ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (104)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τετάρτη, 15 Δεκεμβρίου 2021

                                             Jacob Burckhard

                                               ΤΟΜΟΣ 2^ος

                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙΙΙ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ – 5

       Στο φως των όσων αναφέραμε μέχρις εδώ αναδεικνύεται με σαφήνεια η ιδιαίτερη σημασία τής ύπαρξης διπλών ηρωικών ταφικών μνημείων. Τα λείψανα ενός ήρωα, του οποίου ανέμεναν την ευμένεια ή τη δυσμένεια, μπορεί να υπήρχαν, ήδη από τη μυθική εποχή, σε δύο διαφορετικές τοποθεσίες, και είτε επεδείκνυαν αρχαίους τάφους και στις δύο αυτές τοποθεσίες, είτε εξέφραζαν κάποιαν αμφιβολία σε σχέση με μία εξ αυτών, δεν διακινδύνευαν όμως ποτέ να δυσαρεστήσουν τον ήρωα. Παρότι ήταν γνωστό ότι ο Ιόλαος πέθανε στη Σαρδηνία, οι Θήβες τού είχαν αφιερώσει ένα ηρώον. Και θα πρέπει να προσθέσουμε εδώ και την παράδοση των κενοταφίων, αφιερωμένων σ’ αυτούς που χάθηκαν σε μακρινούς τόπους, στον πόλεμο ή στη θάλασσα, και δεν κατέστη δυνατόν να περισυλλεγούν. Στην Ήλιδα υπήρχε, κατ’ εντολήν δελφικού χρησμού, κενοτάφιο αφιερωμένο στον Αχιλλέα, το οποίο συνδεόταν με περιπετειώδεις γυναικείες τελετές. Και παρότι αναγνώριζαν την ύπαρξη τάφου τού Τειρεσία στις Θήβες, ήταν γνωστό ότι το μνήμα ήταν κενό, και ότι ο μέγας μάντις είχε αποθάνει στην Αλίαρτο. Ο επικός κήρυκας Ταλθύβιος είχε τούς τάφους του στη Σπάρτη και το Αίγιο της Αχαΐας, και οι δύο αυτές πόλεις τιμούσαν με θυσίες τη μνήμη του. Ακόμη και στους ιστορικούς χρόνους αναφέρονται χρησμοί παρόμοιου περιεχομένου. Παρότι λοιπόν ο μέγας Κίμων είχε, κατά γενικήν ομολογία, ταφεί στο Κιμώνειο των Αθηνών, είχε επίσης ένα μνήμα στο Κίτιον, όπου και απέθανε· ο χρησμός προειδοποιούσε βέβαια, ότι σε περίπτωση λιμού θα έπρεπε να του αποδωθούν θεϊκές τιμές, αλλά ο τάφος αυτός ήταν η καταλληλότερη τοποθεσία για έναν μη-θεό.

