ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (56)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Δευτέρα, 12 Οκτωβρίου  2020

                            Jacob Burckhard

                                                     ΤΟΜΟΣ 2^ος

                         Τρίτο μέρος: Θρησκεία και λατρεία 

Ι. ΟΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ  (συνέχεια 2^η)

Σχετικά με τη μεταμόρφωση ανθρώπων σε ζώα θα πρέπει να αναφερθούμε κατ’ αρχήν στην ευρέως διαδεδομένη φαντασίωση περί τών λυκανθρώπων. Οι Αρκάδες, για παράδειγμα, πίστευαν ότι σε κάθε θυσία στον Λυκαίο Δία (πιθανόν την ετήσια), κάποιος από τους παρευρισκόμενους πιστούς μεταμορφωνόταν σε λύκο, για δέκα χρόνια αν απείχε από την κατανάλωση ανθρώπινης σάρκας, διαφορετικά για όλη του τη ζωή. Αναφερόταν μάλιστα ένας αθλητής, ο Δάμαρχος, που υπέστη επί μια δεκαετία αυτή τη δοκιμασία. Ακόμα και την εποχή τού Μάρκου Αυρήλιου, ο Μάρκελλος από τη Σίδη πραγματεύεται το ζήτημα της λυκανθρωπίας σε ένα μεγάλο, ιατρικό, διδακτικού περιεχομένου ποίημά του. Είναι γεγονός ότι η μορφή τού λύκου πρόσφερε πολλές υπηρεσίες στους θεούς, και η Λητώ πήρε κάποτε τη μορφή μιας λύκαινας για να γεννήσει τον Απόλλωνα.

     Οι υπόλοιπες μεταμορφώσεις ανθρώπων (ή θεών) σε ζώα αποκτούν νόημα μόνον αν ανατρέξουμε σε ορισμένες λαϊκές παραδόσεις τών Ελλήνων για τον εν γένει βίο τών ζώων, οι οποίες δεν εκφράστηκαν σχεδόν ποτέ δημόσια. Στην Περί των ζώων Ιστορία τού Αιλιανού, διακρίνεται η αντίληψη μιας δεύτερης, ολοκληρωτικής μεταμόρφωσης, ή κάποιας συγγένειας μεταξύ ορισμένων ζώων τής ξηράς και της θάλασσας που φέρουν το ίδιο όνομα ή έχουν μερικά κοινά χαρακτηριστικά, ακόμη και μεταξύ επίγειων και θαλάσσιων φυτών. Ορισμένα ιδιαίτερα ευφυή ή φιλικά προς τους ανθρώπους ζώα παρουσιάζονται με τρόπο που να παραπέμπει σε μεταμορφωμένους ανθρώπους, ακόμη και όταν αυτό δεν αναφέρεται ρητά· όπως το Αιγυπτιακό πτηνό Αστερίας, που κατανοεί την ανθρώπινη ομιλία, ο ελέφαντας, το είδος της ύαινας κοροκόττας, και μεταξύ τών αλόγων η ράτσα των λυκοσπαδών, που αγαπά τούς Έλληνες και μισεί τούς βαρβάρους· ομοίως και οι σκύλοι σε κάποιον ναό τής Νότιας Ιταλίας, που υιοθέτησαν την ίδια συμπεριφορά, όσο και ερωδιοί στα νησιά τού Διομήδη, στους οποίους γίνεται ρητή αναφορά, ήσαν κι’ αυτοί μεταμορφωμένοι Έλληνες. Οι σχέσεις στοργής μεταξύ φιδιών και άλλων ζώων και των ανθρώπων οδηγούν επίσης στην υπόθεση ότι πρόκειται για μεταμορφωμένους ανθρώπους· το ίδιο ισχύει για μερικές σιωπηρές συμφωνίες και θυσίες, δια των οποίων ορισμένοι λαοί συναλλάσσονται με πουλιά. Το δελφίνι, ως βασιλιάς τών ψαριών, ήταν κατά γενικήν ομολογία θύμα μεταμορφώσεως, ο δε έκτος ομηρικός Ύμνος, που διηγείται τη μεταμόρφωση Τυρινών πειρατών σε δελφίνια, είναι πιθανότατα ένας από τους πολλούς θρύλους με ανάλογο περιεχόμενο. Όλη η Αρχαιότητα μιλούσε για τη διάσωση του Αρίωνα και για τον έρωτα ενός δελφινιού για κάποιον έφηβο από την Ιασό, οι δε Ιάσιοι είχαν χαράξει στα νομίσματά τους τη μορφή τού νεανία επάνω σε ένα δελφίνι. Σε άλλες περιγραφές, τα ψάρια αυτά αποκτούν ανθρώπινη συμπεριφορά: στο λιμάνι τού θρακικού Αίνου τα δελφίνια κατόρθωσαν, χάρη στη γενναία συμπεριφορά τους, να ελευθερώσουν έναν σύντροφό τους, που είχε τραυματισθεί και αιχμαλωτισθεί. Φιλικοί ψαράδες αφήνουν το ζώο να διαφύγει όταν συρρέουν αθρόα τα υπόλοιπα δελφίνια, και οι ταραγμένες κινήσεις τους αποκτούν μορφή ικεσίας. Επιπλέον τα δελφίνια φέρνουν τούς νεκρούς συντρόφους τους στην ακτή για να τους θάψουν οι άνθρωποι, και υπήρξαν άνθρωποι, λάτρεις τής μουσικής, που το έκαναν αυτό από σεβασμό προς την περίφημη «φιλομουσία» τών δελφινιών, στην οποία γίνεται συνεχής αναφορά από την εποχή τού Αρίωνα. Ακόμη και ο εχθρός τού δελφινιού, το ψάρι πόμπιλος, είναι (όπως αναφέραμε) ένας μεταμορφωμένος άνθρωπος. Ως προς τον τόνο, παρότι δεν αναφέρεται κάτι συγκεκριμένο, το γεγονός ότι αυτό το προστατευόμενο και τρεφόμενο από τούς ψαράδες  είδος εμφανιζόταν προειδοποιώντας τους για την παρουσία επικίνδυνων ψαριών, το προσομοιάζει σε κάποιαν ανθρώπινη συμπεριφορά. Στην λίμνη τών Αυγειών, δίπλα στον ναό τού Ποσειδώνα (σε σπαρτιατικό έδαφος), κανείς δεν τολμούσε να ψαρέψει, διότι ανάμεσα στα ψάρια θα μπορούσε να υπάρχει κάποιος άνθρωπος, μεταμορφωμένος σε ψάρι-αλιέα.

