Η ΓΝΩΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΥΡΙΟ (1998) (5)

Συνέχεια από:Παρασκευή 2 Απριλίου 2021

Η ΓΝΩΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΣΤΟ ΑΥΡΙΟ (1998)

 - ΠΕΡΙ ΧΡΟΝΟΥ 

Του Hans-Georg Gadamer

Για το θέμα της γνώσεως τού ανθρώπου ανάμεσα στην ανάμνηση και την λήθη, σε έναν πιό ανοιχτό ορίζοντα, μπορεί να αποκτήσει εκ νέου σημασία, εκείνο που περιείχετο στην συζήτηση τού συγκρατώ και τού διατηρώ, τού επαναλαμβάνω και τού επανακαλώ στην ζωή. Διότι η δύναμις τής μνήμης είναι κάτι διαφορετικό απο τήν ικανότητα απομνημόνευσης. Ανήκει στις ιδιαιτερότητες τής εξαντικειμενοποιούσης επιστήμης μας το γεγονός πώς για πολύ μεγάλο διάστημα έγινε λόγος για "εγγραφές" σε μία "tabula rasa", σε έναν άγραφο πίνακα, σαν την καταγωγική ιδιότητα τού ανθρώπου. Ο Πλάτων, απο όπου ανεπτύχθη η θεωρία τής ανάμνησης πάνω στην βάση γεωμετρικών παραδειγμάτων, έκανε χρήση τής Ελληνικής φιλοσοφίας. Χωρίς αμφιβολία αναφέρεται στην μυθική ζωή τού ανθρώπου πρίν τής γεννήσεως του, η οποία διδασκόταν στην ορφική-πυθαγορική θρησκεία (Μένων, 80C-82a). Και ταυτόχρονα έπρεπε να εξηγήσει με όλο αυτό τί είναι η σκέψη και ποιός δεσμός υφίσταται με την ικανότητα τής αναμνήσεως. Στον Μένωνα αναπτύσσεται το σοφιστικό επιχείρημα πώς στον άνθρωπο δέν είναι δυνατή η ικανότητα τής κατανοήσεως, τόσο αυτού που γνωρίζει, όσο και αυτού που δέν γνωρίζει. Ο αργός λόγος, η μάταιη συζήτηση, που πρέπει να θεμελιώσει αυτή την θέση, τείνει να δείξει σαν κάτι αδύνατον, την ερώτηση και την έρευνα. Αλλ'όμως εμείς γνωρίζουμε πώς στον άνθρωπο είναι πάντοτε έμφυτα κάποια πρωταρχικά ίχνη και διαθέσεις τής μνήμης, τόσο στην "μνήμη" του δικού μας γενότυπου, όσο και στην "μνήμη" τών ζωντανών οργανικών μας λειτουργιών, στην συνειδητή αντίληψη ή στην εκμάθηση τής γλώσσας, ή στην καθαυτή γλώσσα. Η ανάμνηση λοιπόν είναι σ'αυτή την περίπτωση η ενεργοποίηση δυνατοτήτων που είναι έμφυτες στον άνθρωπο. Η σκέψη μίας τέτοιας πραγματοποίησης δυνατοτήτων, δηλαδή τέτοιων διαθέσεων, ρίχνει ένα ιδιαίτερο φώς σ'αυτό που είναι η γνώση στον άνθρωπο ανάμεσα στο χθές και στο αύριο, με την έννοια τού λησμονώ και ενθυμούμαι, όπως επίσης και της επιθυμίας τής προβλέψεως και τής κατευθύνσεως στο μέλλον. Σ'αυτό το τελευταίο έχει στα σίγουρα τις ρίζες του αυτό που κάνει έναν άνθρωπο να είναι αυτό που είναι, το γεγονός δηλαδή οτι θέτει ερωτήματα. Και εδώ γίνεται κατανοητό επίσης και το άνοιγμα του στον ορίζοντα τού δυνατού.
Μίλησα μέχρι στιγμής για την εμπειρία τής μνήμης, η οποία είναι μία επιλογή, ένα ζύγισμα και ένας τονισμός, μία επιμονή στα αποτελέσματα, ή στα συμπεράσματα τής μνήμης. Και προϋποθέτει την δυνατότητα να καλύψουμε κάτι και να εξαιρέσουμε, να εξαιρεθούμε ή να προσπεράσουμε κάτι. Εκείνο που ισχύει για την εμπειρία τού ατόμου ανάμεσα στο χθές και στο σήμερα, ισχύει όμως και στο εσωτερικό τού πιό μεγάλου μέτρου, τού "σήμερα". Και για το σήμερα τής κοινωνικής μας καταστάσεως, το σήμερα του πολιτισμού, τής εποχής μας κ.τ.λ. ισχύει η αρχή πώς απο προτυπώσεις οι οποίες παραμένουν στο μεγαλύτερο μέρος τους αδιευκρίνιστες μπορούμε να φτάσουμε, μέσω ενός συνεχούς "ξεκαθαρίσματος", βήμα-βήμα, στο αντικείμενο τής γνώσης μας [η γνώμη ακριβώς ή η άποψη. Και εφόσον προϋποθέτει μία επιλογή, υπέρ μας, είναι και το θεμέλιο της Βούλησης για δύναμη]. Μέ την διατύπωση "ανάμεσα στο χθές και στο αύριο", εκφράζεται φυσικά όλη η θέση του στον κόσμο, ενός ανθρώπου ο οποίος συνειδητοποιεί τό ιστορικό του Είναι και τήν πολιτική του ευθύνη απέναντι στους όμοιούς του, και σήμερα, ίσως περισσότερο απο ποτέ, απέναντι στην ανθρωπότητα. Ο χώρος για την πράξη βάσει αυτής της ευθύνης πρέπει να αναζητηθεί και να δημιουργηθεί απο το άτομο και είναι το άτομο. Αυτός ο χώρος διανοίγει ανάμεσα στο χθές και στο σήμερα, παρόμοια όμως με τον τρόπο και την συμπεριφορά με την οποία η αντίστοιχη καινούργια ημέρα απλώνεται εκ νέου κάθε πρωί στην πράξη τού προγράμματος τού ανθρώπου. 
Τόσο όμως στην προοπτική του ατόμου όσο και στον υπερατομικό ορίζοντα τίθεται παρ'όλα αυτά, το πρόβλημα τής ιστορίας που πέρασε, τής ιστορίας τού παρελθόντος, οι προϋποθέσεις μας, για παράδειγμα, για τις οποίες μιλήσαμε, και οι οποιες συνιστούν ένα μέρος της καταγωγής μας, πώς οι προϋποθέσεις αυτές έρχονται στην ύπαρξη. Μεγάλης σημασίας στο θέμα αυτό είναι η απάντηση του Πλάτωνος, ο οποίος εισάγει σ'αυτό το σημείο το "Εξαίφνης". (Παρμενίδης 156 d). Ο χρόνος στον οποίο κάθε "τώρα" πέφτει ας πούμε στην άβυσσο τού Είναι που μόλις πέρασε, είναι ένα αίνιγμα. Ανάμεσα σ'ενα σημείο-τώρα και το επόμενο σημείο-τώρα, μπορεί να γίνει αποδεκτό πραγματικά μόνον κάτι άχρονο, το οποίο δέν βρίσκεται στην συνέχεια τών "τώρα" και επομένως πρέπει να γίνει κατανοητό σαν το "εξαίφνης".
Έχουμε στην διάθεσή μας ένα πλούσιο λεξιλόγιο για να εκφράσουμε αυτή την εμπειρία, όπως για παράδειγμα τον "Φωτισμό". (Εάν μιλήσουμε αντιθέτως για την "έμπνευση", τότε σ'αυτή την έννοια είναι έμφυτη μία ερμηνεία, η οποία δέν συλλαμβάνει με τον ίδιο τρόπο την σημασία τής αστραπής τής ιδιοφυίας και την "Φώτιση", σαν να συλλαμβάνεται κάτι που μας δίνεται). Σκέπτομαι πώς στην βάση αυτής της σκέψης μπορούμε να αναπτύξουμε εκείνο που διακρίνει την ερώτηση, τήν αναζήτηση και τήν έρευνα στήν επιστημονική κουλτούρα τού ανθρώπου.