      Στην περιγραφή τών Μεγάρων από τον Παυσανία, εντύπωση προκαλεί η αναφορά σε πολυπληθή ταφικά μνημεία, της μυθικής κυρίως εποχής, καθώς και μνημείων που αποτελούσαν αντικείμενο τακτικής λατρείας, κυρίως όμως το γεγονός ότι πολλά απ’ αυτά οι Μεγαρείς τα είχαν, όπως φαίνεται, σφετερισθεί. Αναφέρεται ένα ηρώον τού βασιλέως Πανδίωνος των Αθηνών, που ήταν εμφανές πως είχε ταφεί σε κάποιαν άλλη, γειτονική περιοχή, καθώς και το μνημείο τής Αμαζόνος Ιππολύτης, η οποία κατέφυγε, όταν νικήθηκε από τον Θησέα, «εξ αιτίας τής ερωτικής της απογοήτευσης» στα Μέγαρα. Ακόμη κι αν αναγνωρίσουμε ωστόσο την πατρότητα του τάφου τής Ινώς Λευκοθέας, που βούτηξε στη θάλασσα από έναν βράχο κοντά στην πόλη, στους Μεγαρείς, μας εκπλήσσει η παρουσία τού ηρώου τής Ιφιγένειας και του ιερού τού Αδράστου, που λέγεται πως απέθαναν και οι δύο στα Μέγαρα, τη στιγμή που ο τάφος τού τελευταίου υπήρξε αντικείμενο φημισμένης λατρείας στη Σικυώνα, και το τέλος τής Ιφιγένειας τοποθετείται οπουδήποτε αλλού εκτός Μεγάρων. Στις περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται επιχειρήματα και κίνητρα για παρόμοιους εντοπισμούς, πρόκειται για ανακριβείς συνήθως μύθους· λέγεται, για παράδειγμα, ότι ο Άδραστος πέθανε στα Μέγαρα κατά την επιστροφή του από την εκστρατεία εναντίον τών Θηβών, εξ αιτίας τής θλίψης που του προκάλεσε ο θάνατος του γιού του· λέγεται επίσης ότι ο Αγαμέμνων αφιέρωσε έναν βωμό στην Άρτεμη, όταν επισκέφτηκε τα Μέγαρα, προκειμένου να πείσει τον Κάλχα, που κατοικούσε σ’ αυτή την πόλη, να συμμετάσχει στην εκστρατεία κατά τής Τροίας. Πώς είναι όμως δυνατόν να φιλοξενείται το μνήμα μιας απ’ τις κόρες τού Κάδμου στο μεγαρικό χωριό Ερίνεια ; Ενώ λέγεται και σ’ αυτήν την περίπτωση, ότι η  απελπισμένη από τη μοίρα τής οικογένειάς της Αυτονόη εγκατέλειψε τη Θήβα και κατέφυγε σ’ αυτά τα μέρη. Θα αφήσουμε λοιπόν κι εμείς κατά μέρος υποθέσεις, που δεν μπορούμε να τις επαληθεύσουμε με ακρίβεια.

     Γεγονός παραμένει ότι παράλληλα με τη λατρεία τών θεών, η ηρωική λατρεία καταλαμβάνει στα στερνά τού ελληνικού βίου μια σημαντικότερη θέση απ’ αυτήν που αρχικά διαφαίνεται· αρκεί να εκτιμήσουμε τις ετήσιες τελετές που ο Παυσανίας είδε να επιβιώνουν στην κυρίως Ελλάδα, την τόσο πλούσια σε αναμνήσεις. Συνοψίζοντας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, όπου οι Έλληνες είχαν διατηρήσει αυστηρά τις νεκρικές τιμές που προορίζονταν για τους κοινούς θνητούς, το ίδιο πιθανότατα συνέβαινε και με την ηρωική λατρεία, διότι οι βαθύτερες ρίζες αυτής τής παράδοσης ήταν κοινές· ενώ μπορούμε να προσθέσουμε και μιαν αφοσιωμένη λαϊκή πίστη στους ήρωες. Τους οποίους καλούσαν – χωρίς να γνωρίζουμε πάντοτε ποιους ακριβώς - όχι μόνο στον πόλεμο, αλλά και σε κάθε δύσκολη και επικίνδυνη συνθήκη σε βοήθεια, στον ίδιο βαθμό με τους θεούς! Υπήρχαν πράγματι ναοί ηρώων κατάμεστοι από ζωγραφικά αναθήματα, και αυτός που εφέρετο ως ένοικος του οικοδομήματος θεωρείτο έξοχος υποστηρικτής και υπέρτατος εμπνευστής δημιουργικής φαντασίας.

     Η αλήθεια είναι βέβαια, ότι όποτε γινόταν γενικός λόγος για τους ήρωες, χωρίς να αναφέρεται κάποιος συγκεκριμένος, ο λαός πίστευε πως οι ήρωες «περνούσαν τον καιρό τους πίνοντας» στις Νήσους τών Μακάρων, όπως πολύ συχνά τούς απεικόνιζαν οι αναπαραστάσεις στα μνήματα και στα αγγεία, προσθέτοντας: όπως ακριβώς θα το επιθυμούσαμε άλλωστε και για εμάς. Κάποιο πρόσωπο του Αριστοφάνη εκφράζει μιαν ασφαλή ελπίδα αυτού ακριβώς τού είδους: «Δεν θα μας στεφάνωναν βέβαια, κι ούτε θα μας αποχαιρετούσαν με τέτοιο τρόπο τη στιγμή που μας τοποθετούν στο φέρετρο, αν δεν επρόκειτο ν’ αρχίσουμε αμέσως να πίνουμε φτάνοντας εκεί· γι’ αυτό και οι νεκροί αποκαλούνται Μάκαρες, και λέμε: ο μακαριστός απεβίωσε, αποκοιμήθηκε ο καλότυχος! Δεν έχει τώρα πια βάσανα! Και τους προσφέρουμε θυσίες ηρωικές, όπως στους θεούς, και κάνουμε σπονδές, και τους ζητάμε καλοσύνες». Όπως ακριβώς οι συνήθεις νεκροί ταυτίζονται σχεδόν εδώ με τους ήρωες, έτσι απαγόρευε μια εξαιρετικά αρχαία παράδοση το να συλλεγή οτιδήποτε έπεφτε από την τράπεζα, διότι προοριζόταν, κατά μίαν εκδοχή, για τους εκλεκτούς ανάμεσα στους νεκρούς, και διότι ήταν μερίδιο, σύμφωνα με ένα απόσπασμα του Αριστοφάνη, των ηρώων. Πρόκειται για τους αρχαιότερους προφανώς χρόνους, όταν η ταφή τών νεκρών ετελείτο στην οικογενειακή εστία.

     Όσον αφορά στους ατομικούς τάφους τών ηρώων, που τα ονόματά τους ήταν σε όλους γνωστά, η νομοθεσία ήταν αμείλικτη, ακόμη και σε μια πόλη που διψούσε για καινοτομίες, όπως η Αθήνα, και  οποιαδήποτε παρέμβαση, ακόμη και το κόψιμο κάποιων δέντρων στον περίβολο ενός έστω και ήσσονος σημασίας ηρώου, επέσυρε τη θανατική ποινή· και αιτία δεν ήταν τόσο ο μεγάλος και δεισιδαιμονικός φόβος τών θεών που κατείχε τούς Αθηναίους, όσο η βεβαιότητα ότι τα άλση σύντομα θα εξέλειπαν, λόγω τής  μεγάλης ελλείψεως σε ξυλεία, χωρίς αυτές τις δρακόντειες ποινές· η αθηναϊκή νομοθεσία δεν δίσταζε εξάλλου καθόλου να προσφεύγει στη θανατική ποινή, ή να επισείει τουλάχιστον την απειλή της. Η απαίτηση σεβασμού ήταν μάλιστα μεγαλύτερη στους εξοχικούς ναούς, όπου κανείς δεν θα τολμούσε π.χ. να περικόψει τις αποκαλούμενες «νεαρές κόρες», τα γιγαντιαία δηλαδή κυπαρίσσια που περιέβαλαν το λιτό ηρώο τού Αλκμαίωνα στην Ψωφίδα. Ο ίδιος αυτός αθηναϊκός λαός υπήρξε ωστόσο επιρρεπής, όπως γνωρίζουμε, σε κάθε είδους δεισιδαιμονία σε περιόδους μεγάλων ταραχών, αλλά και ευάλωτος, όπως και οποιοσδήποτε άλλωστε άλλος, απέναντι στην οργή τών ηρώων. Ενώ συνέχιζαν να δημιουργούν νέους συνεχώς ήρωες, όπως τούς αρχηγούς π.χ. σ’ έναν πόλεμο, ενώ ανακηρύχτηκε και ο Σοφοκλής με ένα διάταγμα ήρωας, υπό το προσωνύμιο Δεξίων, «αυτός που δέχεται», επειδή είχε κάποτε φιλοξενήσει στην οικία του τον Ασκληπιό. Αυτό το τελευταίο υποκινήθηκε πιθανότατα από ανθρώπους τού λαού, γείτονες ενδεχομένως τού Σοφοκλή, καθώς η υπόθεση αυτή δεν σχετίζεται κατά κανέναν τρόπο με τους γνωστούς ή και άγνωστους δημαγωγούς τής εποχής. Ο λαός μπορούσε πράγματι να επανατιτλοφορήσει σε πολλές ελληνικές πόλεις, καθώς και στις γύρω περιοχές, έναν παλαιό τάφο, ενώ όταν ακούμε να γίνεται λόγος στις αφηγήσεις για κάποιον χρησμό, αυτό δεν σημαίνει πάντοτε ότι δίδεται στην πραγματικότητα χρησμός, ο οποίος συχνά συμβαίνει να προϋποτίθεται εκ των υστέρων. Δεν προσέφευγαν πάντοτε στους Δελφούς αναζητώντας, όπως αναφέρουν πληροφορίες που διασώθηκαν, έναν χρησμό, αλλά και σε κάποιο από τα κοντινά μαντεία, τα οποία αφθονούσαν στα αρχαία χρόνια. Ακόμα και ο φόβος που ενέπνεαν οι μνήμες των σκληρών αντιπαραθέσεων της μυθικής εποχής μπορούσε να οδηγήσει στην ανάδειξη ηρώων: τα θεσσαλικά π.χ. στρατεύματα, που είχαν άλλοτε συνοδεύσει τον Ώτο και τον Εφιάλτη στην επιχείρηση κατά τής Νάξου, νίκησαν τους Θράκες, και εξολοθρεύτηκαν κατόπιν σ’ έναν βίαιο αναμεταξύ τους πόλεμο, τιμήθηκαν αργότερα ως ήρωες από τούς κατοίκους τής Θεσσαλίας. Πόσο πιο φιλόξενο φαντάζει αντίθετα το μνήμα τής Ραδινής και του Λεόντιχου, των δύο ερωτευμένων νέων, στον δρόμο που οδηγεί στο μεγαλοπρεπές Ηραίον στη Σάμο ! Γιατί η φήμη τους δεν οφείλεται σε κάποιαν ηρωική κατάταξη, αλλά κυρίως στο γεγονός, όπως μαθαίνουμε, ότι όσοι απέβαιναν θύματα κάποιας ερωτικής απογοήτευσης, αναζητούσαν εκεί παρηγοριά, καταθέτοντας και τις παρακλήσεις τους. Οι βοσκοί οδηγούσαν από το Άργος τα κοπάδια τους στον ιερό περίβολο του Αγήνορος, «ο οποίος υπήρξε διακεκριμένος κτηνοτρόφος ή κάποιος βασιλιάς με αναρίθμητα κοπάδια προβάτων». Κοντά δε στον Ωρωπό υπήρχε το μνήμα τού Νάρκισσου (όχι τού γνωστού μας όμως Νάρκισσου), που καταγόταν από την Ερέτρια, ο οποίος είχε διακριθεί ως ήρωας και έφερε το προσωνύμιο «Σιωπηλός», γι’ αυτό και οι περαστικοί διέρχονταν από το μνήμα σωπαίνοντας. Σε κάποιες άλλες ωστόσο περιπτώσεις οι ηρωικές τιμές αποδίδονταν σε αθώα απλώς θύματα, όπως αποδίδονταν καμιά φορά και κατά τον Μεσαίωνα τα φωτοστέφανα στους αγίους μάρτυρες· η εντολή αυτή είχε παραδοθεί από τούς Δελφούς, και ίσχυε ύστερα από κάποια μεγάλη συμφορά. Ο Επαμεινώνδας είχε προσφέρει π.χ. θυσίες αυτού τού είδους, μαζί με προσευχές, στο μνήμα τού Σκέδασου και των δύο θυγατέρων του, πριν από τη μάχη τών Λεύκτρων· οι δυό κόρες είχαν κρεμαστεί μετά τον βιασμό τους από τούς Σπαρτιάτες, και ο πατέρας τους είχε αυτοκτονήσει μετά την αποτυχημένη του προσπάθεια να αποδωθεί δικαιοσύνη· ο Επαμεινώνδας τούς ανακήρυξε λοιπόν ήρωες, ελπίζοντας ότι η Σπάρτη θα πληρώσει μ’ αυτόν τον τρόπο γι’ αυτό, καθώς και για όλα τα υπόλοιπα εγκλήματά της. Προς χάριν μιας συγκεχυμένης επίσης μνήμης από έναν παρελθόντα τρομακτικό λοιμό, το μνήμα ενός σχεδόν θρυλικού και τιμώμενου με λατρείες ήρωα ιατρού κατόρθωσε να διατηρηθεί μέσα στον χρόνο, για να λησμονηθεί αργότερα, αλλά και να επανέλθει ως τόπος τιμητικής λατρείας, όπως ακριβώς συνέβη και με τον «ξένον ιατρό», τον Σκύθη Τόξαρη, στην Αθήνα, του οποίου το μνήμα ήταν διακοσμημένο μέχρι και την εποχή τού Λουκιανού με στεφάνια, ενώ υπήρξε και τόπος επίσκεψης εμπύρετων ασθενών. Ακόμα και κατά τον Μεσαίωνα αποδιδόταν μερικές φορές πράγματι, ακόμα και στο χώμα, δηλαδή στη σκόνη τού μνήματος ενός αγίου, θεραπευτικές ιδιότητες. Την εποχή μάλιστα του Παυσανία, οι εντόπιοι κάτοικοι ήταν αναγκασμένοι να προστατεύουν κάθε χρόνο, κατά τον μήνα που αντιστοιχεί στον δικό μας Απρίλιο, τον τάφο τού Ζήθου και του Αμφίονος, έναν τύμβο περιβαλλόμενο από λίθους, διότι οι Τιθορέοι τής Φωκίδας προσπαθούσαν να αποσπάσουν, ακολουθώντας μια προφητεία τού Βάκι, χώμα για να το προσθέσουν στον τάφο τής Αντιόπης, που βρισκόταν στην Τιθορέα, εξασφαλίζοντάς έτσι τη γονιμότητα των γυναικών, και αφήνοντας στους Θηβαίους τη στειρότητα.