     Σύμφωνα με μιαν αρκετά διαδεδομένη πίστη, όλες ανεξαιρέτως οι ανθρώπινες ψυχές μεταμορφώνονταν μετά θάνατον σε πουλιά, μια μεταμφίεση που χρησιμοποιούσαν συχνά και οι θεοί. Ακόμη και σε μερικές παλιές τοιχογραφίες στις χριστιανικές κατακόμβες, το πουλί συμβολίζει κάποτε την ψυχή. Η προτίμηση αυτή για τα πουλιά, εν σχέσει προς τα υπόλοιπα είδη, οφείλεται στην εκτίμηση ότι ήταν εξυπνότερα από τα άλλα ζώα και ότι μπορούσαν να συνομιλούν μεταξύ τους. Πολλοί διάσημοι μύθοι συνδέονται με πουλιά, και ο μεταμορφωμένος άνθρωπος σε κάποιο από τα είδη τους πιστεύεται ότι ενσαρκώνει όλα τα υπόλοιπα του ίδιου είδους, σαν να προέρχονται απ’ αυτόν: η Πρόκνη εξακολουθεί να ζει μέσα σε όλα τα χελιδόνια, η Φιλομήλα σε όλα τα αηδόνια. Η μεταμόρφωση φέρνει την ευτυχία ή τη δυστυχία, είναι εκδήλωση εύνοιας ή εκδίκησης, ανάλογα με το αν ένα πουλί είναι φιλικό προς τους ανθρώπους, αν θεωρείται πρόσχαρο ή όχι. Υπάρχουν και μερικές χαριτωμένες ιστορίες: ο Άρης είχε αναθέσει στον Αλεκτρύονα να φρουρεί το σπίτι τού Ήφαιστου, για να τον ειδοποιεί όταν θα επέστρεφε· κάποτε τον πήρε ο ύπνος, και ο Ήφαιστος συνέλαβε τη σύζυγό του στο πλευρό τού θεού τού πολέμου· τον τιμώρησε λοιπόν, μεταμορφώνοντάς τον σε κόκορα, ο οποίος έκτοτε λαλεί κάθε ξημέρωμα, δηλαδή την ώρα που επέστρεφε ο Ήφαιστος. Υπήρχαν πάντως και αργότερα άνθρωποι που απέφευγαν να τραφούν με πουλιά, που προέρχονταν πιθανότατα από μεταμορφώσεις ανθρώπων, όπως η φραγκόκοτα, ορισμένα μάλιστα ζώα που θεωρούνταν ιερά ή ήταν αφιερωμένα στην τέρψη τών θεών, δεν τα κυνηγούσαν, ούτε τα έτρωγαν, και όταν τα έβρισκαν νεκρά, τα έθαβαν με τιμές, όπως ακριβώς και οι Αιγύπτιοι.