Το εξαίφνης δέν δείχνει στην πραγματικότητα μία χρονική στιγμή, ένα τώρα, αλλά σημαίνει περισσότερο "παρουσία", η οποία πληρεί τον χώρο. Με ανάλογο τρόπο δέν μπορούμε να εξομοιώσουμε το καθαρό φώς της ημέρας με την αστραπή, ή με την Φλόγα [το Apex mentis του σχολαστικισμού], και να το θεωρήσουμε σαν πηγή φωτός. Αυτή η πηγή είναι περισσότερο σαν μία επέκταση ενός κάτι που σχηματίζει η μορφώνει έναν χώρο. Ένας φωτισμός μάς παρουσιάζεται με έναν ανάλογο τρόπο, παρότι εμείς δέν μπορούμε να κατανοήσουμε την καταγωγή του, την πηγή του. Εάν αυτός ο Φωτισμός μας δείχνει τον τρόπο για την λύση ενός προβλήματος που μας βασανίζει, ακόμη και τότε δέν μπορούμε να τον εξαντλήσουμε, ακόμη και αν μπορούμε να εξετάσουμε με σύνεση την οδό που μας διανοίχθηκε απο αυτόν.
Σ'αυτή την σκέψη της παρουσίας κατευθύνθηκαν οι σκέψεις που διατύπωσα μέχρις εδώ. Μέχρι στιγμής δέν είχαμε μιλήσει για "συνείδηση". Ανάμεσα στο συνειδητό και στο ασυνείδητο θα δημιουργείτο ένας διαχωρισμός πολύ οξύς, εάν ειχαμε τραβήξει μία γραμμή σαν εκείνη που λανθασμένα τίθεται ανάμεσα στο ενθυμηθέν και στο ξεχασμένο. Απέναντι σ'όλο αυτό στέκεται όλο αυτό που συμβαίνει στην ζωτική πρόοδο τής κατακτήσεως τού εαυτού  ανάμεσα στο χθές και στο σήμερα! Σ'αυτή την άφιξη μπορούμε πάντως να μεταφέρουμε ή να μεταφερθούμε στο σύνολο της δικής μας συνειδητής κοινωνικής και πολιτικής συμπεριφοράς. 
Η άφιξη στον εαυτό, να γίνω συνειδητός τού εαυτού μου, όπου το σκοτάδι υποχωρεί στο καθαρό φώς της ημέρας, δέν συμβαίνει μέσα σε ένα τώρα, αλλά στον χώρο στον οποίο συμβαίνει η παρουσία. Το καθαρό φώς τής παρουσίας μπορεί πάντοτε να διασκορπιστεί, μία φανέρωση μπορεί να χαθεί, έτσι όπως μία φώτιση δέν είναι αυτό που θα πρέπει να μας παραμείνει πάντοτε πιστή. Ακόμη περισσότερο μάλιστα μπορεί να αποδειχθεί μία ψεύτικη φώτιση, και να μας υποχρεώσει σε μία νέα αρχή έρευνας, ώσπου να βρούμε αυτό που μας λείπει. Αυτό μας ενδιαφέρει. Στο "Συμπόσιο" του Πλάτωνος, ο Σωκράτης μαθαίνει απο την Διοτίμα, τί είναι η επανάληψη: είναι η προϋποθεση, και μ'αυτό η ζωή τού είδους, η οποία συνεχίζει να υπάρχει μέσω των ατόμων. (Συμπόσιο, 207 d- 208 C).
Με τον ίδιο τρόπο αφανίζονται όλες οι ανθρώπινες δυνατότητες της γνώσεως, εάν δέν επαναλαμβάνονται. Καμμία επανάληψη όμως δέν είναι μία απλή επανάληψη. Είναι ζωή. Σε κάθε επανάληψη είναι έμφυτο κάτι απο την δική μας μελλοντική μοίρα.


                                             ΤΕΛΟΣ.