ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (79)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Παρασκευή, 26 Μαρτίου 2021

                                                   Jacob Burckhard

                                                             ΤΟΜΟΣ 2^ος

                                             

Ι.ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΟΥΣ – 23

     Η κυριαρχία τής μοίρας στον ανθρώπινο βίο εμφανίζεται με διάφορες παραλλαγές, άλλοτε αμιγής και άλλοτε προσδιοριζόμενη από παρεμβάσεις τών θεών. Κατά την Αργοναυτική εκστρατεία όλα είναι (κατά τον Απολλόδωρο) προδιαγεγραμμένα, όπως, για παράδειγμα, ότι οι Άρπυιες ή οι Βορεάδες πρέπει να εξαλειφθούν, κι ότι οι Συμπληγάδες θα ακινητοποιηθούν αμέσως μόλις ένα πλοίο κατορθώσει να τις διαβεί. Τα τείχη τού αρχαίου Ιλίου ήταν γραφτό να πυρποληθούν, αν πρωτοστατούσε κάποιος θνητός στην ανέγερση τους,  γι’ αυτό και παρενέβησαν ο Ποσειδών και ο Απόλλων, βοηθώντας τον Αιακό στην κατασκευή τους. Παρόμοια και οι χρησμοί που δίδονται σε τέτοιες περιπτώσεις, εκφράζουν στην πραγματικότητα τη βούληση της Μοίρας και όχι τών θεών, και όταν ο Απόλλων αναφέρεται στην «αλάθητη επιταγή τού Δία», δεν πρόκειται πια, τουλάχιστον κατά την εποχή τού έπους, παρά για μιαν έκφραση κενή περιεχομένου, διότι η αδυναμία τού Δία απέναντι στη μοίρα είναι ήδη αυτή την εποχή πασίγνωστη. Χαρακτηριστικό είναι επίσης το ότι στον ομηρικό Ύμνο στον Απόλλωνα αναφέρονται δύο φορές οι επιταγές τού Δία, ενώ παραλείπεται εντελώς το όνομά του. Οι προβλέψεις για το μέλλον, που αποκαλύπτουν οι χρησμοί τών Δελφών, είναι συχνά υποθετικοί, και τόσο σκοτεινοί, ώστε το νόημά τους να αποσαφηνίζεται μόνο μετά την εκπλήρωσή τους, και αφού ο ενδιαφερόμενος έχει προβεί στο μοιραίο σφάλμα· παρότι ο χρησμός δίδεται από τον θεό, οι απαντήσεις του ταιριάζουν περισσότερο στην ίδια τη Μοίρα.

     Οι θεοί δεν μπορούν, σύμφωνα με τη λογική τής παράδοσης, να θανατώσουν έναν θνητό, αλλά μόνο να τον μεταμορφώσουν, μια ενέργεια που μπορεί να αποτελεί είτε ποινή είτε εκδίκηση, αλλά επίσης και εύνοια, ή ανακούφιση από τα δεινά. Ο Δίας θεωρείται, σ’ έναν εξαιρετικά παράδοξο θρύλο (που διασώζει, μεταξύ άλλων, και ο Απολλόδωρος), ότι έχει αρκετή δύναμη για να απαλλάξει από την αμηχανία τη Μοίρα, που διχάζεται ανάμεσα σε δύο ζώα: για την αλεπού τών Θηβών ήταν γραμμένο να μη μπορεί να συλληφθεί ποτέ από κάποιο άλλο ζώο, ενώ για τον σκύλο τού Αθηναίου Κέφαλου, να συλλαμβάνει οτιδήποτε καταδίωκε· όταν λοιπόν ο σκύλος καταδίωξε την αλεπού, ο Δίας μεταμόρφωσε και τα δύο ζώα σε πέτρινα ομοιώματα. Οι θεοί μπορούν επίσης να αποφασίσουν ποιος θα πεθάνει, όταν η μοίρα έχει ορίσει ότι θα πρέπει να είναι ένας εκ των δύο θνητών: ο Απόλλων διαπραγματεύεται λοιπόν με τις Μοίρες, προκειμένου ο Άδμητος, για τον οποίον έχει αποφασιστεί να πεθάνει, να αντικατασταθεί από οποιονδήποτε άλλον· η σύζυγός του προσφέρεται τότε στη θέση του, υπό τον όρο η ζωή του να διαρκέσει άλλα τόσα χρόνια, όσα είχε ζήσει μέχρι τότε. Μια παραστατική εικόνα αυτού τού αφηγήματος, που μας βοηθάει να κατανοήσουμε και το νόημά του, αποτελεί η περιγραφή τής ζυγαριάς του Δία στην 8^η ραψωδία τής Ιλιάδας, όπου η μοίρα παρουσιάζεται πραγματικά κυρίαρχη απέναντι στους θεούς· το μοναδικό πλεονέκτημα τού Δία είναι, ότι μπορεί να σταθμίσει ο ίδιος τη ζυγαριά του· τοποθετεί στους δίσκους της δύο κλήρους θανάτου και παρατηρεί, ποιος είναι αυτός που βαραίνει περισσότερο – π.χ. των Αχαιών –, με την υποχρέωση να επιβάλει κατόπιν, με κάποιον θαυμαστό τρόπο, αυτήν την απόφαση (όπως με μια φλόγα π.χ. από θειάφι ενάντια στα άρματα του Διομήδη και του Νέστορα). Οι θεοί μπορούν επίσης να προαναγγέλλουν με διάφορα σημεία στους ανθρώπους εκείνα που πρόκειται, χωρίς τη συνδρομή τών θεών, να τους συμβούν, αλλά που οι θεοί τα γνωρίζουν ήδη, έτσι ώστε οι θνητοί να λάβουν γνώση, παρότι δεν μπορούν οι ίδιοι να μεταβάλλουν, όπως και στην περίπτωση των χρησμών,  το πεπρωμένο, αλλά μόνο να ελπίζουν, ότι θα μπορούσαν, κατά κάποιον μυστικό ή ανεπίγνωστο τρόπο, να παρέμβουν.  

      Μια παράδοξη αντίληψη, που ανήκει μεν σε μεταγενέστερη εποχή, αλλά απηχεί πιθανότατα μια θεμελιώδη αρχαία άποψη, εκφράζεται από τον Ηρόδοτο, σχετικά με την καταστροφή τού περσικού στόλου στις ακτές τής Εύβοιας: ότι δηλ. οι ουράνιες δυνάμεις έκαναν το παν, για να εξομοιώσουν τις περσικές δυνάμεις με τις ελληνικές, και να μην υπερτερούν οι περσικές τόσο πολύ αριθμητικά. Η σιωπηλή προϋπόθεση όμως σ’ αυτή την περίπτωση είναι το αν η πλάστιγγα θα βαρύνει από την πλευρά τής καθαρής τύχης, ή από εκείνη τού θάρρους.

       Οι θεοί φαίνεται να έχουν όμως ήδη στον μύθο και το έπος την εξουσία να αποφασίζουν, έστω και μ’ αυτόν τον έμμεσο τρόπο, για τις τύχες τών ανθρώπων. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο θάνατος επέρχεται, ακόμα κι όταν οι μάχες κλίνουν άλλοτε υπέρ τού ενός και άλλοτε υπέρ τού ετέρου τών αντιπάλων μπροστά στα τείχη της Τροίας και χύνεται το αίμα τών ευγενών ηρώων, όταν η μοίρα καθορίσει τη στιγμή. Πόσες όμως αμφιταλαντεύσεις συναντάμε, ακόμα κι αν εξαιρέσουμε τον θάνατο, στην πορεία τού πεπρωμένου στην Ιλιάδα ! Ο Αγαμέμνων ζητά συγγνώμη για την προσβολή στον Αχιλλέα, λέγοντας: «Δεν έφταιγα εγώ, αλλά ο Δίας, και η μοίρα, και η σκοτεινή Ερινύα, που εναπόθεσαν στην ψυχή μου ένα μοιραίο σφάλμα», και ο ακροατής καλείται να επιλέξει! Θεωρείται επίσης φυσικό, να αποστέλλουν οι θεοί επιδημίες, σεισμούς, ή φονικά τέρατα, και να κεραυνοβολεί ο Δίας κατά βούληση ανθρώπους, ακόμα και ολόκληρους πληθυσμούς, χωρίς κανείς να νοιάζεται για τις προβλέψεις τής μοίρας. Ο Απόλλων και η Άρτεμις είναι οι κατ’ εξοχήν θεοί που σπέρνουν τον θάνατο, και τα βέλη τους δεν απειλούν μονάχα τα παιδιά τής Νιόβης. Συναντάμε όμως κάποιες φορές και την απλοϊκή παραδοχή, σύμφωνα με την οποία η θέληση της μοίρας γίνεται σεβαστή ως προς τη διάσωση ενός μεγάλου ήρωα, ενώ οι σύντροφοί του γίνονται θύματα της εκδικητικότητας μιας οργισμένης θεότητας. Ο Κύκλωπας απευθύνει στον πατέρα του Ποσειδώνα την ακόλουθη παράκληση: «Μην επιτρέψεις στον Οδυσσέα, αυτό τον συλητή πόλεων, να γυρίσει στον τόπο του· αν είναι όμως γραφτό να επιστρέψει στο ανάκτορο, στην πατρίδα τών προγόνων του, ας γίνει αφού θα έχει περάσει πρώτα από πολλά δεινά και θα έχει χάσει όλους τούς συντρόφους του!» Ένας οργισμένος θεός μπορεί να εκβιάσει ωστόσο, ακόμα και τον θάνατο  ενός κραταιού ήρωα, όπως π.χ. του Αίαντα, από τη Λοκρίδα.  Το έπος εμπνέεται, παρ’ όλ’ αυτά, γενικώς από την πίστη, ότι η Μοίρα μπορεί κάποιες φορές να παρακάμπτεται, υπό την επίδραση ενός ισχυρού πάθους· κάτι που αποτυπώνει η έννοια υπέρμορον (αυτό που υπερβαίνει τη μοίρα), το οποίο καθοδηγεί και τον Αχιλλέα στην επιδίωξη, να καταστρέψει τα τείχη τού Ιλίου πριν από τη δεδομένη από τη Μοίρα στιγμή, όπως φοβάται και ο Δίας.