(συνεχίζεται)

Ο ΜΠΟΥΡΧΑΡΝΤ ΛΟΙΠΟΝ ΜΑΣ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ ΕΝΑΝ ΤΡΟΠΟ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΡΟΓΟΝΩΝ ΜΑΣ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΣΧΕΤΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΖΩΗ ΜΕΤΑ ΘΑΝΑΤΟΝ ΚΑΙ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΑΚΟΜΗ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ, ΤΑ ΗΘΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΜΑΣ, ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΣΥΝΘΕΤΟΥΝ ΤΗΝ ΔΥΣΚΟΛΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ.

ΜΙΑ ΔΙΑΡΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΜΕ ΠΟΜΠΕΣ, ΛΙΤΑΝΕΙΕΣ, ΓΙΟΡΤΕΣ ΘΕΩΝ ΚΑΙ ΗΡΩΩΝ, ΜΕ ΤΗΝ ΜΕΡΙΜΝΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΩΝ. ΑΥΤΗ Η ΜΕΡΙΜΝΑ ΚΑΙ Η ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΓΕΝΝΗΣΕ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΗ, ΤΗΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ. ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΟΦΩΝ. ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΜΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΜΟΝΙΑΣ ΝΟΥ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΟΣ.