Η προφητική φιγούρα στο έργο του Kandinsky «Περί του πνευματικού στην τέχνη. Ιδιαιτέρως στη ζωγραφική»(2)

 Συνέχεια από: Τρίτη 28 Ιουνίου 2022

Η προφητική φιγούρα στο έργο του Kandinsky «Περί του πνευματικού στην τέχνη. Ιδιαιτέρως στη ζωγραφική»: Πνευματικοί ήχοι, ταλαντώσεις και ένας χορός του μέλλοντος β

Η σχέση μεταξύ του μέσα και του έξω

Δοκίμιο της Hanna Sauer στα πλαίσια του μαθήματος «Θεωρίες των Καλλιτεχνών» κατά το χειμερινό εξάμηνο 2016-17, Ινστιτούτο Ιστορίας της Τέχνης, Πανεπιστήμιο του Freiburg

«Ο αόρατος Μωυσής έρχεται από το όρος, βλέπει τον χορό γυρω από τον χρυσό μόσχο. Αλλά φέρνει μια νέα σοφία στους ανθρώπους. Τη γλώσσα του, την οποία δεν μπορούν να ακούσουν οι μάζες, την ακούνε πρώτα οι καλλιτέχνες». (Kandinsky, Wassily: Über das Geistige in der Kunst. Insbesondere in der Malerei, Freiburg im Breisgau 2013, S. 37.)

«Ένα επιστημονικό γεγονός παραμέρισε ένα από τα σημαντικότερα εμπόδια από αυτόν το δρόμο. Αυτό ήταν η (περαιτέρω) διάσπαση του ατόμου. Η διάσπαση του ατόμου ήταν στην ψυχή μου ταυτόσημη με τη διάσπαση ολόκληρου του κόσμου. Ξαφνικά έπεσαν τα πιο παχιά τείχη. Όλα έγιναν αβέβαια, ασταθή και μαλακά.»

«Και ο καθένας που εμβαθύνει στους κρυμμένους εσωτερικούς θησαυρούς της τέχνης του, είναι ένας αξιοζήλευτος συνεργάτης στην πνευματική πυραμίδα, η οποία θα φτάσει μέχρι τον ουρανό».

Για να φτάσει αυτή την ανώτερη κατάσταση, ο καλλιτέχνης πρέπει να μορφώνεται συνεχώς μέσω μιας καλλιτεχνικής, διανοητικής και πνευματικής σπουδής, να καλλιεργήσει κατά κάποιο τρόπο την ψυχή του, ώστε να αναπτύξει μια κάποια ευαισθησία για τις «εσωτερικές ταλαντώσεις» της τέχνης. Ο Kandinsky κατατάσσει στην «εσωτερική φύση»  τη διαρκή αναζήτηση της αφηρημένης, μη υλικής μορφής ως καλλιτεχνικής έκφρασης, και αναφέρει τη μουσική ως κατάλληλο παράδειγμα προς σύγκριση, καθώς στην μουσική ήταν ανέκαθεν προσδεδεμένη, με μια ελαφράδα, η έντονη προσπάθεια επίτευξης των «εσωτερικών ήχων». Ο νατουραλισμός στη ζωγραφική κατατάσσεται στην «εξωτερική φύση», η οποία κατά τη παραγωγική περίοδο του Kandinsky είχε ένα κυρίαρχο ρόλο. Η τέχνη, όπως και ο άνθρωπος, δομείται από τα δυο στοιχεία, μέσα και έξω, τα οποία βρίσκονται σε άμεση σχέση το ένα με το άλλο. Ο Steiner, σε μια από τις θεοσοφικές του διαλέξεις το 1924, μπόρεσε να εκφράσει με ιδιαίτερο βάθος αυτή την σύνδεση, που συμφωνούσε και με τη θεωρία του Kandinsky:

«Αν φέρει κανείς μαζί τους δυο κόσμους, και τους γονιμοποιήσει αμοιβαία, προκύπτει τέχνη. Γιατί στην τέχνη, αυτό που γίνεται εξωτερικά αντιληπτό με τις αισθήσεις, διαποτίζεται με το πνεύμα, με τα ερεθίσματα του πνευματικού κόσμου. Εκείνο που είναι αντιληπτό εσωτερικά, ψυχικά, αναπαρίσταται με μια εξωτερική σωματοποίηση.»

Στο «Περί του πνευματικού μέσα στην τέχνη» ο Kandinsky παρουσιάζει μια διδασκαλία περί της αρμονίας των χρωμάτων, με τη βοήθεια της οποίας προσπαθεί να περιγράψει τους «εσωτερικούς ήχους», δηλαδή τις ταλαντώσεις των χρωμάτων: κίτρινο, μπλε, πράσινο, βιολετί, πορτοκαλί, κόκκινο, μαύρο και άσπρο, οι οποίες (ταλαντώσεις) είναι αισθητές μόνο στα ανώτερα τμήματα του τριγώνου. Το πρόσωπο που δημιουργεί τέχνη γίνεται αντιληπτό από τον Kandinsky ως ένα είδος ενδιάμεσου (medium), που καθοδηγείται από την «αρχή της εσωτερικής αναγκαιότητας», η οποία φαίνεται πως κυριαρχεί στα πάντα:

«Το χρώμα είναι γενικώς ένα μέσο, για να ασκηθεί άμεση επίδραση πάνω στην ψυχή. Το χρώμα είναι πλήκτρο. Το μάτι είναι το σφυρί. Η ψυχή είναι το πιάνο με πολλές χορδές. Ο καλλιτέχνης είναι το χέρι, το οποίο με το ένα ή με το άλλο πλήκτρο προκαλεί συγκεκριμένες ταλαντώσεις στην ανθρώπινη ψυχή. Έτσι είναι σαφές, πως η αρμονία των χρωμάτων πρέπει να στηρίζεται μόνο στην αρχή του σκόπιμου αγγίγματος της ανθρώπινης ψυχής. Η βάση αυτή θα ονομαστεί η αρχή της εσωτερικής αναγκαιότητας».

Πέρα από τη διδασκαλία για την αρμονία των χρωμάτων, με την οποία δε θα ασχοληθούμε λεπτομερέστερα,  (ο Kandinsky) αναπτύσσει και μια διδασκαλία για την αρμονία των μορφών, καθώς χρώμα και μορφή βρίσκονται σε μια μεταβαλλόμενη σχέση αμοιβαίας εξάρτησης, και υπάρχουν ως «πνευματικά όντα». Στο μόλις αναφερθέν απόσπασμα, το χρώμα μπορεί σύμφωνα με τον Kandinsky να αντικατασταθεί με τη μορφή, καθώς και τα δυο γίνονται αντιληπτά ως ισοβαρείς αρχές. Στο χρώμα και τη μορφή προστίθεται ακόμα ένα στοιχείο, «η επίδραση του αντικειμένου, το οποίο επίσης δρα βάσει της αρχής της αναγκαιότητας. Αυτή η εσωτερική αναγκαιότητα, η οποία παρουσιάζεται στο «Περί του πνευματικού στην τέχνη», φαίνεται πως διαποτίζει και καθορίζει τα πάντα, σαν ένα είδος παντοδυναμίας στη διδασκαλία του Kandinsky. Έχει την πηγή της στους «τρεις μυστικούς λόγους» και καθορίζεται από «τρεις μυστικές αναγκαιότητες: Το «στοιχείο της προσωπικότητας» του καλλιτέχνη, το «στοιχείο του στιλ στις εσωτερικές αξίες», ως στιλ  χαρακτηριστικό της εποχής, και τέλος το στοιχείο «του καθαρά και αιώνια καλλιτεχνικού», το οποίο ο καλλιτέχνης τοποθετεί στην απόλυτη υπηρεσία της τέχνης, και δεν συνδέεται με την εκάστοτε εποχή ή συνάφεια. Τα πρώτα δυο στοιχεία, ειδομένα πνευματικά, παράγουν το τρίτο στοιχείο, και τα τρία στοιχεία όμως είναι άρρηκτα συνδεδεμένα. Ο κύκλος του Kandinsky, που μοιάζει με προσευχή, φαίνεται στο σημείο αυτό ιδιαίτερα έντονα, καθώς καταδεικνύει το γλωσσικό στιλ και την ορολογία του καλλιτέχνη:

«Τυφλός για αναγνωρισμένες και μη αναγνωρισμένες μορφές, κουφός για διδασκαλίες και επιθυμίες της εποχής, πρέπει να είναι ο καλλιτέχνης. Το ανοικτό του μάτι πρέπει να είναι στραμμένο στην εσωτερική του ζωή και το αυτί του πρέπει να είναι στραμμένο διαρκώς προς το στόμα της εσωτερικής αναγκαιότητας. Τότε θα χρησιμοποιήσει κάθε επιτρεπόμενο και το ίδιο εύκολα κάθε απαγορευμένο μέσο. Αυτός είναι ο μοναδικός δρόμος για να εκφραστεί το μυστικιστικά αναγκαίο. Όλα τα μέσα είναι άγια, όταν είναι εσωτερικά-αναγκαία. Όλα τα μέσα είναι αμαρτωλά, όταν δεν προέρχονται από την πηγή της εσωτερικής αναγκαιότητας.»

