Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (15)

Συνέχεια από: Πέμπτη 12 Νοεμβρίου 2020

 Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 

Του Pierre Aubenque.

IV. ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΕΤΕΣ.

ΤΟ ΣΩΣΤΟ ΜΕΣΟΝ (Η ΜΕΣΟΤΗΣ)

        

  Ο Αριστοτέλης εισάγει έναν αποφασιστικό προσδιορισμό όταν καθιστά "το σωστό μέσον", τον κανόνα της ενάρετης πράξεως. Κάθε αρετή βρίσκεται στο μέσον ανάμεσα σε δύο πάθη, έκ των οποίων το ένα αντιπροσωπεύει μία υπερβολή και το άλλο ένα ελάττωμα στην χρήση τών αντιστοίχων παθών. Έτσι το κουράγιο είναι μία οδός στο μέσον ανάμεσα στο θάρρος και στην δειλία, η μετριοπάθεια μία μεσότης ανάμεσα στην διαφθορά και την αναισθησία, ή γενναιοδωρία ανάμεσα στην ασωτία και την φειδώ, κ.τ.λ. (Για τις αρετές και τα πάθη, Ηθικά Ευδήμεια, 1220 b 38). Η έννοια τού μέσου φαίνεται να δέχεται έναν μαθηματικό προσδιορισμό: το μέσον είναι αυτό το οποίο σε μία συνεχή σειρά αποκόπτεται σε μία ίση απόσταση απο τα δύο άκρα, απο το πάρα πολύ και το πολύ λίγο. Είναι το αριθμητικό μέσον, για παράδειγμα το 6 σε σχέση με το 2 και το 10. Αλλά σ'αυτή την στοιχειώδη αριθμητική ο Αριστοτέλης εισάγει μία ποιοτική μεταβλητή, η οποία δέν είναι δυνατόν να μετατραπεί εύκολα σε ποσότητα. Το μέσον το οποίο πρέπει να ακολουθήσει η αρετή δέν είναι μία μεσότης ώς πρός το ίδιο το πράγμα, αλλά ώς πρός εμάς. Ο Αριστοτέλης αναφέρει το παράδειγμα τής ποσότητος τής μέσης διατροφής, δηλαδή τής κατάλληλης, η οποία δέν είναι η ίδια για τον νέο αθλητή και για τον φτασμένο και ακριβώς η αντικειμενική μεσότης (για παράδειγμα του 6 ώς πρός το 2 και το 10) είναι πάρα πολύ για τον έναν και πάρα πολύ λίγο για τον άλλον. Και εδώ λοιπόν πρέπει να λάβουμε υπ΄'όψιν μας τίς ξεχωριστές περιπτώσεις και να προσαρμόσουμε τον γενικό κανόνα στις συνθήκες.

          Έτσι λοιπόν ο ορθός λόγος, μετρά την κατάσταση και προσδιορίζει κάθε φορά το σημείο τής μεσότητος που συμφέρει. Σε μία εποχή στην οποία η σκέψη βρισκόταν κάτω απο την επιρροή των Πλατωνικών θεωριών, ο Αριστοτέλης κατόρθωσε να σκεφθεί ότι αυτός ο κανόνας ή αυτή η λογική είχε μία μαθηματική ουσία. Έτσι, σύμφωνα με τον Προτρεπτικό, ένα νεανικό του έργο, έπρεπε για να βρούμε την κατεύθυνσή μας στην ζωή, να υπολογίσουμε την τάξη που βασιλεύει στις ιδέες, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο ο Πλοίαρχος, για να οδηγήσει το πλοίο του, κρατά τα μάτια του σταθερά στην αμετάβλητη τάξη του έναστρου ουρανού. Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης σκέφτεται πιό ελαστικούς ορισμούς: "Γι'αυτό που είναι απροσδιόριστο, και ο κανόνας πρέπει να είναι απροσδιόριστος, όπως ακριβώς το πηχάκι απο μόλυβδο που χρησιμοποιείται στην αρχιτεκτονική τής Λέσβου, το οποίο διπλώνει στην μορφή τής πέτρας και δέν παραμένει σκληρό (1137 b 29-32)". Σε ένα σημείο όμως, το οποίο αφορά το ποιοτικό παρά το ποσοτικό, ο Αριστοτέλης παραμένει πιστός σε μία αντίληψη η οποία απαιτεί το σωστό μέσον, το οποίο το διαφοροποιεί απο την μετριότητα και τον συμβιβασμό: Αυτό που στον ορισμό είναι μία μεσότης είναι, στην τάξη του θαυμαστού και του αγαθού, μία ακρότης! (1107 α 7).