     Η μορφή με την οποία το πεπρωμένο εμφανίζεται στους Έλληνες, υπέστη σημαντικές αλλαγές. Η Μοίρα είναι, όπως είδαμε, κατ’ αρχήν απρόσωπη. Υπάρχει όμως και μια άλλη εκδοχή της, εξίσου παλαιά και αρχέγονη, που επικράτησε όμως αργότερα: γίνεται ήδη στον Όμηρο  λόγος για τις Μοίρες, στον πληθυντικό, οι οποίες νοούνται, αναπόφευκτα, ως πρόσωπα· στη Θεογονία οι Μοίρες αυτές είναι ωστόσο τρεις, γνωστές με τα ονόματά τους, Κλωθώ, Λάχεσις και Άτροπος· αυτή δηλαδή που υφαίνει τα νήματα της ζωής, αυτή που διανέμει τις τύχες (λαχεία!), και η άτρεπτη· είναι αυτές,

                                       «Που στους ανθρώπους

          Μοιράζουν, αφότου γεννηθούν, την ευτυχία και τη δυστυχία,

           Που διώκουν όλα τα παραπτώματα θεών και ανθρώπων,

           Θεότητες, που η τρομερή οργή τους ποτέ δεν κάμπτεται,

           Έως ότου τιμωρήσουν σκληρά τον ένοχο, όποιος και νά ’ναι»·

ένα δικαίωμα που τους απονέμεται ωστόσο σε αυτό και μόνο το σημείο (σαν να συγγενεύουν με τις  Ερινύες), για να εξαλειφθεί στη συνέχεια  από τη συνείδηση των Ελλήνων. Δεν έλειψαν φυσικά και οι μυθικές περιγραφές, αγγίζοντας μερικές φορές τη διακωμώδηση· λέγεται, για παράδειγμα, ότι ο Απόλλων μέθυσε τις Μοίρες, για να τους αποσπάσει τον Άδμητο. Η λατρεία και οι θυσίες δεν είχαν καμιάν απολύτως επίδραση σ’ αυτές τις υπάρξεις, διότι αποτελούσαν την προσωποποίηση της αναλγησίας· συμβαίνει όμως και το να επικαλούνται, παραδόξως, την Κλωθώ και τη Λάχεσι, ζητώντας τους να πέμψουν ειρήνη και δικαιοσύνη στην πατρίδα τού ικέτη.

(συνεχίζεται)

ΔΙΟΤΙ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΡΕΠΟΥΜΕ ΣΕ ΚΑΘΕ ΒΕΡΕΜΕΝΟ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ ΜΙΣΕΛΛΗΝΑ ΝΑ ΜΑΣ ΥΠΟΒΑΛΛΕΙ ΤΟΝ ΑΦΑΝΙΣΜΟ ΜΑΣ ΣΑΝ ΚΑΤΙ ΦΥΣΙΚΟ ΚΑΙ ΜΟΙΡΑΙΟ,ΠΕΙΘΟΝΤΑΣ ΜΑΣ ΟΤΙ Η ΜΟΙΡΑ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΩΝ ΠΟΛΛΩΝ, Η ΠΟΣΟΤΗΣ, ΝΙΚΑ ΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ, ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΤΟ ΧΡΗΜΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΟΞΑ ΠΟΛΛΟΙ ΖΗΛΕΨΑΝ, ΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΟΥΔΕΙΣ.