PAUL FRIEDLȀNDER, ΠΛΑΤΩΝ (131)

Συνέχεια από Τετάρτη, 23 Μαρτίου  2022                            

                                                          PAUL FRIEDLȀNDER
                                                                    ΠΛΑΤΩΝ
                                                            ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ
                                                      ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ –
                                                  ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
                                          ΤΡΙΤΗ ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΤΟ ΟΨΙΜΟ ΕΡΓΟ
                                          ΠΡΩΤΗ ΟΜΑΔΑ ΔΙΑΛΟΓΩΝ : Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

24. ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ ( 2η συνέχεια )

Υφίσταται εδώ μια ηθελημένη, σίγουρα, διπλή σημασία (ένα διφορούμενο), που μοιάζει να αυξάνη με τον συνεχιζόμενο λόγο τού Σωκράτη. Αν αποδείκνυε κανείς (α), ότι τα καθεαυτά Όμοια (αυτά τά όμοια) γίνονται ανόμοια ή αντίστροφα τα καθεαυτά Ανόμοια όμοια, θα επρόκειτο για «ένα θαύμα» (ή «κάτι το τερατώδες») (τέρας). Αν αποδείξη κάποιος (β) το Όν-Έν (ό έστιν έν) ως Πολλά και την πολλαπλότητα ως Ένα, τότε «θα θαυμάσω» (θαυμάσομαι) (λέει ο Σωκράτης…). Κι αν έπρεπε να αποδείξη κανείς (γ), ότι τα «γένη» και οι «μορφές» (είδη) υφίστανται αντίθετες καταστάσεις στον εαυτό τους, όπως ήδη τις ονομάσαμε, αυτό «θα άξιζε πράγματι τον θαυμασμό μας» (άξιον θαυμάζειν). Κι αν κάποιος (δ) αντιπαρέθετε στη διαδικασία τής διαιρέσεως τα αντίθετα «είδη» αναμεταξύ τους και αποδείκνυε κατόπιν, ότι αυτά τα «είδη» είχαν τη δύναμη (μπορούσαν) να αναμιγνύονται και πάλι να ξεχωρίζουν, τότε «θα έμενα εξαιρετικά έκπληκτος» (αγαίμην άν θαυμαστώς). Αλλά πολύ περισσότερο θα θαύμαζα (αγασθείην άν), αν (ε) η πολλαπλή διαπλοκή, όπως την παρουσίασε στο πεδίο τού ορατού κόσμου ο Ζήνων – κατά τη σωκρατική δηλ. ερμηνεία τών ζηνώνειων αποριών –, αποδεικνυόταν και στο πεδίο τής νόησης, στο πεδίο τών «μορφών» (ή «ειδών»). Το ότι ο Σωκράτης επιφυλάσσει τη σύνδεση των αντιθέτων για το πεδίο κατ’ αρχάς τής εμπειρίας και του γίγνεσθαι, αυτό είναι σαφές. Δεν είναι ωστόσο τόσο σαφές, αν η παραλλαγμένη έκφραση φανερώνη τη δυνατότητα μιας αντίστοιχης ανάμειξης και απανάμειξης των αντιθέτων στον κόσμο τού «αιωνίως όντος» (της αιωνιότητας). Ο λόγος περί «διαπλοκής στις μορφές» (εν τοίς είδεσι πλεκομένην 129 Ε 6) θυμίζει πολύ τη «διαπλοκή» τών εννοιών στον Σοφιστή (πεπλέχθαι συμπλοκήν 240 C 1), ενώ οι απαριθμούμενες εδώ «μορφές» – ομοιότητα και ανομοιότητα, Ένα και Πολλά, ακινησία και κίνηση – τα εκεί «είδη» ή «γένη» έτσι, ώστε να μη μας επιτρέπεται να παραβλέψουμε αυτήν την πιθανότητα. Ανεξάρτητα όμως κι απ’ αυτό, είναι σαφές το πώς ο Σωκράτης συνεχίζει και υπερβαίνει ταυτόχρονα τη διπλή θέση τών Ελεατών μέσα απ’ τη δική του άποψη των πραγμάτων – αν (βέβαια) αυτή η άποψη μπορεί να αποδειχτή.

Οι Ελεάτες δεν θυμώνουν, όπως είχε περιμένει ο αφηγητής, αλλά ακούν προσεκτικά και κοιτάζουν χαμογελώντας ο ένας τον άλλον με μιαν έκφραση θαυμασμού για τον Σωκράτη. Δεν αισθάνονται, προφανώς, ότι καταπολεμούνται και αντικρούονται, αλλ’ ότι επιβεβαιώνονται και οδηγούνται ίσως και πέρα απ’ τους εαυτούς τους. Για να ξεκινήση τώρα ο πραγματικός διαλεκτικός αγώνας, στον οποίον ο Παρμενίδης επιδεικνύει τις δυσχέρειες της σωκρατικής θέσης, την οποίαν ο Σωκράτης επιδιώκει να υπερασπιστή, χωρίς να είναι ωστόσο σε θέση να την επιβεβαιώση πλήρως απέναντι στον Παρμενίδη που την αμφισβητεί. Ο Παρμενίδης σκέπτεται όμως από ’δώ και πέρα σωκρατικά – κι αυτό δείχνει πόσο σωστά ερμηνεύσαμε το χαμόγελό του–, συμβουλεύοντας επανειλημμένα, ως παλαιός φιλόσοφος, τον νεαρό άνδρα, να προχωρήση την έρευνά του στον ίδιον δρόμο.

Όσο για τις δυσχέρειες που διακρίνει ο Παρμενίδης στην «εκτίμηση» του Σωκράτη, αυτές διαιρούνται σαφώς σε τρεις βαθμίδες.

Πρέπει να οριοθετηθή κατ’ αρχάς η περιοχή τών «μορφών». Το ότι έννοιες σχέσεων όπως η «ομοιότητα» και ηθικές έννοιες όπως «το δίκαιο» αντιπροσωπεύουν τέτοιες μορφές, αυτό είναι εντελώς σαφές για τον Σωκράτη, καθώς πρέπει να υπήρξε μια εμπειρία για τον Πλάτωνα, στην οποία δεν χωρούσε καμμιά αμφιβολία. Ο Σωκράτης αμφιταλαντεύεται όμως ήδη στις έννοιες «άνθρωπος» ή «πυρ» (φωτιά), περιερχόμενος σε άλυτες τελικά δυσχέρειες με τις έννοιες «κόμη (μαλλιά), πηλός και ρύπος (βρωμιά)». Γι’ αυτό και επιστρέφει ευχαρίστως εκεί όπου αισθάνεται σίγουρος. Ο Παρμενίδης επισημαίνει το πού στηρίζεται, στην τελευταία τουλάχιστον ομάδα εννοιών, η αντίσταση του Σωκράτη: φαίνονται σαν κάτι το «ύψιστα ανάξιο και ευτελές» (ατιμότατον καί φαυλότατον). Και συμπεραίνει, ότι μπορεί να προφητέψη με σιγουριά το εξής σ’ αυτόν που ακόμα αμφιταλαντεύεται: η συνέπεια της ίδιας του της σκέψης θα τον οδηγήση να μη θεωρήση τελικά, ανεξάρτητα από κάθε ανθρώπινη εκτίμηση, τίποτα ως ανάξιο (ουδέν ατιμάσεις). Αυτός που προφητεύει τώρα αυτό το πράγμα στον νεαρό (ακόμα) Σωκράτη είναι εκείνος που ανακάλυψε το Ένα Όν (το Ένα που υπάρχει), στο οποίο δεν υπάρχουν διάφορες «αξίες», φέρει όμως όλα τα «κατηγορούμενα» της υψίστης αξίας: (είναι) «αγέννητο, άφθαρτο (αιώνιο) και άτρωτο» (όπως ένα ιερό, ένα άσυλον). Κι όπως και στο ποίημά του, προειδοποιεί κι εδώ ο Παρμενίδης για τις «γνώμες τών ανθρώπων». Έχει επεκτείνει πράγματι τόσο πολύ το πεδίο ο Πλάτων, μιλώντας ως ηλικιωμένος πια άνδρας και εξ ιδίας πείρας γι’ αυτά τα πράγματα στην Έβδομη δηλ. Επιστολή (342 D), ώστε να συμπεριλαμβάνη τις γεωμετρικές μορφές και τα χρώματα, ηθικές έννοιες, τεχνητώς παρασκευασμένα και φυσικά σώματα, στοιχεία, ζωντανά όντα και χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ψυχής. Στους Διαλόγους εμφανίζονται κατ’ αρχάς οι ηθικές, και κοντά σ’ αυτές οι μαθηματικές έννοιες, για να διευρυνθή αργότερα ποικιλοτρόπως το πεδίο. Με τον δε Ξενοκράτη, τον Σπεύσιππο και τον Αριστοτέλη συνεχίζεται η συζήτηση, καθώς υφίσταται προφανώς εδώ ένα πρόβλημα, που δεν μπορεί κατά τη φύση του να «ησυχάση», αν δεν θέλη να περιπέση κανείς σε μια δογματική ακινησία.

Η δεύτερη ομάδα αποριών αφορά στη σχέση τού Είδους προς τα Άλλα, τα Πολλά, τα Μετέχοντα, τα πράγματα. Εδώ εναλλάσσονται οι προσπάθειες του Παρμενίδη να παρερμηνεύση αυτή τη σχέση, με προσπάθειες του Σωκράτη να την καταστήση με τα δικά του μέσα εναργή. Το ότι νικά τελικά ο Παρμενίδης, ενώ ο Σωκράτης δεν κατορθώνει να μείνη σταθερός στις προθέσεις του, δεν αποτελεί ωστόσο λόγο για να παρερμηνεύσουμε την αξιακή συσχέτιση των επιχειρημάτων. Ενώ γνωρίζουμε επιπλέον την πληθώρα παραδειγμάτων απ’ τους πρώιμους διαλόγους, όπου ένας Χαρμίδης, ένας Λύσις, ένας Αλκιβιάδης βρίσκονται (μεν) στον σωστό δρόμο, αλλά απωθούνται ειρωνικά απ’ τον Σωκράτη στον λανθασμένο. Τώρα είναι ο ίδιος ο Σωκράτης ένας αρχάριος – τί αρχάριος όμως!

Ο Παρμενίδης επιχειρεί τρεις φορές να εξάγη παράδοξα ή «ανόητα» συμπεράσματα απ’ τη θεωρία τού Σωκράτη. ..     

    ( συνεχίζεται )