        
  Ο ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ!

         
 Ο ολοκληρωμένος ορισμός της ηθικής αρετής είναι τελικώς ο ακόλουθος: "Η αρετή είναι μία διάθεση τής προαιρέσεως η οποία συνίσταται στο σωστό μέσον σε σχέση με εμάς, το οποίο καθορίζεται απο τον ορθό λόγο όπως ακριβώς θα τον καθόριζε ο φρόνιμος άνθρωπος". (Ηθ. Νικομ 1106 b 36).

          Έχουμε ήδη σχολιάσει τα διάφορα στοιχεία αυτού του ορισμού εκτός του τελευταίου. Η τελική αναφορά στον φρόνιμο άνθρωπο, μοιάζει κατ' αρχάς να περισσεύει, σαν περιττή. Διότι εάν ο ορθός λόγος επιτρέπει να καθορισθεί το σωστό μέσον, γιατί να προστεθεί επιπλέον ο φρόνιμος άνθρωπος για να δημιουργήσει το ίδιο αποτέλεσμα; Η αλήθεια είναι πώς, όπως ήδη τονίσαμε ο ορθός λόγος δέν είναι ένα κριτήριο μαθηματικής ακρίβειας που εφαρμόζεται μηχανικά σε κάθε δυνατή περίπτωση. Στην αφαίρεσή του δέν είναι ακόμη επαρκής για να καθορίσει το μέσον, την μεσότητα, που συνιστά την ενάρετη πράξη. Απο εδώ λοιπόν προέρχεται η προσφυγή, καθόλου περιττή, στην ατομική κρίση την οποία θα μπορούσε να εκφράσει κάθε φορά ο φρόνιμος άνθρωπος εάν ήταν πάντοτε παρών. Εάν θα θέλαμε να βρούμε εδώ ένα επιστημολογικό μοντέλο, θα έπρεπε να το δανειστούμε απο την Ιατρική και όχι απο τα μαθηματικά. Η Ιατρική είναι βεβαίως μία επιστήμη. Μπορούν να γραφούν πραγματείες περί αυτής και ακριβώς το μέλλον της εξαρτάται απο τις έρευνες αυτές. Αλλά, όταν τίθεται θέμα αποφάσεως περί της θεραπείας τού ασθενούς, τότε μόνον η διάγνωση, η ματιά και η κρίση του Ιατρού, η ικανότητα του για γρήγορη απόφαση, σε μία ιδιαίτερη περίπτωση, θα καθορίσουν την θεραπευτική αγωγή. Προκειμένου λοιπόν για ηθικές αποφάσεις, αυτή η λειτουργία ανήκει στον "φρόνιμο" άνθρωπο.

          Στην συνέχεια θα έχουμε την ευκαιρία να σταθούμε με μεγαλύτερη πληρότητα στην διανοητική αρετή της φρόνησης, η ανάλυση τής οποίας αποτελεί το κέντρο του ηθικού στοχασμού του Αριστοτέλη. Για την ώρα αρκεί να τονίσουμε πώς δεν είναι ούτε η αρετή της φρόνησης, αλλά η φιγούρα, η παρουσία, του "φρόνιμου", ή οποία υφίσταται στον ορισμό γενικώς της ηθικής αρετής σαν ένα απο τα κριτήρια, μαζί με τον ορθό λόγο, της σωστής απόφασης, σχετικά με την μεσότητα. Ο φρόνιμος δέν είναι, εκτός σπανίων περιπτώσεων, αυτός ο ίδιος ο φορέας. Είναι ο άνθρωπος της καλής συμβουλής, αυτός τον οποίο συμβουλευόμαστε όταν πρόκειται να πάρουμε μία σημαντική και δύσκολη απόφαση. Χωρίς αμφιβολία είναι ο κληρονόμος ενός χαρακτηριστικού κοινωνιολογικού τύπου των παραδοσιακών κοινωνιών. Ο ηλικιωμένος άνθρωπος, που διαθέτει εμπειρία και σίγουρη κρίση, αναγνωρισμένη σαν τέτοια στο εσωτερικό της κοινότητος, στον οποίο ζητάμε συμβουλή για να λύσουμε μία διαφωνία ή για να παρουμε μία ατομική απόφαση και απο τον οποίο περιμένουμε ότι, ανάμεσα σε αντίθετες και υπερβολικές θέσεις, θα μας φανερώνει για κάθε περίπτωση που τίθεται η μεσότης, δηλαδή το εύλογον και το δέον. Η ηθική παράδοση τού Αριστοτελισμού θα διατηρήσει την ιδέα ενός δεσμού αναγκαίου ανάμεσα στις ηθικές αρετές και την διανοητική αρετή της φρόνησης. "Η ορθότης των ηθικών αρετών εξαρτάται απο την φρόνηση" διδάσκει ο ίδιος ο Αριστοτέλης ( 1178 α 16). Αλλά η φαινομενολογία των αρετών η οποία αποκορυφώνεται στον ορισμό του II ου βιβλίου είναι πιό προσεκτική στην υπαρξιακή και ιστορική πραγματικότητα τού φρόνιμου ανθρώπου, ενός παραδειγματικού τύπου, ο οποίος προηγείται κάθε δυνατού ορισμού τής ουσίας και τής λειτουργίας του. Δέν φτάνει να πούμε ότι αυτός εφαρμόζει ή ακόμη και ότι ερμηνεύει τον ορθό λόγο. Σε πολυάριθμα χωρία ο Αριστοτέλης δέν διστάζει να πεί ότι ο φρόνιμος είναι αυτός ο ίδιος ο ορθός λόγος, ο ζωντανός και ενσαρκωμένος λόγος (Ποιός κανών (κριτήριο) ή ποιά επιταγή για να κριθεί η αξία ενός πράγματος μπορεί να είναι ακριβέστερος του φρόνιμου ανθρώπου; Προτρεπτικός, αποσπ. 52 Rose).

          Αυτό αντιστοιχεί, χωρίς αμφιβολία, αντιδρώντας στον Πλατωνικό ιδεαλισμό, σε μία επιστροφή στην παραδοσιακή ελληνική ηθική, η οποία μεριμνούσε περισσότερο να προσφέρει παραδείγματα παρά γενικούς ορισμούς, για την οποία η ύπαρξη τού αγαθού ανθρώπου προηγείται τού ορισμού τής ουσίας τού αγαθού, καθότι αυτή η ίδια η ύπαρξη την καθορίζει. Ο Νίτσε συνέλαβε με επιτυχία αυτή την γραμμή σκέψης ανάμεσα στους Έλληνες: "Είναι οι αγαθοί οι ίδιοι, δηλαδή οι άξιοι άνθρωποι, οι δυνατοί, αυτοί οι οποίοι λόγω της καταστάσεως και του ηθικού τους ύψους είναι ανώτεροι, οι οποίοι θεωρούνται αυτοί οι ίδιοι "αγαθοί" και έχουν κριθεί αγαθές και καλές οι δικές τους πράξεις". (Γενεαλογία της ηθικής 1 σ1).

          Ο Αριστοτέλης υπεισέρχεται σ'αυτή την παράδοση. Αλλά εάν διατηρεί το γενικό της σχήμα το οποίο θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε σαν το πρωτείο της υπάρξεως στην ουσία, τροποποιεί το περιεχόμενο της. Η ανωτερότης του φρόνιμου και η πηγή της αυθεντίας του, του κύρους του δέν βρίσκονται σε κάποιο κοινωνικό προνόμιο, αλλά στην διανοητική ποιότητα της κρίσεως του. Ο φρόνιμος δέν εξυπηρετεί σαν κριτήριο παρά μόνον εάν αυτός ο ίδιος διαθέτει κριτική νόηση, ικανότητα. Εξ' αυτού απορρέει η σπουδαιότης την οποία αντιπροσωπεύουν, για την ίδια την ισορροπία τής αριστοτελικής ηθικής, οι διανοητικές αρετές, και ιδιαιτέρως η διανοητική αρετή της φρόνησης, σαν οδηγοί της ορθής πράξης.

Θα επιστρέψουμε σ'αυτό το σημείο στη συνέχεια!

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.