Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα περί πνεύματος (5)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 28 Ιανουαρίου 2022

Creator Spiritus
Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα περί πνεύματος
Die Geisteslehre des Joachim von Fiore
Του Ernst Benz, στο ERANOS-JAHRBUCH XXV
V. Η θεολογία του Πνεύματος κατά τον Ιωακείμ της Φλόρα
1. Η μέχρι σήμερα αξιολόγηση της θεολογίας του Ιωακείμ

Η διδασκαλία περί Πνεύματος που είχε αναπτυχθεί στον Μοντανισμό, η οποία διδάσκει μια πνευματιστική θεολογία τής ιστορίας, βρίσκει αυθόρμητα την συνέχειά της στον Ιωακείμ της Φλόρα (1132-1202). Ο Ιωακείμ ήταν ο προφήτης ηγούμενος και ιδρυτής της μονής στον S. Giovanni στην Φλόρα, ένα χωριό στα υψώματα της οροσειράς Σίλα στην Καλαβρία. Ο Ιωακείμ αντιλαμβάνεται το Άγιο Πνεύμα ως μια δημιουργική δύναμη, η οποία εγκαινιάζει μια νέα περίοδο της ιστορίας της σωτηρίας, εμφανιζόμενη (η δύναμη) και πάλι με μια αυθόρμητη μορφή. Η διδασκαλία του περί πνεύματος είχε γίνει η βάση μιας από τις μεγαλύτερες πνευματικές επαναστάσεις του Μεσαίωνα. Οι κύκλοι των εκκλησιαστικών μεταρρυθμιστών, που τον 13^ο και 14^ο αιώνα προσέλαβαν τις διδασκαλίες του Ιωακείμ περί της ερχόμενης εποχής-κατάστασης (Status) του Αγίου Πνεύματος, έγιναν φορείς εκείνης της επαναστάσεως που οδήγησε στην υπέρβαση τής εκκλησιαστικής φεουδαρχίας του Μεσαίωνα. Από τις διδασκαλίες αυτές προήλθαν επίσης και πολλές κοινωνικές και πολιτικές ιδέες της νεώτερης εποχής. Οι επιδράσεις τού πνευματισμού τού Ιωακείμ δεν φτάνουν μόνον ως την κριτική που άσκησαν ριζοσπαστικοί  Φραγκισκανοί στο σύστημα και την τοποθετημένη στην αυθεντία  βάση του μεσαιωνικού παπισμού. Βρίσκεται επίσης και σε κάθε αρχή των μοντέρνων μεταρρυθμιστικών ή επαναστατικών κινημάτων του 19^ου αιώνα. Τα άμεσα απαυγάσματα τής διδασκαλίας αυτής δεν διαπιστώνονται μόνο στον πνευματισμό της Μεταρρύθμισης, όπως στον Sebastian Frank, αλλά και στον αγγλικό πουριτανισμό και στην φιλοσοφία της θρησκείας  και την κοινωνική μεταφυσική τού γερμανικού ιδεαλισμού και του γερμανικού ρομαντισμού. Ένα συνεχές ρεύμα των ιδεών του Ιωακείμ διατρέχει φανερά τις ιδέες του Lessing περί τής ιστορίας τής διαπαιδαγώγησης τής ανθρωπότητας, μέχρι και την θεολογία της ιστορίας του Schelling.

Θα ήταν φυσικά εσφαλμένο να θεωρήσουμε τον αββά Ιωακείμ ως επαναστάτη, ο οποίος αντιτάχθηκε συνειδητά προς την επίσημη παπική εκκλησία της εποχής του. Στην έρευνα επικρατούν δυο αντιτιθέμενες απόψεις περί του Ιωακείμ. Η μια πλευρά προσπαθεί να κατανοήσει τις θέσεις του Ιωακείμ σε ένα ρωμαιοκαθολικό, ορθόδοξο πλαίσιο. Στην παρουσίαση του έργου του Ιωακείμ, ο Huck τονίζει τα χαρακτηριστικά τής αντίληψης του Ιωακείμ περί κόσμου και ιστορίας, τα οποία συνάδουν προς τις αντιλήψεις τών καθολικών. Τα δε περί εποχής του πνεύματος και αιώνιου Ευαγγελίου (Evangelium Aeternum), «που μοιάζει με ένα θολό οικοδόμημα από σύννεφα, το οποίο δεν μπορεί να σηκώσει τίποτα», τα αφήνει στην άκρη. Το ίδιο και οι Tondelli, Ottaviano, και με ιδιαίτερη έμφαση ο Foberti, υπερασπίστηκαν την ορθοδοξία του Ιωακείμ.

Οι προσπάθειες αυτές που σκοπό είχαν να παρουσιάσουν τον Ιωακείμ ως έχοντα ορθή πίστη, βασίζονται στις θέσεις τού ίδιου του Ιωακείμ. Αυτός τόνιζε με έμφαση πως είναι καθολικός και πώς θέλει να σκέφτεται, και δήλωσε πως είναι διατεθειμένος να διορθώσει τα γραπτά εάν είναι αναγκαίο. Για τον λόγο αυτό μπόρεσε ο πάπας Ονώριος ο Γ’ να αποτρέψει την καταδίκη τού Ιωακείμ ως αιρετικού. Παρά την καταδίκη του γραπτού τού Ιωακείμ περί πνεύματος, με το οποίο εναντιώνεται στον Petrus Lombardus, η σύνοδος του Λατερανού τον θεωρούσε ακόμα «vir catholicus» (άνδρα καθολικό). Ακόμα και όταν οι ριζοσπαστικοί Φραγκισκανοί χρησιμοποίησαν τις διδασκαλίες τού Ιωακείμ ως το ισχυρότερο όπλο τους κατά της παπικής εκκλησίας, τα γραπτά τού Ιωακείμ δεν καταδικάστηκαν ποτέ ως αιρετικά.

Παρόλα αυτά, είναι μάταιη μια προσπάθεια ερμηνείας ως ορθοδόξων  τών γραπτών του Ιωακείμ στο σύνολό τους. Ακόμα και όσο ζούσε ο Ιωακείμ, υπήρχαν αμφιβολίες για την ορθοδοξία του. Η επίθεση του κατά της διδασκαλίας περί Τριάδος του Petrus Lombardus καταδικάστηκε από την Εκκλησία λίγο μετά τον θάνατό του. Λίγες δεκαετίες αργότερα μπόρεσαν να διαδοθούν τα αυθεντικά του γραπτά, τα τρία κύρια γραπτά του, γνωστά ως το «αιώνιο Ευαγγέλιο». Αυτοί που τα διέδωσαν ήταν της γνώμης πως εκεί μέσα θεμελιώνεται θεολογικά μια επαναστατική μεταμόρφωση της ιεραρχικής εκκλησίας του πάπα και των κληρικών σε μια πνευματική εκκλησία του μέλλοντος. Το 1254, υπό την ηγεσία του Wilhelm του Saint-Amour, καθηγητές από το Παρίσι σημείωσαν 24 προτάσεις από την «Concordia» του Ιωακείμ, όπου επεσήμαναν σαφώς την αίρεση (Benz, Joachimstudien II).

Φάνηκε βέβαια πολύ σύντομα πως το γραπτό αυτό περιείχε πολλές κακόβουλες παραποιήσεις. Αλλά και η επιτροπή ελέγχου που συγκάλεσε στην Anagni ο πάπας Αλέξανδρος ο Δ’, υπό την διεύθυνση τριών καρδιναλίων, μετά από έλεγχο των αυθεντικών γραπτών που τους διατέθηκαν από το μοναστήρι της Φλόρα, βρήκε σε αυτά «plurima curiosa, inutilia et inepta» (πολλά περίεργα, άχρηστα και παράλογα). Επειδή όμως η Κούρια δεν έλαβε κανένα μέτρο κατά των γραπτών του Ιωακείμ, παρά την γνωμάτευση των καρδιναλίων, ο γραμματέας της επιτροπής, αρχιεπίσκοπος Florentius του Akkon, απαγόρευσε τα γραπτά του Ιωακείμ στην επαρχία του, εφτά χρόνια αργότερα, ως αρχιεπίσκοπος του Arles. Και ο Θωμάς Ακινάτης θεωρούσε αναγκαία την καταπολέμηση των διδασκαλιών του Ιωακείμ. Σύμφωνα με τον βιογράφο του, τον Wilhelm Tocco, ο Ακινάτης επεσήμανε όλες τις ύποπτες αιρέσεως θέσεις στα έργα τού Ιωακείμ. Στην «Summa Theologica», II, 1, qu. 106, απέρριψε την διδασκαλία του Ιωακείμ περί της μελλοντικής τρίτης εποχής.

Ακόμα και αν παραδεχθεί κανείς το επιχείρημα των υπερασπιστών του Ιωακείμ (όσων δηλαδή θεωρούν ότι η διδασκαλία του δεν παρέκκλινε από την καθολική ορθοδοξία), πως στον αγώνα εναντίον του έπαιξαν ρόλο ανθρώπινη δυσαρέσκεια και μίσος, αυτά δεν αρκούν για να εξηγηθεί το γεγονός, πως φίλοι και εχθροί του Ιωακείμ «βρίσκουν στα έργα του επιπλέον πράγματα, και όχι μόνο μια νέα ερμηνεία των Γραφών στα πλαίσια της παράδοσης και πεποίθησης την καθολικών». Εκεί μέσα πρέπει να βρίσκονται σπέρματα και αφορμές για επαναστατικές σκέψεις, που τίναζαν τα όρια της ορθοδοξίας και της διδασκαλίας της τότε Εκκλησίας. Μόνο έτσι μπορεί να γίνει κατανοητό, πώς οι πνευματικοί των Φραγκισκανών μπόρεσαν να προωθήσουν τα αυθεντικά γραπτά του ως ένα «αιώνιο Ευαγγέλιο». Αυτό το έκαναν έχοντας την πεποίθηση, πως εκεί μέσα ανακοινώνεται προφητικά  και δικαιολογείται η δική τους βούληση για μια ριζοσπαστική αναμόρφωση της Εκκλησίας.

Είναι αναμφισβήτητη η ορθόδοξη και πιστή προς την Εκκλησία στάση του Ιωακείμ. Αλλά μέσα στην δημιουργική του δράση βρίσκεται ο σπόρος των νέων του ιδεών, τις ριζοσπαστικές συνέπειες των οποίων ο ίδιος δεν είχε κατανοήσει. Ίσως να μην είδε ολόκληρο το φάσμα των συνεπειών τους. Οι Φραγκισκανοί πνευματικοί όμως τις προσέλαβαν με μεγάλο ενθουσιασμό-και όλοι οι επαναστάτες μέχρι των 19^ο αιώνα. Οι ιδέες αυτές απορρίφθηκαν με μια αντίστοιχη έμφαση, από τους μεγάλους δασκάλους της Εκκλησίας, όπως για παράδειγμα τον Θωμά Ακινάτη.

Συνεχίζεται