Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (13)

 Συνέχεια από: Τετάρτη 16 Σεπτεμβρίου 2020 

 Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 

Του Pierre Aubenque.

IV. ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΕΤΕΣ.

ΑΡΕΤΗ ΚΑΙ ΦΥΣΗ.    

  

"Οι αρετές είναι ποιότητες η απόκτηση των οποίων επιτρέπει στον άνθρωπο να φτάσει την ευτυχία και η έλλειψη τών οποίων τον εμποδίζει να φτάσει αυτό το τέλος" ( A. MC Intyre, After Virtue, σ. 148). Οι αρετές είναι λοιπόν φυσικές διαθέσεις κατά κάποιο τρόπο, διότι, εάν ήταν ενάντια στην Φύση, δέν θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στην πραγματοποίηση αυτού του σύμφυτου τέλους στον άνθρωπο, που είναι η ευτυχία. Αυτό φτάνει για να διακρίνει ριζικά την θέση τού Αριστοτέλη απο εκείνη που υιοθετήθηκε, λίγο πολύ συνειδητά απο τους μοντέρνους, σύμφωνα με την οποία η αρετή είναι ένα τεχνητό μέσον-και γι'αυτό κοπιώδες και οδυνηρό-για να φρενάρει τις φυσικές επιθυμίες. Μία θέση ή οποία αποκορυφώνεται στην απόλυτη διάκριση, στο ξεχώρισμα, στην διαίρεση, την οποία θέτει ο Κάντ, ανάμεσα στο δέον απο το ένα μέρος και την φύση και την ευτυχία απο το άλλο.

          Απο το άλλο μέρος όμως, η ηθική του Αριστοτέλη δέν είναι φυσιοκρατική. Δέν συμπεραίνει, απάγει, την ηθική από την φύση και δέν πίπτει στο φυσιοκρατικό σόφισμα(Hume) το οποίο συνίσταται στην μείωση τού δέοντος (ηθική) στην εξάσκηση ή στην άσκηση μίας φυσικής δυνάμεως. Η αριστοτελική θεωρία τής ηθικής ( ή του ήθους) απαντά a'priori, λόγω της λεπτότητος της, σ' αυτή την δυνατή αντίρρηση. Η αρετή η οποία δέν είναι απλώς ηθική, αλλά μπορεί να είναι και διανοητική, δέν είναι αγέννητη σε μάς εκ φύσεως. Εάν ήταν δέν θα ήταν άξια επαίνου (Ηθ. Νικομ 1103 α 9) : δέν εγκωμιάζουμε κάποιον για την εξυπνάδα του ή για την δύναμη του, διότι πρόκειται για φυσικά δώρα, όπου η θέλησή του δέν λαμβάνει καθόλου μέρος. Αλλά επαινούμε ένα πρόσωπο για την σωφροσύνη του ή για το κουράγιο του, καθότι αυτές οι τελευταίες αποκτούνται και γι'αυτό αξίζουν. Η αρετή είναι καρπός τού χρόνου : δέν είμαστε ενάρετοι εκ γενετής. Ενάρετοι μπορούμε μόνο να γίνουμε. Αλλά εκείνο που ισχύει για την αρετή πρέπει να είναι αληθινό και για το αντίθετο της, το πάθος. Το πάθος δέν είναι ποτέ αγέννητο, έμφυτο, διότι, εάν ήταν έτσι δέν θα ήταν αξιοκατάκριτο. Εξίσου δέν πρέπει να συγχέουμε την αρετή με την αγιότητα, η οποία εξισούται με την φυσική σύμπτωση τής θελήσεως με το αγαθό και ανήκει μόνον στον Θεό. Όπως επίσης δέν πρέπει να συγχέουμε το πάθος με την κτηνωδία, η οποία είναι μία αήθης κατάσταση ενός όντος το οποίο κάνει το κακό με τον ίδιο αυθορμητισμό με τον οποίο ένα δένδρο κάνει καρπούς, και το οποίο δέν είναι υπεύθυνο για τις πράξεις του. Μπορούμε να ορίσουμε ενάρετα ή εμπαθή μόνον εκείνα τα όντα τών οποίων η φύση τούς επιτρέπει να μετακινούνται εναλλακτικά πρός το καλό ή πρός το κακό, με άλλα λόγια μόνον εκείνα τα όντα που είναι ικανά για επιλογή (που διαθέτουν προαίρεση). Όπως η αγιότης είναι υπεράνθρωπη και η κτηνωδία υπάνθρωπη, ακόμη και αν συναντάται σε μερικούς ανθρώπους που πάσχουν απο κάποια ασθένεια ή απο κάποια παραμόρφωση, παραμένει το γεγονός ότι ο άνθρωπος σαν άνθρωπος είναι ένα φυσικό όν ικανό να καθορισθεί ελεύθερα για το καλό ή για το κακό.

          Το λειτούργημα της αρετής είναι η εισαγωγή-στο διανοητικό πλαίσιο χάρη στην εμπειρία και στην ηθική σφαίρα χάρη στην συνήθεια- της μέγιστης σταθερότητος στην ροπή του ανθρώπου να κάνει την σωστή επιλογή. Ας παρακάμψουμε την διανοητική αρετή, για την οποία θα μιλήσουμε στην συνέχεια και ας συγκεντρώσουμε τώρα την προσοχή μας στην αρετή του ήθους. Η αρετή είναι μία προδιάθεση (έξις, στα λατινικά habitus) δηλαδή ένας συγκεκριμένος τρόπους συμπεριφοράς απέναντι στα πάθη. Αυτό που καθιστά ιδιαίτερη την αρετή και την διακρίνει απο την αντίθετη προδιάθεση, το πάθος, είναι ότι πρόκειται για μία σωστή (ορθή) προδιάθεση πρός τα πάθη, ή ακόμη πρός τις ηδονές και τις οδύνες που προέρχονται απο τα πάθη.

          Αυτός ο πρώτος χαρακτηρισμός της αρετής συνεπάγεται μία υποκειμενική πλευρά και μία αντικειμενική. Υποκειμενικά δέν είναι ούτε φυσική, αλλά ούτε αφύσικη. Μία προδιάθεση εξ' ορισμού αποκτάται, αλλά δέν μπορεί να στραφεί ενάντια στις φυσικές ροπές. Αγαθή είναι η προδιάθεση η οποία επιμηκύνει και σταθεροποιεί, καθιστώντας την όλο και πιό αναλλοίωτη μία φυσική ικανότητα να πράξουμε ορθά! Αυτό το αποτέλεσμα επιτυγχάνεται με την επανάληψη: "Κάνοντας σωστές πράξεις, γινόμαστε σωστοί, δίκαιοι, πράξεις μετρημένες, γινόμαστε εγκρατείς, πράξεις θαρραλέες, θαρραλέοι (Ηθ Νικ. 1103 b 1-2) Η επανάληψη παράγει την συνήθεια, ένα είδος δεύτερης φύσεως, δηλαδή, η οποία δέν αντικαθιστά την πρώτη αλλά εμφυτεύεται στην πρώτη και την επιμηκύνει και την τελειοποιεί. Οι άνθρωποι είναι ενάρετοι (ή εμπαθείς) μόνον επειδή η φύση τους, παρότι ενέχει κάποιες τάσεις, δέν είναι ολοκληρωτικώς καθορισμένη και διαθέτει μία κάποια ευλιγισία, είναι ευάγωγος" κατά συνέπειαν δέν οφείλεται ούτε στην φύση, ούτε είναι ενάντια στην φύση, η γέννηση των αρετών σε μας, αλλά συμβαίνει διότι εκ'φύσεως είμαστε ικανοί να τις δεχθούμε και στην συνέχεια τελειοποιούμαστε μέσω της συνήθειας (1103 b 22-25). Μ'αυτή την έννοια η συνήθεια είναι ιδιότης του ανθρώπου. Στην φυσική φύση δέν απαντάται τίποτε αντίστοιχο. Όσες φορές κι' αν πετάξουμε μία πέτρα ψηλά στον αέρα, δέν θα αποκτήσει ποτέ της την συνήθεια να πάει ενάντια στην φύση της, η οποία την ωθεί πρός τα κάτω. Η ανθρώπινη φύση, αντιθέτως, είναι αμφίδρομη και μπορεί να κινηθεί πρός το αγαθό όπως και πρός το κακό.

          Οπωσδήποτε ο φυσικός σκοπός του ανθρώπου είναι το αγαθό, αλλά η ελευθερία του, η οποία καθιστά συνειδητή αυτή την σκοπιμότητα, έχει σαν συνέπεια να καθιστά πολύ χαλαρή την σχέση μας με το τέλος. Πρέπει να βοηθήσουμε την ανθρώπινη φύση να προτιμήσει τον μακρυνό της σκοπό που είναι καθολικός, απο τους άμεσους και ιδιαίτερους ερεθισμούς και προκλήσεις, που είναι και αυτοί φυσικοί τού πάθους. Απο εδώ προκύπτει και η ξεχωριστή λειτουργία που ανατίθεται στην παιδεία: πρέπει να εκπαιδευτεί η θέληση, να την εξοπλίσουμε με συνήθειες οι οποίες, χωρίς να καθιστούν αδύνατη κάθε παρεκτροπή της ή έλλειψή της, την αναδεικνύουν όλο και πιό δυνατή, πιό πιθανή, δίνοντας της έναν αυτοματισμό, στην επιλογή της καλής συμπεριφοράς. Ελευθερία και Φύση. Η συνήθεια βρίσκεται στο σημείο που διασταυρώνονται! Προϊόν τής ελευθερίας αυτό το σημείο, δίνει σ'αυτή ότι καλύτερο υπάρχει στην φύση, δηλαδή τον αυθορμητισμό και την χάρη. Ενάρετος δέν είναι ο άνθρωπος που καταπιέζει την φύση πού υπάρχει σ'αυτόν, αλλά ο άνθρωπος ο οποίος φαίνεται να πραγματοποιεί με φυσικότητα ενάρετες πράξεις, κάνοντάς  μας να ξεχνούμε μ'αυτόν τον τρόπο ότι αυτή η "φυσικότης" ανήκει σε μία φύση καλλιεργημένη απο την παιδεία.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.