    Δεν είναι παράξενη η παραδοχή ότι κάποια ζώα που θεωρούνται ενάρετα, μπορούν να μεταμορφωθούν σε ανθρώπους. Οι πελαργοί, πουλιά που φροντίζουν με ιδιαίτερο σεβασμό τούς γονείς τους και με μεγάλη στοργή τα παιδιά τους, ταξιδεύουν όταν γεράσουν στα νησιά τού Ωκεανού, όπου μεταμορφώνονται σε ανθρώπους.

     Αλλά και οι άνθρωποι που μεταμορφώνονται σε φυτά εξακολουθούν να ζουν σε όλα τα δέντρα και τα άνθη τής ίδιας οικογένειας, με τη διαφορά ότι εδώ ποικίλλουν οι αιτίες και η διαδικασία τής μεταμόρφωσης. Από τις διαφορετικές παραλλαγές τού μύθου τής Δάφνης, η ακόλουθη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον: η νεαρή κόρη, μετά την καταδίωξη και την αρπαγή της από τον Απόλλωνα, ικετεύει τη μητέρα της Γαία να τη σώσει· ανοίγεται τότε μια ρωγμή στο έδαφος και η Δάφνη εξαφανίζεται, ενώ η Γαία, για να παρηγορήσει τον Απόλλωνα, του εμφανίζει το ομώνυμο δέντρο. Στον μύθο τού Νάρκισσου, όταν ο νεαρός άνδρας πνίγεται, η Γαία είναι αυτή που δημιουργεί το φερώνυμο λουλούδι. Και στις δύο περιπτώσεις δεν πρόκειται τόσο για μια ταυτότητα ονόματος ανάμεσα στον εξαφανιζόμενο άνθρωπο και το φυτό, όσο για μιαν αντικατάσταση του ενός από το άλλο, ενώ υπάρχει η αίσθηση ότι η μεταμόρφωση ενός ανθρώπου σε φυτό δεν αποτελεί ευεργεσία· αποτελεί πλέον εκδήλωση ποινής και εκδίκησης· όπως συνέβη π.χ. με τους Μεσσαπίους ποιμένες που μεταμορφώθηκαν σε δέντρα κοντά στον ίδιο τον χώρο τού ναού τών Νυμφών, τις οποίες τόλμησαν να ανταγωνιστούν στο χορό, νομίζοντας ότι ήταν θνητές γυναίκες. Ακόμη και τη ρωμαϊκή εποχή, ακούγονταν μέσα στη νύχτα θρήνοι από τα δέντρα γύρω από το ιερό. Οι ίδιες οι Νύμφες όμως ανήκουν σε μια παράδοση, η οποία, όπως την παρουσιάζει ο ομηρικός Ύμνος στην Αφροδίτη, έρχεται σε αντίθεση με τις μεταμορφώσεις, καθώς ταυτόχρονα με τη γέννηση κάθε Νύμφης φύτρωνε και ένα πεύκο ή μια δρυς, που ζούσε παράλληλα μ’ αυτήν, γεγονός που σημαίνει ότι η Μοίρα είχε θέσει ένα μακροχρόνιο μεν άλλα όχι αιώνιο όριο ζωής για κάθε Νύμφη. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η αντίληψη αυτή συνδυάζεται με τη μεταμόρφωση, όπως ο μύθος τής Δρυόπης, την οποία «απήγαγαν» καλοπροαίρετα Νύμφες, και την έκρυψαν στο δάσος σαν να ήταν μια απ’ αυτές, αλλά στη θέση της (ίσως ως το δέντρο τής ζωής της) τοποθέτησαν μια λεύκα, από την οποία ανέβλυσε μια πηγή. Κατά παρόμοιο τρόπο μεταμορφώνουν από συμπόνια την απελπισμένη Βυβλίδα, ενώ αυτή κοιμόταν, σε θεία Αμαδρυάδα. Συμβαίνει όμως οι Νύμφες να επιτελούν και πραγματικές μεταμορφώσεις, όπως συνέβη με τις δύο κόρες τις οποίες  μεταμόρφωσαν σε πεύκα, επειδή αποκάλυψαν στους ντόπιους την απαγωγή τής Δρυόπης. Υπάρχει όμως και η παράδοση που θέλει τις Νύμφες να μη ζουν χωριστά από το δέντρο τους, αλλά μέσα σ’ αυτό.

