως, ήδη, έχουμε αναφέρει, η παρουσία του Αντιχρίστου διαιρείται σε δύο περιόδους, την πρώτη τής σταδιακής ανόδου του στην εξουσία μέχρι την πλήρη επικράτησή του και την δεύτερη της τυραννικής κυριαρχίας του και της μεγάλης θλίψεως. Η ενθρόνιση του Αντιχρίστου τοποθετείται μεταξύ αυτών των δύο περιόδων, στο μέσον της επταετίας του Αντιχρίστου1128.

Ο διωγμός και η μεγάλη θλίψη που τοποθετούνται στο 2ο μέρος της παρουσίας του Αντιχρίστου θα ξεκινήσουν αμέσως μετά την ενθρόνιση του Αντιχρίστου. Γι’ αυτό και ο Χριστός στον εσχατολογικό του λόγο προτρέπει τους Χριστιανούς να απομακρυνθούν απ’ την Ιερουσαλήμ, όταν δουν τον Αντίχριστο να ενθρονίζεται στο Ναό1129. Με την ενθρόνιση του Αντιχρίστου ξεκινά η πλήρης αποκάλυψη του πραγματικού προσώπου του Αντιχρίστου, που και αυτή ανήκει στην 2η περίοδο της δράσης του.

Βέβαια, η ενθρόνιση του Αντιχρίστου στο ναό του Θεού προϋποθέτει την ολοκλήρωση της ανοικοδόμησης του τελευταίου, αφού κανείς δεν μπορεί να ενθρονιστεί σ’ ένα ναό που δεν υπάρχει. Επομένως, το ζήτημα του προσδιορισμού του χρόνου ενθρόνισης μας παραπέμπει σ’ ένα άλλο μεγάλο θέμα, τον χρόνο ανοικοδόμησης του Ιουδαϊκού Ναού. Και αυτό είναι κάτι που θα μας απασχολήσει στην επόμενη ενότητα.

Σημειώσεις

1108. Δαν. 9,27, « Καί ἐν τῷ ἡμίσει τῆς ἐβδομάδος ἀρθήσεταί μου θυσία καί σπονδή, καί ἐπί τό ἱερόν βδέλυγμα τῶν ἐρημώσεων, καί ἕως τῆς συντελείας καιροῦ συντέλεια δοθήσεται ἐπί τήν ἐρήμωσιν », Δαν. 12,11 « καί ἀπό καιροῦ παραλλάξεως τοῦ ἐνδελεχισμοῦ καί τοῦ δοθῆναι βδέλυγμα ἐρημώσεως ἡμέραι χίλιαι διακόσιαι ἐνενήκοντα », Μθ. 24,15, « Ὅταν οὗν ἴδητε τό βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως τό ῥηθέν διά Δανιήλ τοῦ προφήτου ἑστός ἐν τόπῳ ἁγίῳ ὅ ἀναγινώσκων νοεῖτω ». Βλ. και Μρ. 13,14, και Β Θεσ/νικείς « ὥστε αὐτόν εἰς τόν ναόν τοῦ Θεοῦ καθίσαι ἀποδεικνύντα ἑαυτόν ὅτι ἔστιν Θεός ».

1109. Βλ. Ειρηναίου, Έλεγχος, V, 25,2, σελ. 313, « Προς δε τούτοις ἐμήνυσε και το ὑφ᾿ ἡμῶν διά πολλῶν ἀποδεδειγμένον, ὅτι ὁ ἐν Ἰεροσολύμοις ναός κατά διαταγήν τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ ἐγένετο. Αὑτός γάρ ὁ ἀπόστολος ἐκ τοῦ ἰδίου προσώπου κυρίως ναόν ἐκεῖνον εἴρηκε τοῦ Θεοῦ. Ἀπεδείξαμεν δε ἐν τῆ τρίτη βίβλω, μηδένα ἄλλον ὑπό τῶν ἀποστόλων ἐκ τοῦ ἰδίου προσώπου θεολογεῖσθαι ἀλλ᾿ ἤ τον ὄντως Θεόν, τον Πατέρα τοῦ Κυρίου ἡμῶν, οὗ τῇ κελεύσει ὁ ἐν Ἰεροσολύμοις ἐγένετο ναός διά τας ὑφ᾿ ημῶν προειρημένας αἰτίας, εἰς ὅν ὁ ἀντικείμενος καθίσει, πειρώμενος ἑαυτόν ἀποδεῖξαι Χριστόν, καθώς και ὁ Κύριος φησίν : ᾿ ὅταν δέ ἴδητε τό βδέλυγμα… » και V, 25, 4, σελ. 321, « μετοίσει τήν βασιλείαν εἰς αὐτήν – την Ἰερουσαλήμ – καί εἰς τόν ναόν τοῦ Θεοῦ καθίσει, παραπείθων τούς προσκυνοῦντας αὐτόν ὡς αὐτοῦ ὄντος τοῦ Χριστοῦ ».

1110. Κυρίλλου, Κατήχησις ΙΕ΄, ΙΕ΄, σελ. 140, « “ ὥστε αὐτόν εἰς τόν ναόν τοῦ Θεοῦ καθῖσαι ”. Ποῖον ἆρα ναόν; Τον καταλελυμένον τῶν Ἰουδαίων, φησί. Μή γένοιτο γάρ τοῦτον, ἐν ὧ ἐσμεν ».

1111. Ιωάννου Δαμασκηνού, Περί Αντιχρίστου, σελ. 442.

1112. Βλ. Κυρίλλου, Κατήχησις ΙΕ΄, ΙΕ΄, 889 και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 140, « Εἰ γάρ ὡς Χριστός προς Ἰουδαίους ἔρχεται καί ὑπό Ἰουδαίων προσκυνεῖσθαι βούλεται, ἵνα αὐτούς μειζόνως ἀπατήσῃ, περισπούδαστον ποιεῖται τόν ναόν, ὑποψίαν διδούς, ὅτι αὐτός ἐστίν ὁ ἐκ γένους Δαβίδ, ὁ τόν ὑπό Σολομῶντος ναόν κατασκευασθέντα μέλλων ἀνοικοδομεῖν », και Ιωάννου Δαμασκηνού, Περί Αντιχρίστου, σελ. 442, « οὐ γάρ ἡμῖν ἀλλά τοῖς Ἰουδαίοις ἐλεύσεται ».

1113. Βλ. Κυρίλλου, Κατήχησις ΙΕ΄, ΙΕ΄, 889-892 και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 140.

1114. Βλ. Κυρίλλου, Κατήχησις ΙΕ΄, 889 και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 140, και Ιωάννου Δαμασκηνού, Περί Αντιχρίστου, σελ. 442, « Εἰς τόν ναόν δέ τοῦ Θεοῦ οὐ τόν ἡμέτερον, ἀλλά τόν παλαιόν, τόν Ἰουδαϊκόν. Οὐ γάρ ἡμῖν, ἀλλά τοῖς Ἰουδαίοις ἐλεύσεται ».

1115. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, P.G. 82, 664. Βλ. και Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, Ε΄, ΚΓ΄, P.G. 83, 529 « Θείον δέ νεών τάς ἐκκλησίας καλεῖ ». « Ναόν δέ Θεοῦ τάς Ἐκκλησίας ἐκάλεσεν, ἐν αἷς ἀρπάσει τήν προεδρείαν, θεόν ἑαυτόν ἀποδεικνύναι πειρώμενος ». Για μια παρόμοια θέση που είχε διατυπωθεί από κάποιους ερμηνευτές βλ. Αυγουστίνου, Η πολιτεία του Θεού, Κ΄, ΙΘ΄, σελ. 117.

1116. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Eις τήν Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλία Γ΄, Β΄, P.G. 62, 482 και Ε.Π.Ε. 23, σελ. 54, « Και καθεσθήσεται εἰς τον ναόν τοῦ Θεοῦ, οὐ τόν ἐν Ἰεροσολύμοις μόνον, ἀλλά καί εἰς τάς ἁπανταχοῦ Ἐκκλησίας » και Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εξήγησις εις τήν Β΄ προς Θεσσαλονικείς, P.G. 124, 1340 « Οὐχί εἰς τόν ἐν Ἰεροσολύμοις ναόν ἰδίως, ἀλλά εἰς τάς Ἐκκλησίας ἁπλῶς, καί πάντα ναόν θεῖον ».

1117. Βλ. Καραβιδοπούλου Ιωάννου, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, Ε.Κ.Δ. 2, Θεσσαλονίκη, 1993, σελ. 411-412,  « Όποιο πρόσωπο κι αν είναι αυτό που αποτελεί το βδέλυγμα στα μάτια Θεού και ανθρώπων, το πρόσωπο αυτό προανακρούστηκε με τον Αντίοχο τον Επιφανή και προανακρούει με τη σειρά του αυτόν, ο οποίος είναι ο άνθρωπος της ανομίας … ».

1118. Στους Αγίους Θεοφύλακτο, Θαλάσσιο και Μάξιμο Ομολογητή συναντάμε και μια αλληγορική ερμηνεία ασκητικής κατεύθυνσης όπου το βδέλυγμα είναι ο εμπαθής λογισμός και ο ναός του Θεού είναι ο ανθρώπινος νους ( Βλέπε Μαξίμου του Ομολογητού, Περί αγάπης εκατοντάς δευτέρα, ΛΑ΄, P.G. 90, 993 και Ε.Π.Ε. Φιλοκαλία 14, σελ. 226. Βλ. και Θαλασσίου, Σχόλια στις Σειρές, J.A. Cramer, τομ. Α΄, σελ. 197, « Σαφῶς ἀποδέδεικται, ὅτι τύπος ἅγιος καί ναός ὑπάρχει ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου, ἐν ὧ οἱ δαίμονες διά τῶν ἐμπαθῶν λογισμῶν τήν ψυχήν ἐρημώσαντες, τό εἴδωλον τῆς ἁμαρτίας ἔστησαν ». Βλ. σχετικά και Καραβιδοπούλου Ιωάννου, « Στοιχεία Ασκητικής Ερμηνευτικής », Βιβλικές Μελέτες Γ΄, Βιβλική Βιβλιοθήκη 28, σελ. 190-193. Ο Άγιος Μάξιμος αναφέρει, παράλληλα, και την κλασική ερμηνεία του χωρίου. Βλ. Μαξίμου Ομολογητού, ο.π., σελ. 226, « ὅτι δέ καί ἱστορικῶς ἤδη ταῦτα γέγονεν, οὐδείς τῶν τά Ἰωσήππεια ἀνεγνωκότων, ὡς οἶμαι, ἀμφιβάλλει. Πλήν τινές φασι καί ἐπί τοῦ Ἀντιχρίστου ταῦτα γενήσεσθαι ».

1119. Βλ. Α΄ Μακ. 1,20 κ.εξ.. Ο Αντίοχος ο Επιφανής είναι εικόνα του Αντιχρίστου. Βλ. και Θεοδωρήτου Κύρου, « Ταῦτα περί Ἀντιόχου τοῦ Ἐπιφανοῦς εἰρηκώς, μεταβαίνει λοιπόν ἀπό τῆς εἰκόνος ἐπί τό ἀρχέτυπον• ἀρχέτυπον δέ τοῦ Ἀντιόχου ὁ Ἀντίχριστος, καί τοῦ Ἀντιχρίστου εἰκών ὁ Ἀντίοχος ».

1120. Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία εις τους ψαλμούς, P.G. 80,1457.

1121. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία εις τους ψαλμούς, P.G. 80, 1457 και Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, P.G. 123, 637. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Θεοδώρου, Σχόλια στο κατά Ματθαίον, Fragmenta in Matthaeum ( in catenis ). Matthauw – kommentare auw der griechisxhen Kirche, Academie-Verag, pla Berlin, 1957, Fr. 122, σελ. 90, « Βδέλυγμα  ἐρημώσεως  καθολικῶς  ὁ  Ἀντίχριστος,  γέγονέ  δέ  καί  βδέλυγμα  τῆς  ἐρημώσεως  τῆς Ἰερουσαλήμ ἡ εἰκών Καίσαρος, ἥν ἀνέστησε Πιλᾶτος ἐν τῷ ναῷ ». Το γεγονός περιγράφεται απ’ τον  Ιώσηπο. Βλ. Ιωσήπου, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, 18, 55, και Ιουδαϊκός πόλεμος, 2, 169-170.

1122. Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Eις το κατά Ματθαίον, Ομιλία ΟΣΤ΄, Α΄, P.G. 58, 693 και Ε.Π.Ε. 9, σελ. 8, « Ὅταν ταῦτα γένηται, ὅταν το βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως στῇ ἐν τόπῳ ἁγίῳ. Ὅθεν μοι δοκεῖ τά στρατεύματα λέγειν ».

1123. Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Κατά Ιουδαίων, P.G. 48, 899.

1124. Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις τον Δανιήλ, P.G. 56, 240.

1125. Βλ. Θεοφάνους, Χρονογραφία, Teubner, Leipzig, 1883, σελ. 339, « Εἰσελθών δέ Οὔμαρος εἰς τήν ἁγίαν πόλιν… τόν ναόν ἐζήτησε τῶν Ἰουδαίων ὅν ὠκοδόμησε Σολομῶν προσκυνητήριον αὐτόν ποιῆσαι τῆς αὐτοῦ  βλασφημίας.  Τοῦτον  ἰδών  Σωφρόνιος  ἔφη:  Ἐπ’  ἀληθείας  τοῦτο  ἐστί το βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως… ». Στη σύγχρονη βιβλιογραφία η αναφορά στο βδέλυγμα της ερημώσεως συνδέθηκε και με την προσπάθεια του Καλιγούλα το 40 μ.Χ. να τοποθετήσει το άγαλμά του στο Ναό, που τελικά ματαιώθηκε, λόγω του θανάτου του ( Βλ. σχετικά Γαλάνη Ιωάννη, Η Δευτέρα επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς Θεσσαλονικείς, Ε.Κ.Δ. 11β, Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 2005, σελ. 175-7 ) αλλά και με τη βεβήλωση του ναού από τους ζηλωτές. Οι ζηλωτές Ιουδαίοι βεβήλωσαν το ναό το 68 μ.Χ. σκοτώνοντας δύο αρχιερείς και πολλούς άλλους Ιουδαίους και καταργώντας τις καθημερινές θυσίες. Βλ. Θεοδώρου Ανδρέα, Η περί Αντιχρίστου Ιδέα, Θεολογία, 1970, σελ. 91 και Καραβιδοπούλου Ι. « Το κατά Μάρκον », σελ. 410. Τα σχετικά γεγονότα περιγράφονται απ’ τον Ιώσηπο. Βλ. Ιωσήπου, Ιστορία Ιουδαϊκού πολέμου προς Ρωμαίους, Βιβλίο Δ΄, ΙΙΙ, 10 και VI, 3, Σειρά Έλληνες 439, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997, σελ. 52.106-109.

1126. Σχετικά με την αναφορά του εσχατολογικού λόγου στους έσχατους καιρούς και τον Αντίχριστο, ο Bousset επισημαίνει το εξής: Ο Χριστός προτρέπει τους πιστούς να φύγουν όταν δουν το βδέλυγμα της ερημώσεως στον ιερό τόπο. Αυτό δεν θα μπορούσε να αναφέρεται στην άλωση της Ιερουσαλήμ, αφού οι Χριστιανοί είχαν φύγει πριν ξεκινήσει η πολιορκία της πόλης. Επομένως, ο Χριστός σ' αυτούς τους στίχους μιλά για τον Αντίχριστο και την ενθρόνισή του στο ναό του Θεού. Βλ. Bousset, The Antichrist legend: A chapter in Jewish and Christian folklore, translated by A.H. Keane, London 1896, σελ. 23.

1127 Βλέπε και Ιππολύτου, Εις τόν Δανιήλ Δ΄, LIV, σελ.107, « Δύο οὖν βδελύγματα προείρηκεν Δανιήλ, ἕν μέν ἀφανισμοῦ, ἕν δέ ἐρημώσεως. Τί τό τοῦ ἀφανισμοῦ ἀλλ᾿ ἤ ὅ ἔστησεν ἐκεῖ κατά τόν καιρόν ὁ Ἀντίοχος; Καί τί τό τῆς ἐρημώσεως ἀλλ᾿ ἤ τό καθ᾿ ὅλου, ὡς παρέσται ὁ Ἀντίχριστος; », Γρηγορίου του Θεολόγου, Σημασία εις τον Ιεζεκιήλ, P.G. 36, 668, και Ιωάννου Χρυσοστόμου, Περί ψευδοπροφητών, P.G. 59, 563.

1128. Βλ. σελ 184-187.

1129. Βλ. στην ενότητα σχετικά με την φυγή της Εκκλησίας στην έρημο, στις σελ. 268-274.