Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα περί πνεύματος (6)

Συνεχίζεται από:Δευτέρα, 4 Απριλίου 2016

Creator Spiritus
Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα περί πνεύματος
Die Geisteslehre des Joachim von Fiore
Του Ernst Benz, στο ERANOS-JAHRBUCH XXV
V. Η θεολογία του Πνεύματος κατά τον Ιωακείμ της Φλόρα

2. Οι βάσεις τις διδασκαλίας του Ιωακείμ περί πνεύματος

Ο αββάς Ιωακείμ δεν συνεχίζει με τρόπο ιστορικό τις διδασκαλίες του Μοντανού στην δική του θεολογία περί πνεύματος. Ο Ιωακείμ αναπτύσσει την διδασκαλία του βασιζόμενος σε μια αυθόρμητη προσωπική εμπειρία του Αγίου Πνεύματος. Το πρωί της εορτής τού Πάσχα το 1190, είχε την εμπειρία ενός πνευματικού φωτισμού, και μάλιστα, όπως ο ίδιος γράφει, την ώρα που μελετούσε την Αποκάλυψη του Ιωάννου: «Όταν ξύπνησα από τον ύπνο την ώρα του όρθρου, πήρα στο χέρι αυτό το βιβλίο για να κάνω διαλογισμό (Meditation)...ξαφνικά ένας φωτισμός γνώσεως πέρασε από τα μάτια του πνεύματος μου, και μου αποκαλύφθηκε η πληρότητα -plentitudo- τού βιβλίου αυτού και η εσωτερική αρμονία –concordia– μεταξύ της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης».

Αυτός ο πασχαλινός φωτισμός αποτελεί για τον Ιωακείμ την ολοκλήρωση μιας ακούραστης προσπάθειας, που διήρκεσε δεκαετίες, κατανόησης της ιστορίας της σωτηρίας. Του παρουσιάζεται ως απελευθερωτική και λυτρωτική διαίσθηση, κατά την οποία ενεργείται μέσα του αστραπιαία η θέα τών εσωτερικών συναφειών της θείας οικονομίας της σωτηρίας. Ο ηγούμενος είχε μέχρι τότε αφιερώσει την ζωή του στον διαλογισμό (Meditation) και την θεωρία (Kontemplation). Ο Ιωακείμ, ένας από τους καλύτερους γιους της τάξης των Zisterzienser, επιτυγχάνει τον στόχο μιας καθαρής, ασυμβίβαστης εκπλήρωσης τών κανόνων τού αγίου Βενεδίκτου. Το 1190 εγκαταλείπει το μοναστήρι του στην Καλαβρία και πηγαίνει στις ερημιές της οροσειράς Σίλα, για να πραγματοποιήσει το καθαρό ιδανικό τής θεωρητικής ζωής. Ακριβώς επειδή η προσπάθεια του από το 1190 είχε επικεντρωθεί στην πιο ριζοσπαστική ασκητική μορφή της Vita contemplativa, ο πασχαλινός αυτός φωτισμός ήταν η ολοκλήρωση μια πολύχρονης συστηματικής διανοητικής εργασίας. Στην εργασία αυτή, με την μορφή ενός διαισθητικού (intuitiv) φωτισμού συναρμολογήθηκαν σε μια εικόνα τής θεϊκής σωτηριώδους δράσης, σε μια ολοκληρωμένη ζωγραφιά τής ιστορίας τής σωτηρίας, τα πρόσωπα, τα γεγονότα και οι υποσχέσεις της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, που  ήταν αντικείμενα των διαλογισμών του.

Δυο πράγματα του έγιναν ιδιαίτερα ξεκάθαρα με τον πασχαλινό φωτισμό του: η εκπλήρωση των εσχατολογικών υποσχέσεων τής Αποκάλυψης και η εσωτερική συνάφεια μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Και οι δυο διαπιστώσεις αναφέρονται στην ιστορία τής σωτηρίας και υποδεικνύουν πως η θεολογία τού Ιωακείμ έχει ως σημείο προσανατολισμού την ιστορία. 

