ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (122)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Πέμπτη, 12 Μαΐου 2022

                                            Jacob Burckhardt
                                                  ΤΟΜΟΣ 2ος
                      ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -13

Οι χρησμοί αναφέρονται κυρίως σε κάτι που δεν είναι προδιαγεγραμμένο, ενώ το κύρος τους δεν απορρέει πάντοτε από το περιεχόμενο των απαντήσεων· οι αιτούμενοι τον χρησμό ήσαν ευγνώμονες στην θεότητα αν τους αποκάλυπτε έστω και το ελάχιστο. Δεν επεδίωξαν επίσης ποτέ να ασκήσουν εξουσία στη ζωή τών ανθρώπων, και οι Δελφοί αποτελούν ένα εύγλωττο σχετικό παράδειγμα: αν σκοπός ήταν ο χρησμός να καταστεί μια μόνιμη πρακτική για τις μάζες, δεν θα υπήρχε ο περιορισμός μιας μοναδικής μηνιαίας χρησμοδότησης κατ’ έτος, και αργότερα μιας χρησμοδότησης τον μήνα. Στα Πάταρα της Λυκίας η θεότητα δεν χρησμοδοτούσε κάθε μέρα και, όπως μας πληροφορούν οι πηγές μας, κατοικούσε εκεί μόνο τον χειμώνα, ενώ το καλοκαίρι «μετέβαινε» στη Δήλο. Την εποχή τής Αυτοκρατορίας, η προφήτιδα του ναού τού Απόλλωνα Δειραδιώτη στο Άργος χρησμοδοτούσε μια φορά τον μήνα· την παραμονή θυσίαζαν τον αμνό, και μόλις δοκίμαζε από το αίμα του, «ελάμβανε την έμπνευση του θεού». Επίσης τα δώρα και οι προσφορές προορίζονταν για τη θεότητα και όχι για το ιερατείο που απολάμβανε την εύνοιά της· η αλήθεια είναι ότι από τα περισσεύματα των θυσιών επωφελείτο μόνο το κατώτερο προσωπικό τού ναού, και στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθούμε στη φήμη που απέκτησαν οι κάτοικοι της περιοχής τών Δελφών. Η πρόσβαση στον ναό και η γύρω απ’ αυτόν περιοχή εθεωρούντο επικίνδυνες από τούς αρχαίους χρόνους, εν μέρει ακόμη και μέσα από τούς θρύλους· η Δελφική Αμφικτιονία είχε επιβάλλει σε πολλές περιπτώσεις μαζικές εκτελέσεις στον πληθυσμό τής ναυτικής πόλης Κρίσσα στα νότια του Μαντείου, την τελευταία περί το τέλος τού 7ου αιώνα, για τις απαγωγές προσκυνητών έναντι λύτρων. Παράλληλα όμως υπήρχαν και καταγγελίες κατά τών κατοίκων τών Δελφών, οι οποίες δεν μπορούν να απορριφθούν στο σύνολό τους, παρότι οι διαμαρτυρίες τών προσκυνητών για εκμετάλλευση μπορεί να τις τροφοδότησαν μόνον εν μέρει. Αναφέρεται ότι επίσημες πρεσβείες (θεωρίες) εξολοθρεύτηκαν από δολοφόνους, ότι αντικείμενα λατρείας τοποθετήθηκαν μέσα στα καλάθια προσφοράς για τις θυσίες τών προσκυνητών, τους οποίους στη συνέχεια συνέλαβαν και καταδίκασαν για ιεροσυλία κατά τον δελφικό νόμο: τους οδήγησαν στον «βράχο» και τους γκρέμισαν στο κενό. Σύμφωνα με μιαν εκδοχή και ο μυθοποιός Αίσωπος είχε την ίδια τύχη, δολοφονήθηκε δηλαδή με το ίδιο πρόσχημα, προκαλώντας όμως μια παρατεταμένη εκδίκηση του θεού. Η αρπαγή από δύο κόρακες των χρυσών καρπών τού σιδερένιου φοίνικα που έφερε το άγαλμα της Αθηνάς, μέσα από τον ίδιον τον ναό το 415, λίγο πριν τη Σικελική εκστρατεία, αποδόθηκε σε δολιοφθορά τών κατοίκων τών Δελφών, οι οποίοι εξαγοράστηκαν από τούς Συρακούσιους. Και παρότι στο αττικό αρχαίο θέατρο η περιοχή γύρω από τον Παρνασσό, και κυρίως το ίδιο το ιερό εξυμνούνται με μεγαλοπρέπεια (στον Ίωνα του Ευριπίδη), δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι, σύμφωνα με τη δελφική παράδοση, σε κάθε διαπρεπή φιλοξενούμενο παραχωρείτο μια νεαρή παρθένα για το πρώτο βράδυ. Αλλά και της Δήλου η ηθική παράδοση δεν υπήρξε ανώτερη· οι κάτοικοι της Δήλου και της Ρήνειας αλληλοκατηγορούντο για τη σφαγή μιας ιερής αντιπροσωπείας Αιολών. Αν όμως αντιμετωπίσουμε υπό αυτό το πρίσμα έναν ιερό τόπο, όπως το Μαντείο τών Δελφών, την εποχή όπου συνέρρεε ένα πλήθος ευλαβών και ανήσυχων ανθρώπων, οι οποίοι συνέβαινε να βρεθούν αντιμέτωποι με απατεώνες από μια ξένη και μη ελεγχόμενη τοποθεσία, θα καταστεί αδύνατον να συμπεράνουμε τα ακριβή γεγονότα. Ο ίδιος ο ναός δεν υπέστη καμιάν απολύτως συνέπεια, ως την ημέρα που η ίδια η Πυθία εξαγοράστηκε.

Ας παραμερίσουμε όμως προς το παρόν αυτά τα συμβάντα, αναγνωρίζοντας ότι γενικά οι χρησμοί θεωρήθηκαν πάντοτε αληθείς και πραγματικές αποκαλύψεις. Σχετικά με τους Δελφούς ο Κικέρων λέει: «Ας τους κρίνει ο καθείς όπως νομίζει· διότι πρόκειται για ένα όντως καίριο ερώτημα· αρκεί να αποδεχτούμε όμως ένα γεγονός, του οποίου η αμφισβήτηση θα συντάραζε ολόκληρη την ιστορία, το ότι δηλ. για πολλούς αιώνες ο χρησμός τών Δελφών υπήρξε αληθής». Το πνεύμα που κυριάρχησε σε όλες τις εποχές υπήρξε εξαιρετικά ευνοϊκό απέναντι στους χρησμούς· παρατηρείται μια συντονισμένη προσπάθεια να αποδειχθεί η ακρίβειά τους, στη βάση της ολοκλήρωσης – ακόμη και με καθυστέρηση – των προβλέψεών τους. Εντυπωσιακά παραδείγματα αυτής τής πρόθεσης μας προσφέρονται στις περιπτώσεις – και δεν είναι σπάνιες – όπου η πρόγνωση της μοίρας κάποιου αναμένεται να εκπληρωθεί σε συγκεκριμένη τοποθεσία· αν συμβεί κάπου αλλού, προστίθεται ότι η ονομασία αυτής τής τοποθεσίας υπήρχε και σ’ εκείνον τον τόπο. Με την εξασθένηση των χρησμών και τις αιτίες της θα ασχοληθούμε αργότερα· κατά την αρχαιότητα πάντως δεν γνώρισαν κανενός είδους αντιπάλους, και ουδείς τόλμησε να τους καταργήσει στο όνομα της θρησκείας, ή ακόμη και του ορθολογισμού. Τον 4ον αιώνα ένα τάγμα μισθοφόρων κατώρθωσε να μετατρέψει τον θησαυρό τών Δελφών σε νομίσματα για προσωπική του χρήση, αλλά σε όλη τη διάρκεια της ειδωλολατρικής περιόδου δεν υπήρξε ποτέ κανενός είδους προσβολή ή επίθεση κατά αυτού τού μοναδικής ωραιότητας τόπου προσκυνήματος. Στον βαθμό που μπορεί να υπήρξε κάποιο είδος φιλοσοφικής αμφισβήτησης των χρησμών, αυτή ουδαμώς ευθύνεται για την παρακμή τους.