     Στην Ηχώ, ο αρχαίος κόσμος αναγνώρισε κάποιο εξαφανισμένο πλάσμα που μεταμορφώθηκε σε έναν απλόν αντίλαλο, συνήθως μια Νύμφη που αγάπησε ο θορυβώδης Πάνας, ή κατ’ άλλους ο Ύλας. Οι Νύμφες τον απήγαγαν, επειδή φοβήθηκαν μήπως τον ανακαλύψει ο Ηρακλής, και τον μεταμόρφωσαν σε ηχώ· έτσι κάθε φορά στην κραυγή: «Ύλα» τού ήρωα που τον αναζητεί, απαντά ο αντίλαλος «Ύλας»· ακόμη και σε μεταγενέστερες εποχές, όταν οι κάτοικοι του ποταμού Ασκάνιου εκτελούσαν θυσίες, ο ιερεύς τον καλούσε τρείς φορές, και τρείς φορές απαντούσε ο αντίλαλος.

     Η αρχαία παράδοση των μεταμορφώσεων περιλαμβάνει, σε σπάνιες περιπτώσεις, τη μεταμόρφωση ενός ανθρώπου σε έναν άλλον άνθρωπο. Έτσι η Λητώ, ανταποκρινόμενη στις ικεσίες μιας μητέρας για την προστασία τής κόρης της, μεταμόρφωσε το κορίτσι σε αγόρι.

     Εντελώς διακριτή από τη μεταμόρφωση είναι η υποκατάσταση, με την οποία μια θεότητα προστατεύει έναν άνθρωπο από τον κίνδυνο που τον απειλεί· την Ιφιγένεια υποκαθιστά ένα ελάφι, την Ελένη ένα είδωλο, ενώ ο Δίας παρέδωσε στον Ιξίωνα, στη θέση τής Ήρας μιά νεφέλη. Τη διαδικασία τής υποκατάστασης διευκόλυνε στην περίπτωση της Ιφιγένειας το γεγονός, ότι εκείνη τη στιγμή οι αρχηγοί τών Αχαιών απέστρεψαν το βλέμμα τους από τον βωμό.

    Η μεταμόρφωση ενός ανθρώπου σε θεϊκή μορφή συμβαίνει συνήθως μετά τον φυσικό ή βίαιο, αλλά εκούσιο θάνατό του· η Κτήσυλλα, περί τής οποίας δεν γνωρίζουμε κάτι ιδιαίτερο, μεταμορφώνεται κατά τη στιγμή της εκφοράς της σε περιστέρι, ενώ ένας χρησμός παραγγέλλει παράλληλα στους συμπατριώτες της να τη λατρεύουν ως θεά Αφροδίτη. Η νεαρή Ασπαλίς από τη Μελιταία τής Θεσσαλίας αυτοκτονεί για να γλυτώσει από έναν τύραννο· όταν όμως αποφασίζουν να τη θάψουν με τιμές, στη θέση τής νεκρής βρίσκουν ένα ξόανο, ή μια εικόνα πλάι σε μιαν άλλη (ήδη προϋπάρχουσα) της θεάς Άρτεμης. Έκτοτε λατρευόταν με το όνομα Ασπαλίς Αμειλίτη Εκαέργη· και ασφαλώς θεωρήθηκε ότι ήταν αδελφή τής θεάς. Η Βριτόμαρτις εξαφανίσθηκε μέσα σε ένα άλσος τής Αίγινας, καταδιωκόμενη από έναν ψαρά· έκτοτε τιμήθηκε ως θεά με την προσωνυμία Αφαία, η Αφανής. Σύμφωνα όμως με μιαν άλλην εκδοχή, έπεσε στη θάλασσα, και οι δύο αυτοί θρύλοι χρησίμευσαν ως σύμβολα για τη χάσης τού φεγγαριού. Η μεταμόρφωση ανθρώπου σε θεό ισχύει και στην περίπτωση του ψαρά Γλαύκου τού Ανθηδονίου, που του προσφέρθηκε η ιδιότητα του θεού τής θάλασσας, καθώς και το χάρισμα της προφητείας, αφού έφαγε ένα συγκεκριμένο βότανο. Το ίδιο συνέβη και με την Ινώ και τον Μελικέρτη, που έπεσαν στη θάλασσα και μεταμορφώθηκαν στις θεότητες Λευκοθέα και Παλαίμονα, που βοηθούσαν τούς ναυτικούς κατά τις τρικυμίες, όπως και ο Αμφιάραος, που επίσης μεταμορφώθηκε σε θεό. Εδώ συναντάται μια προτύπωση του ονομαζόμενου «ευημερισμού» (Ευήμερος ο Μεσσήνιος).

     Θα μπορούσαμε να παραβλέψουμε τη θέση που κατέχουν θεοί στον ουράνιο θόλο, διότι οι ονομασίες αυτές δόθηκαν πολύ αργότερα, και δεν μπορούν να αποδοθούν σε μυθική μεταμόρφωση. Όταν, για παράδειγμα, οι θεοί ζωγράφισαν, για να τιμήσουν τη νίκη τού Ηρακλή επί τού λέοντος της Νεμέας, ένα λιοντάρι στον ουρανό, ή όταν «καθιέρωσαν» τον Ασκληπιό ως φορέα τών όφεων στον ουρανό, αυτό δεν αποτελούσε παρά εκδήλωση τιμής. Όσον αφορά στον Ωρίωνα και τον αστερισμό του, παραπέμπουμε στην εύστοχη ανάλυση της Μυθολογίας τού Preller· στη διαισθητική ικανότητα του να μαντέψει, μέσα από ένα πλήθος αβεβαιότητες, σε ποιον βαθμό αυτές οι μυθολογικές υπάρξεις έχουν πραγματικά μια θέση στον ουρανό. Μια γνήσια μεταμόρφωση υπάρχει πάντως στους θρύλους τών Αόνων τού Ορχομενού τής Βοιωτίας, η οποία μοιάζει να ανήκει πραγματικά στη λαϊκή παράδοση. Δύο παρθένες τρυπήθηκαν, ακολουθώντας έναν χρησμό, με τις χτένες τών μαλλιών τους, δίνοντας τέλος στη ζωή τους, για να αποτραπεί ένας λοιμός· η Περσεφόνη και ο Άδης εξαφάνισαν τα σώματά τους, μεταμορφώνοντας τες σε δύο αστέρια, δύο κομήτες.

     Η θεία προέλευση των μεγάλων ουρανίων σωμάτων, του ήλιου και της σελήνης, θεωρείται αυτονόητη και δεν σχετίζεται με τις μεταμορφώσεις· ομοίως ο Αυγερινός και ο Αποσπερίτης δεν αποτελούν μεταμορφώσεις τών Διοσκούρων, αλλά ίσως τις αρχέγονες μορφές τους.

(συνεχίζεται)

ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΗΔΗ ΚΑΤΑΝΟΗΤΗ Η ΑΡΧΕΤΥΠΙΚΗ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΓΑ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ. ΚΑΙ Ο ΑΚΑΤΑΛΥΤΟΣ ΔΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΛΑΤΡΕΙΑ.

ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΠΡΟΧΕΙΡΑ ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΑΠΟΡΡΙΠΤΟΥΝ ΣΑΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ  ΕΙΝΑΙ Η ΛΑΤΡΕΙΑ