Η φωτιά της ελευθερίας(2)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 28 Ιανουαρίου 2021

Η φωτιά της ελευθερίας

Η σωτηρία της φιλοσοφίας στα σκοτεινά χρόνια 1933-1943

Του Wolfram Eilenberger,  Klett-Cotta 2020

1. Σπίθες β

Η κατάσταση

Οι εμπειρίες του πολέμου και της κατοχής τους συνέδεσε ακόμα περισσότερο. Τους προηγούμενους μόλις μήνες, όπως φαινόταν στην Beauvoir, την πραγματική αρχηγό της οικογένειας, η συμβίωση τους είχε βρει τη ρότα της. Ο καθένας απολάμβανε το ρόλο του, χωρίς να μειώνεται αποκλειστικά σε αυτόν. Ο καθένας γνώριζε τις απαιτήσεις και τα δικαιώματα του, χωρίς να επιμένει και πολύ σε αυτά. Όλοι τους ήταν ευτυχισμένοι, ο καθένας για τον εαυτό του, και μαζί δεν ήταν βαρετοί.

Η επικείμενη ανακοίνωση της απόφανσης του δικαστηρίου δεν ανησυχούσε την Beauvoir μόνο για όσα αφορούσαν την ίδια. Για πάνω από ένα χρόνο, τα λαγωνικά των υπηρεσιών του Vichy έψαχναν. Μάλλον τυχαία, η μητέρα της Sorokin είχε βρει σε ένα συρτάρι την στενά προσωπική αλληλογραφία της κόρης της με την αλλοτινή της δασκάλα της φιλοσοφίας. Μετά από αυτό ξεκίνησε να ψάχνει, και εν τέλει πήγε με το υλικό στις υπηρεσίες. Σύμφωνα με την κατηγορία, η διαδικασία ήταν πάντα ίδια: η Beauvoir έπιανε φιλία με νυν ή πρώην μαθήτριες της, οι οποίες την θαύμαζαν, τις αποπλανούσε σεξουαλικά, και μετά από λίγο καιρό τις οδηγούσε στον μακροχρόνιο σύντροφο της, τον φιλόσοφο και συγγραφέα Jean-Paul Sartre. Στο κέντρο των ερευνών βρέθηκε η κατηγορία περί «ενθάρρυνσης προς ακόλαστη συμπεριφορά»⁹, που σε περίπτωση καταδίκης θα επέφερε συνέπειες στη Beauvoir, η πιο ανώδυνη των οποίων θα ήταν η αφαίρεση της άδειας διδασκαλίας.

Το σίγουρο είναι πως οι Sorokin, Bost και Sartre δεν είπαν κάτι επιβαρυντικό στην ανάκριση. Πέραν των αναφερθέντων, εν τέλει μη ενοχοποιητικών επιστολών, δεν υπήρχαν άμεσες αποδείξεις. Υπήρχαν όμως πολλές ενδείξεις, που στα λαγωνικά της κυβέρνησης Petain έδωσαν μια αρκετά σαφή εικόνα, για το σε ποια πλευρά του πολιτικού φάσματος έπρεπε να ενταχθεί η Beauvoir ως εκπαιδευτικός-και ποιο πράγμα εκπροσωπούσε με όλη την ύπαρξη της.

Αντί να κατοικούν σε σπίτια, ζούσαν για χρόνια στα ξενοδοχεία του Montparnasse. Εκεί χόρευαν και γελούσαν, μαγείρευαν και έπιναν, τσακώνονταν και κοιμόντουσαν μαζί. Χωρίς εξωτερικούς εξαναγκασμούς. Χωρίς τελειωτικούς κανόνες. Και πάνω απ’ όλα -όσο αυτό ήταν δυνατόν- χωρίς ψεύτικες υποσχέσεις και αποχές. Δεν μπορούσε ένα απλό βλέμμα, ένα τυχαίο άγγιγμα, μια νύχτα που ξαγρύπνησες μαζί με κάποιον, να είναι μια πιθανή σπίθα στη φωτιά μιας ανανεούμενης ζωής; Αυτό ήθελαν να πιστεύουν. Ναι όσον αφορά την Beauvoir και τον Sartre, ο άνθρωπος ήταν μόνο ως αρχάριος στον εαυτό του.

«Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ κάπου. Υπάρχουν μόνο σημεία έναρξης, απαρχές. Με κάθε άνθρωπο η ανθρωπότητα ξεκινά εκ νέου. Και για τον λόγο αυτό, ο νέος άνθρωπος, που ψάχνει τη θέση του στον κόσμο, στην αρχή δεν τη βρίσκει και αισθάνεται εγκαταλελειμμένος.»¹⁰

Αυτός ήταν και ένας τρόπος να εξηγήσει, γιατί κάποτε πήρε υπό την προστασία της την Όλγα, τη Wanda, τις μικρές Bost και Sorokin, φέρνοντας τις από την επαρχία στο Παρίσι, και τις στήριξε, βοήθησε και χρηματοδότησε. Για να οδηγήσει τους νέους αυτούς ανθρώπους από την εγκατάλειψη τους προς την ελευθερία. Για να τους ενθαρρύνει να δημιουργήσουν τη δική τους θέση στον κόσμο, αντί να πάρουν μια ήδη έτοιμη. Αυτό συνέβη μέσα από μια πράξη αγάπης, όχι της υποταγής, του ζωντανού έρωτα, όχι από τυφλή ακολασία. Μέσα από μια πράξη, στην οποία η ανθρωπιά είχε διαφυλαχθεί. Γιατί: «Ο άνθρωπος είναι μόνο τότε άνθρωπος, όταν επιλέγει τον εαυτό του. Όταν αρνείται να επιλέξει τον εαυτό του, καταστρέφεται»¹¹.

Θανάσιμα αμαρτήματα

Αν σύμφωνα με την νέα τους φιλοσοφία υπήρχε κάτι, το οποίο θα μπορούσε να πάρει την κενή θέση της «αμαρτίας» μετά τον θάνατο του Θεού, αυτό ήταν η εκούσια άρνηση ακριβώς αυτής της ελευθερίας. Ο σκοπός ήταν, με κάθε τίμημα, να αποφευχθεί η καταστροφή, που οφείλεται στην προσωπική ευθύνη. Τόσο για τον εαυτό σου όσο και για τους άλλους. Τόσο ιδιωτικά, όσο και πολιτικά. Και μάλιστα στο εδώ και τώρα, εν ονόματι, και ως γιορτή της ζωής. Και όχι όπως δίδασκε ο υποτιθέμενος «υπαρξιστής» Martin Heidegger, από την γερμανική επαρχία, στο όνομα ενός «Είναι προς θάνατον». «Το ανθρώπινο Είναι υπάρχει με την μορφή σχεδίων, που δεν είναι σχέδια για τον θάνατο, αλλά προς ορισμένους στόχους… Δεν είναι λοιπόν προς τον θάνατο ο άνθρωπος.»¹²

Το μοναδικό Είναι που σύμφωνα με αυτά μετρούσε, ήταν το Είναι αυτού του κόσμου. Οι μοναδικές καρποφόρες αξίες ήταν οι εγκόσμιες αξίες. Η μοναδική τους πηγή η βούληση του ελεύθερου υποκειμένου να αρπάξει την ελευθερία του. Αυτό κατ’ ακρίβειαν σήμαινε να υπάρχεις ως άνθρωπος.

Αυτή ακριβώς τη μορφή ύπαρξης είχαν βάλει στο μάτι ο Hitler και οι δικοί του, θέλοντας να την καταστρέψουν και εξαφανίσουν. Αυτός ακριβώς ήταν ο σκοπός τους, όταν τρία χρόνια πριν είχαν καταλάβει τη χώρα της Beauvoir-ώστε μετά την τελική τους νίκη επί ολόκληρου του κόσμου, να επιβάλουν και στον τελευταίο εναπομείναντα άνθρωπο πάνω στη γη, πως να γράψει ένα δοκίμιο ή να περιποιηθεί τον κήπο του.

Όχι, αυτή είχε πραγματικά καλύτερα πράγματα να κάνει, από το να ασχολείται με την απόφανση αυτών των φασιστών μικροαστών. Ας της αφαιρέσουν την άδεια διδασκαλίας! Αυτή ήξερε πως να ανασυσταθεί πάλι με τη δική της δύναμη! Προ πάντων τώρα, που φαινόταν πως άνοιγαν πολλές πόρτες.

Η ηθική

Η Beauvoir χαιρόταν εκ προτέρων για τις επικείμενες συζητήσεις. Το βράδυ θα πήγαιναν στη γενική πρόβα του καινούργιου θεατρικού του Sartre. Και μετά, όπως πάντα, στην πίστα. Και ο Camus είχε πει πως θα έρχονταν. Αν είχε ακολουθήσει σωστά μέχρι τώρα τις σκέψεις της, αυτές άνοιγαν μια δυνατότητα ενός νέου προορισμού του ανθρώπου ως δρώντος όντος. Και μάλιστα προορισμού, που δεν ήταν ούτε κενός περιεχομένου, όπως στον Sartre, ούτε έπρεπε να παραμείνει αναγκαστικά παράλογος, όπως στον Camus. Με το δοκίμιο της θα έδειχνε μια άλλη εναλλακτική. Ένα δικό της, τρίτο δρόμο.

Όπως έβλεπε, το μέτρο της αυθεντικής ανθρώπινης πράξης περιοριζόταν προς τα έξω από δυο άκρα που βρίσκονται μέσα στον άνθρωπο: από την μια η ακραία ολοκληρωτική επιθετικότητα, και από την άλλη ο απολύτως αντικοινωνικός αυτό-ευνουχισμός. Μιλώντας συγκεκριμένα, βρισκόταν μεταξύ του αναγκαία μοναχικού στόχου της κατάκτησης ολόκληρου του κόσμου και της επίσης μοναχικής προσπάθειας καλλιέργειας μόνο του κήπου μου. Εν τέλει υπήρχαν και άλλοι άνθρωποι εκτός από μένα, έπρεπε κανείς να κοιτάξει απλώς έξω από το παράθυρο. Για τον λόγο αυτό, οι στόχοι ηθικής συμμετοχής χρειαζόταν να παραμείνουν μεταξύ δυο άκρων: στο ένα άκρο ο κενός εαυτού και αναγκαστικά μη προσανατολισμένος οίκτος προς όλους τους άλλους υποφέροντες ανθρώπους, και στο άλλο άκρο, η αποκλειστική φροντίδα για τις ιδιωτικές υποθέσεις. Σκηνή της πραγματικής ζωής: «Μια νεαρή γυναίκα θυμώνει, γιατί τα παπούτσια της έχουν τρύπες, μέσα από τις οποίες μπαίνει νερό. Μια άλλη ίσως να κλαίει για τη φρίκη του κινέζικου λιμού»¹³.

Η Beauvoir είχε βιώσει μάλιστα η ίδια την κατάσταση αυτή. Η νεαρή γυναίκα με τις τρύπες στα παπούτσια ήταν η ίδια (καλύτερα: μια προηγούμενη εκδοχή του εαυτού της). Η κλαίουσα, άλλη γυναίκα, ήταν η συμφοιτήτριά της Simone Weil. Ποτέ ξανά δεν συνάντησε άνθρωπο, που ξεσπούσε αυθόρμητα σε δάκρυα, γιατί κάπου μακριά λαμβάνει χώρα μια καταστροφή, που δεν έχει καμιά σχέση με την προσωπική ζωή του. Αυτή η άλλη Simone στη ζωή της, της ήταν ακόμα ένα μυστήριο.

Η Beauvoir σιώπησε, κοίταξε το ρολόι. Είχε έρθει η ώρα. Αύριο το πρωί κιόλας, θα επέστρεφε στο Café Flore, για νά στοχαστεί εκ νέου πάνω στο αίνιγμα της.

Συνεχίζεται