Η επίγνωση τής «εκπλήρωσης» τής Αποκάλυψης προϋποθέτει μια ιδιαίτερη πρόσληψη του βιβλίου αυτού, το οποίο είχε για αιώνες καθορίσει τις αντιλήψεις τής χριστιανικής Εκκλησίας περί ιστορίας και εσχάτων. Η ιδιαίτερη αυτή πρόσληψη μπορεί να περιγραφεί ως εξής: το βιβλίο της Αποκάλυψης τού Ιωάννου περιλαμβάνει σε εικόνες και αινίγματα την πορεία ολόκληρης τής ιστορίας της χριστιανικής Εκκλησίας, από την αρχή μέχρι το τέλος της. Τα διάφορα πρόσωπα, μορφές, ζώα, εικόνες και σύμβολα της Αποκάλυψης, γίνονται με την σειρά που εμφανίζονται υποδείξεις για την σειρά εμφάνισης τών ομάδων, προσώπων και γεγονότων στην ιστορία της σωτηρίας. Η δυσκολία τής ερμηνείας έγκειται στην εύρεση τού κατάλληλου κλειδιού για την ιστορική ερμηνεία των εικόνων και τύπων. Δηλαδή, να διαπιστωθεί η ορθή ιστορική σχέση τών μορφών και γεγονότων που περιγράφονται στο κείμενο της Αποκάλυψης και έτσι να αναδυθεί κανείς σε μια ολική κατανόηση της ιστορίας τής σωτηρίας.

Το κλειδί αυτό λαμβάνει ο Ιωακείμ ως μια απελευθερωτική διαίσθηση, μετά από μακρά προσπάθεια ερμηνείας τών αινιγματικών εικόνων και σημείων. Το αποφασιστικό στο σημείο αυτό, είναι πως ο ίδιος αντιλαμβάνεται την ερμηνεία αυτή ως δώρο του πασχάλιου φωτισμού. Ως μια Intelligentia spiritualis, την οποία ο ίδιος κατανοεί ως μια ιδιαίτερη χάρη που του δόθηκε, και στην οποία (χάρη) προστίθεται μια σημασία που σχετίζεται με την ιστορία της σωτηρίας.

 Το ίδιο αποφασιστικό είναι και το γεγονός πως με την λήψη αυτή τού Πνεύματος[;;;] έγινε προφήτης. Κατέχοντας το κλειδί τής ορθής τυπολογικής ερμηνείας της Αποκάλυψης, είναι σε θέση να δείξει ποιες μορφές και εικόνες έχουν ήδη πραγματοποιηθεί και ποιες όχι ακόμη. Μόνο με την δύναμη του Αγίου Πνεύματος είναι σε θέση να διαχωρίσει την ήδη εκπληρωμένη ιστορία της σωτηρίας από αυτήν που πρόκειται να εκπληρωθεί, και να διαφωτίσει προφητικά το μέλλον της Εκκλησίας. Θεμελιώδης επίγνωσή του είναι πως η τάξη και η πορεία της τελείωσης τής ιστορίας τής σωτηρίας σχετίζεται με την τριαδική ουσία του Θεού. Η θεϊκή τριάδα μετέχει στην πραγματοποίηση τής σωτηρίας, με τρόπο ώστε κάθε ένα από τα τρία πρόσωπα της θεϊκής Τριάδας να αντιστοιχεί σε μια σωτηριώδη εποχή και κοσμική περίοδο, στην οποία πραγματώνεται με ιδιαίτερο τρόπο το κάθε Πρόσωπο. Η Τριάδα εκπτύσσεται στην ιστορία της σωτηρίας προοδευτικά σε τρεις συνεχόμενες εποχές, και η κάθε μια ανήκει σε ένα από τα τρία Πρόσωπα. Η πρώτη εποχή  σωτηρίας είναι ο χρόνος τού Πατέρα, η δεύτερη του Υιού και η τρίτη του Αγίου Πνεύματος.

Και εδώ αναδύεται μέσα στην θεώρηση της ιστορίας η αρχή τής εξέλιξης και τής προόδου. Η εξέλιξη και η πρόοδος δεν κατανοούνται ως έκπτυξη των σπερμάτων, που είναι τοποθετημένα στην ανθρωπότητα, αλλά ως οι αρχές, που είναι αποτελέσματα μιας έκπτυξης του τριαδικού Θεού. Τα πρόσωπα της θεϊκής Τριάδος επιδρούν πάνω στην πορεία της ιστορίας τής σωτηρίας με ένα ιδιαίτερο τρόπο, εφόσον κάθε ένα από τα πρόσωπα ηγείται μιας συγκεκριμένης εποχής, και κάθε Πρόσωπο στην εποχή του εκπτύσσεται αναλόγως των χαρακτηριστικών ιδιοτήτων του - proprietates. Στην πραγματική πορεία και εκτέλεση της ιστορίας τής σωτηρίας, η επέμβαση αυτή εκδηλώνεται ξεκάθαρα ως μια πρόοδος προς ένα συγκεκριμένο στόχο. Η εποχή του Αγίου Πνεύματος θα φέρει την τελειωτική αποκάλυψη και το πλήρωμα της σωτηρίας.

Η οριοθέτηση των εποχών σωτηρίας αποτελεί την δεύτερη πτυχή του φωτισμού που έλαβε ο Ιωακείμ, την αποκάλυψη πώς υφίσταται εσωτερική συνάφεια μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Πορεία, πρόοδος και σκοπός τής ιστορίας τής σωτηρίας, μπορούν να διαπιστωθούν στην πορεία και την σχέση τών δυο περιόδων τής ιστορίας τής σωτηρίας που πραγματοποιήθηκαν μέχρι τώρα: στην εποχή της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Η ορθή ερμηνεία των μορφών και γεγονότων των δυο Διαθηκών και η δημιουργία τών ορθών αντιστοιχίσεων μεταξύ τους, ανοίγει το βλέμμα σε μια εκπληκτική εσωτερική αρμονία. Όλα τα μεμονωμένα κομμάτια, μορφές και γεγονότα τών δυο Διαθηκών αναφέρονται το ένα στο άλλο. Δηλαδή, κάθε μορφή της Παλαιάς Διαθήκης είναι υπόδειξη, τύπος και υπόσχεση μιας άλλης σωτηριώδους μορφής (προσώπου) ή κοινότητας στην δεύτερη εποχή, αυτήν της Καινής Διαθήκης. Το σημαντικό στοιχείο στην αντίληψη αυτή, είναι πως η εποχή τής Καινής Διαθήκης δεν κατανοείται μόνο ως η εποχή τής πρωταρχικής Εκκλησίας, αλλά ως ολόκληρη η πορεία τής ιστορίας τής χριστιανικής Εκκλησίας μέχρι και την εποχή του Ιωακείμ. Έτσι, και τα γεγονότα της εποχής του Ιωακείμ  πρέπει να κατανοηθούν ως εκπληρώσεις των σημείων, τύπων και υποσχέσεων της εποχής της Παλαιάς Διαθήκης.

Στις εποχές σωτηρίας, όλα τα πρόσωπα, οι ομάδες και τα γεγονότα, έχουν αντιστοιχία όλων των χαρακτηριστικών τους. Και η αντιστοιχία αυτή δεν αφορά μόνο στο νόημά τους αλλά και στην χρονική σειρά εμφάνισης τους. Υπάρχουν επομένως γεγονότα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης που είναι «ταυτόχρονα», γιατί εντός της εποχής τους, αν και τα χωρίζουν αιώνες, κατέχουν την αντίστοιχη θέση και νόημα όταν τα παρακολουθεί κανείς στο σύνολο των γεγονότων. Μέσα σε αυτό το ιστορικό σχήμα, ο Ιωακείμ δεν λογαριάζει με αριθμό χρόνων, αλλά με γενιές. Δεν υπάρχει αντιστοιχία μεταξύ ετών, αλλά μεταξύ γενεών. Η χρονική διάρκεια αυτών των γενεών δεν είναι πάντα ίδια. Η εσωτερική συμπάθεια και αντιστοιχία των εποχών σωτηρίας δεν εκφράζεται με την χρονική διάρκεια, αλλά με τον αριθμό και την σειρά των γενεών. 

Ο διαφωτισμός αυτός της εσωτερικής σχέσης των δυο προηγούμενων εποχών της ιστορίας της σωτηρίας, καθιστά τον Ιωακείμ προφήτη. Από τον τρόπο λοιπόν που η θεϊκή σωτηριώδης δράση εκδηλώθηκε στις δυο πρώτες εποχές, τού Πατέρα και του Υιού, μπορεί να αναγνωσθεί, με βάση την ίδια τυπολογία τής ιστορίας, και ο τρόπος εκδήλωσης της ερχόμενης τρίτης εποχής. Ακόμα και η περίοδος της χριστιανικής Εκκλησίας και της Καινής Διαθήκης δεν είναι η τελευταία περίοδος σωτηρίας τής ιστορίας της ανθρωπότητας. Αποτελεί μάλιστα την υπόδειξη  για την τελευταία περίοδο, την έναρξη της οποίας ο Ιωακείμ είχε δει στην εποχή του. Η περίοδος της Εκκλησίας και της Καινής Διαθήκης θα έχει προς την εποχή αυτή την ίδια σχέση που είχε η εποχή της Παλαιάς Διαθήκης προς την εποχή της Καινής Διαθήκης. Τα γεγονότα και οι μορφές και τα μυστήρια της Καινής Διαθήκης είναι ένα προς ένα εκπληρώσεις τών υποσχέσεων τής εποχής της Παλαιάς Διαθήκης. Ταυτόχρονα όμως, είναι τύποι  και υποσχέσεις για την τρίτη περίοδο, αυτήν του Αγίου Πνεύματος. Ο Ιωακείμ θεωρούσε πως αυτός βρισκόταν στην έναρξη αυτής της νέας περιόδου. Από την τυπολογική ερμηνεία των γεγονότων της δεύτερης περιόδου, μπορεί να αναγνωσθεί προφητικά η πορεία τής ερχόμενης περιόδου σωτηρίας.

Ο Ιωακείμ γίνεται λοιπόν προφήτης με τον εξής τρόπο: εφαρμόζοντας τα συμπεράσματα από την ερμηνεία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, περί εσωτερικής συνάφειας τών δυο πρώτων εποχών σωτηρίας, στην σχέση τους προς την τρίτη εποχή που έρχεται. Βασιζόμενος στις ιστορικοτυπολογικές αντιστοιχίες προβλέπει την πορεία τής ερχόμενης εποχής σωτηρίας. Γίνεται προφήτης με την εφαρμογή των ίδιων εκείνων αρχών τής ιστορικοτυπολογικής ερμηνείας των Γραφών, που του είχε φανερωθεί στο πασχαλινό εκείνο όραμα, ως ολοκλήρωση του διαλογισμού του  περί της ιστορίας της σωτηρίας. 

Στις επόμενες σελίδες θα ασχοληθούμε με αυτόν τον προφητικό προκαθορισμό τής ερχόμενης εποχής σωτηρίας του Αγίου Πνεύματος και με την κατάλληλη μορφή γνώσης και ζωής που αντιστοιχεί σε αυτή την εποχή. Δηλαδή, θα παρακολουθήσουμε εκείνα τα στοιχεία του μηνύματος του Ιωακείμ, από τα οποία θα προκύψουν αργότερα οι επαναστατικές, δημιουργικές ιδέες, που είχαν ως αποτέλεσμα α) την μεταμόρφωση ολόκληρης της δομής της μεσαιωνικής φεουδαρχικής εκκλησίας και β) την αντίστοιχη προς την μεταμόρφωση αυτή συνείδηση συλλογικότητας.

Συνεχίζεται