Θα πρέπει να ξεκινήσουμε τώρα, ακολουθώντας τούς σκοπούς τής έρευνας μας, από τη μελέτη τού περιεχομένου τών χρησμών που προέβλεπαν το μέλλον, παρότι δεν συνιστούσαν, όπως είπαμε, ούτε το αρχαιότερο είδος ούτε, ακόμη περισσότερο, το κυρίαρχο, διότι τα ερωτήματα απευθύνονταν σε ένα πολύ ευρύτερο πεδίο. Κατ αρχάς δεν ζητήθηκε ποτέ, ούτε έγινε καμία επίκληση αναπροσανατολισμού τού πεπρωμένου, αφ’ ενός επειδή ήταν αποδεκτό ότι και οι ίδιοι οι θεοί υπόκεινται στη μοίρα, και αφ’ ετέρου διότι, παρόλη την διεύρυνση της ισχύος που τους παραχωρήθηκε αργότερα, ούτε μπορούσαν ούτε επιθυμούσαν να προσφέρουν αυτού του είδους τις υπηρεσίες στους ανθρώπους. Μόνο στον Λουκανό συναντάται αυτή η εναλλακτική εκδοχή, και αφορά στον ίδιο τον θεό Απόλλωνα: sive canit fatum, seu quod jubet ipse canendo fit fatum (Είτε τραγουδά τη μοίρα, είτε αυτό που εντέλλεται τραγουδώντας, γίνεται μοίρα), ενώ υπάρχουν και άλλες παρόμοιες εικασίες που εμφανίζονται στους Ρωμαίους. «Η αλάθητη εντολή τού Δία» που ο Απόλλων αποκαλύπτει στους Δελφούς, είναι ήδη αμετάκλητη, όποιες κι αν υπήρξαν οι προσδοκίες τών θνητών, αλλά το νόημα της εντολής αμφισβητήθηκε, και όπως είδαμε προηγουμένως, στον Ύμνο στον Απόλλωνα αναφέρεται δύο φορές, χωρίς όμως το όνομα του Δία. Ο χρησμός προαναγγέλλει πάντοτε μόνο τη θέληση του πεπρωμένου, ενώ στους θεούς παραχωρείται η δυνατότητα να γνωρίζουν το πεπρωμένο, το οποίο υφίσταται ανεξάρτητα από την παρουσία τους, και να το αποκαλύπτουν στους ανθρώπους, είτε μέσα από προμηνύματα, είτε δια των χρησμών. Και επιπλέον πρόκειται για ένα μέλλον που βρίσκεται συνήθως εγγύς, και του οποίου γίνεται γνωστό ένα μόνον μέρος των όσων συνεπάγεται. Ο Πίνδαρος χρησιμοποιεί μιαν εξαιρετική ποιητική γλώσσα, όταν στον λόγο τού Χείρωνα ο Απόλλων υμνείται για τη γνώση τού σκοπού όλων τών πραγμάτων και όλων τών οδών, του συνόλου τής εαρινής βλάστησης που ξεπροβάλλει πάνω στη γη, ολόκληρης της άμμου που ο άνεμος και τα κύματα παρασύρουν προς τους ποταμούς και τους ωκεανούς, για τη δυνατότητά του να ατενίζει το μέλλον και να διακρίνει την προέλευσή του. Μέσα στις ευλαβείς ψυχές που προσέτρεχαν στον θεό τών Δελφών, στο Δυδιμαίο τής Μιλήτου ή στο Ισμένιο των Θηβών, υπήρχαν τόσο έντονα συναισθήματα, ώστε θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί αν η υπεροχή τού Απόλλωνα στη μαντική τέχνη προηγήθηκε, ή αντικατοπτρίζει απλώς το γεγονός ότι ορισμένοι από τους πλέον φημισμένους χρησμούς ανήκουν στους ναούς του.

(συνεχίζεται)