Μετά την ανάγνωση αυτού του αποσπάσματος γίνεται σαφές τι σκοπό αντιλαμβάνεται ο Kandinsky πως έχει ως καλλιτέχνης, και πόσο ισχυροί είναι οι παραλληλισμοί προς τις μυστικιστικές, τις απόκρυφες και πνευματικές διδασκαλίες. Στο σημείο αυτό φαίνεται αναπόφευκτη η φαντασία του προφητικού καλλιτέχνη κατά τη διάρκεια εκείνης της αποκάλυψης, την οποία ο Kandinsky παρουσιάζει στους πλησίον του με ένα ιερατικό τόνο.

Οι θέσεις του Kandinsky περί μουσικής και του «νέου χορού» διακρίνονται στα επόμενα αποσπάσματα:

«Στην αρχή αυτή θα έπρεπε και θα οικοδομηθεί ο «νέος χορός», που είναι το μοναδικό μέσο, για να γίνει εκμεταλλεύσιμο ολόκληρο το νόημα της κίνησης στο χρόνο και το χώρο».

«’όπως στη μουσική ή τη ζωγραφική δεν υπάρχει ούτε «άσχημος ήχος» ούτε εξωτερική «παραφωνία», δηλαδή όπως σε αυτές τις δυο τέχνες κάθε ήχος και συγχορδία είναι όμορφος (έχει σκοπό), όταν προκύπτει από εσωτερική αναγκαιότητα, έτσι θα γίνει και με το χορό, όπου η εσωτερική αξία κάθε κίνησης θα γίνει αισθητή, και η εσωτερική ομορφιά θα αντικαταστήσει την εξωτερική…Από αυτή την στιγμή αρχίζει ο χορός του μέλλοντος.»

«Αυτός (ο Steiner) θεωρούσε, πως κάθε λέξη, κάθε ήχος, κάθε τόνος στο εσωτερικό του ανθρώπου, προκαλεί μια κίνηση μέσα στα όργανα. Ολόκληρος ο άνθρωπος είναι ένα αόρατο γλυπτό. Ο Steiner ήθελε να καταστήσει ορατές αυτές τις κινήσεις στην Ευρυθμία (μέθοδος του Steiner)».

Ο ανθρώπινος αγώνας για το θεϊκό αληθές, φαίνεται πως έχει μεγάλη σημασία για τη φιλοσοφία του Kandinsky. Ο ίδιος ήθελε να την φέρει στην επιφάνεια με τη δημιουργία μιας καλλιτεχνικής ουτοπίας και ενός προφητικού καλλιτέχνη. Στο σημείο φαίνεται κατάλληλο να επανέλθουμε στην αναφορά του Kandinsky στην βιβλική ιστορία για τον προφήτη Μωυσή: Δε φαινόταν ο Μωυσής φυλακισμένος σε ένα δίλημμα, όταν στο Σινά παρέλαβε τις Δέκα Εντολές, ως καθαρή, αληθινή έμπνευση του θεϊκού; Η μια από αυτές τις εντολές έλεγε να μην κατασκευάσεις κάποια αντικειμενική εικόνα του Θεού, και όταν κατέβηκε και είδε τον χορό γύρω από τον χρυσό μόσχο, ένα από ανθρώπους κατασκευασμένο είδωλο, το κατέστρεψε οργισμένος. Στο σημείο αυτό ο Kandinsky θεωρεί τον καλλιτέχνη ως τον πρώτο και κατ’ αρχάς μοναδικό άνθρωπο που είναι σε θέση να καταλάβει το μήνυμα του Θεού, με ένα εντελώς γνωστικιστικό νόημα. Δεν φαίνεται τότε λογικό, πως ο ίδιος έβλεπε τον εαυτό του ως τον δημιουργό της πρώτης αφηρημένης ζωγραφιάς, δηλαδή ως ιδρυτή, προφήτη της αφηρημένης τέχνης της μοντέρνας εποχής και ως αγωνιστή ενάντια στα είδωλα του παρελθόντος;

                            

                                 Τέλος

ΑΦΗΡΗΜΕΝΗ, ΛΟΓΙΚΗ, ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ.