Η προφητική φιγούρα στο έργο του Kandinsky «Περί του πνευματικού στην τέχνη. Ιδιαιτέρως στη ζωγραφική»: Πνευματικοί ήχοι, ταλαντώσεις και ένας χορός του μέλλοντος

Η προφητική φιγούρα στο έργο του Kandinsky «Περί του πνευματικού στην τέχνη. Ιδιαιτέρως στη ζωγραφική»: Πνευματικοί ήχοι, ταλαντώσεις και ένας χορός του μέλλοντος

Δοκίμιο της Hanna Sauer στα πλαίσια του μαθήματος «Θεωρίες των Καλλιτεχνών» κατά το χειμερινό εξάμηνο 2016-17, Ινστιτούτο Ιστορίας της Τέχνης, Πανεπιστήμιο του Freiburg

«Ο αόρατος Μωυσής έρχεται από το όρος, βλέπει τον χορό γυρω από τον χρυσό μόσχο. Αλλά φέρνει μια νέα σοφία στους ανθρώπους. Τη γλώσσα του, την οποία δεν μπορούν να ακούσουν οι μάζες, την ακούνε πρώτα οι καλλιτέχνες». (Kandinsky, Wassily: Über das Geistige in der Kunst. Insbesondere in der Malerei, Freiburg im Breisgau 2013, S. 37.)

«Ένα επιστημονικό γεγονός παραμέρισε ένα από τα σημαντικότερα εμπόδια από αυτόν το δρόμο. Αυτό ήταν η (περαιτέρω) διάσπαση του ατόμου. Η διάσπαση του ατόμου ήταν στην ψυχή μου ταυτόσημη με τη διάσπαση ολόκληρου του κόσμου. Ξαφνικά έπεσαν τα πιο παχιά τείχη. Όλα έγιναν αβέβαια, ασταθή και μαλακά.»

Από το έργο>

Kandinsky, Rückblick. Mit einer Einleitung von Ludwig Grote und mit acht Farbtafeln, Baden-Baden 1955, S. 16.

Από μόνο του αυτό το μικρό απόσπασμα από το αναφερθέν έργο του Wassily Kandinsky (1866-1944), που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1911-12, αφήνει να εννοηθεί το νέο είδος αυτοσυνειδησίας με το οποίο ο Ρώσος καλλιτέχνης αντιλαμβανόταν τον εαυτό του ως εκλεκτό δημιουργό και καλλιτεχνικό διαμορφωτή της πνευματικής ύλης. Το ότι με αυτό το γραπτό, που θύμιζε προφητικό κείμενο, πρόσφερε πέραν της καλλιτεχνικής του επιτυχίας και μια από τις πιο επιδραστικές θεωρίες της μοντέρνας τέχνης, αποτελεί αφορμή για την ανάλυση που ακολουθεί. Στο επίκεντρο της προσοχής μας δε θα είναι η πολύπτυχη βιογραφία του, η αναγνώριση του στους κύκλους των καλλιτεχνών της εποχής εκείνης ή η καλλιτεχνική του παραγωγή, αλλά οι διάφορες επιδράσεις και αφορμές για την φιλοσοφία της τέχνης, όπως την εκθέτει στο «Περί του πνευματικού στην τέχνη». Ιδιαιτέρως για την εποχή που έμενε στο Μόναχο (γύρω στο 1900), μπορεί να τεκμηριωθεί ο μεγάλος του ενθουσιασμός για τη θεοσοφία και αργότερα για την ανθρωποσοφία του Rudolf Steiner (1861-1925). Στα γραπτά του είναι προφανής η στενή σχέση του με τη θεοσοφία και την ανθρωποσοφία. Αυτό το πάρε δώσε της τέχνης και των καλλιτεχνών με το υπεραισθητό, το απόκρυφο και το μυστικιστικό, φαίνεται πως είναι ένα χαρακτηριστικό τής Avantgarde των αρχών του 20^ου αιώνα, πράγμα που φαίνεται ιδιαιτέρως στα γραπτά των εκπροσώπων της. Στο δοκίμιο του Kandinsky αυτό εκδηλώνεται με ένα ιδιαίτερο τρόπο. Ο Ελβετός ιστορικός της τέχνης Beat Wyss διαπίστωσε τα εξής:

«Τα κείμενα που ενδιαφέρουν τους καλλιτέχνες δεν έχουν κατά κανόνα σχέση με την τέχνη: αλλά με τον μυστικισμό, την φυσική επιστήμη ή την φιλοσοφία. Εκεί αναζητείται η κατοχύρωση των εννοιών της αισθητικής, και όχι στην ιστορία». Στο έργο του Wyss, Beat: Mythologie der Aufklärung. Geheimlehren der Moderne, in: Jahresring 40, Jahrbuch für moderne Kunst, München 1993, S. 8.

Τώρα τίθενται μερικά ερωτήματα: Ποια σχέση είχε ο Kandinsky προς τον αποκρυφισμό και ποια πρόσβαση είχε; Υπάρχουν συγκεκριμένοι παραλληλισμοί μεταξύ της θεοσοφικής διδασκαλίας και της θεωρίας του Kandinsky; Πως φαίνεται αυτό στη διδασκαλία του και είναι αισθητή ή ορατή στα έργα του η απαίτηση να συνδέσει στην τέχνη το πνευματικό με το υλικό; Τι ρόλο παίζει ο καλλιτέχνης στη διαδικασία αυτή;

Στην πορεία του κειμένου θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απαντήσεις στις ερωτήσεις αυτές, βασιζόμενοι στα γραπτά του Kandinsky. Δε θα παρουσιάσουμε ολόκληρη τη θεωρία του, αλλά θα διαφωτίσουμε ορισμένα σημεία. Με τον τρόπο αυτό οι ερωτήσεις θα χρησιμεύσουν ως ένα διανοητικό στήριγμα για μια πιο βαθιά διείσδυση στις πνευματικές επιδιώξεις του Kandinsky μέσα στην τέχνη.

Η μυστική θεοσοφική εταιρία και η έναρξη της «Εποχής του μεγάλου πνευματικού».

κατάλαβες; μπήκε κουνάβι στό κοτέτσι,
 κατάλαβες

Ο Marty Bax θέτει στην αρχή του άρθρου του «Η θεοσοφική εταιρεία» (στη συλλογή Ausst.Kat. Okkultismus und Avantgarde. Von Munch bis Mondrian 1900-1915, Kunsthalle Schirn (Frankfurt am Main) 1995, S. 32-37.) το ερώτημα τι είναι η θεοσοφία και απαντά:«Η θεοσοφία είναι ένα σύστημα αληθειών που βρίσκεται στη βάση όλων των θρησκειών. … Η θεοσοφία κηρύττει διδασκαλίες που βρίσκονται ή βρίσκονταν σε όλες τις θρησκείες, όπως η μοναδικότητα του Θεού, που αποκαλύπτεται σε τρεις πτυχές: η κάθοδος του πνεύματος στην ύλη, τα διάφορα επίπεδα ανάπτυξης, στα οποία εκδηλώνεται η ζωή, και η συνέχιση της ζωής της ψυχής. … Ως φιλοσοφία δείχνει, με ποιο τρόπο αναπτύσσονται προς την τελειότητα, το σώμα και η ψυχή, δια της αποδέσμευσης από  το υλικό επίπεδο, με απώτερο σκοπό να φτάσουν στο θεϊκό επίπεδο».[ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΚΕΝΟΛΟΓΙΑΣ]

Σύμφωνα με αυτά, η θεοσοφία κατανοείται μάλλον ως μια φιλοσοφία, και όχι θεολογία, και επικεντρώνεται εν μέρει και στην επιστημονικότητα, καθώς βασίζεται στη γνώση, η οποία προκύπτει από την έρευνα και την εμπειρία.

Η ονομασία «θεοσοφία» εμφανίζεται το 19^ο αιώνα, για να ορίσει τα διάφορα ρεύματα του αποκρυφισμού, που περιέχει μια πληθώρα πνευματικών ρευμάτων. Μια άλλη πτυχή, ιδιαιτέρως όσον αφορά στην αντίληψη του Kandinsky για τον καλλιτέχνη-είναι η γνωστική διδασκαλία.

Σύμφωνα με αυτή τη διδασκαλία υπάρχουν δάσκαλοι ή μύστες του απόκρυφου (όπως ο Βούδας ή ο Ιησούς Χριστός), οι οποίοι σε συγκεκριμένες εποχές της ιστορίας, μετέδωσαν στους μαθητές τους τις διδασκαλίες τους περί «θρησκευτικών αποκαλύψεων, έργων τέχνης ή κοινωνικών αλλαγών». Οι δε μαθητές τους μετέδωσαν τη διδασκαλία τους. Σκοπός αυτών των κηρυγμάτων ήταν να διαμορφωθούν οι άνθρωποι σε όλο και ανώτερες σφαίρες, μέχρι η ανθρωπότητα να φτάσει σε ένα υπεραισθητό στάδιο ανάπτυξης και να βρει την καταγωγή της. Ακολουθώντας τις αρχές αυτές, η Helena Petrovna Blavatsky (1831-1891) και ο Henry Steele Olcott  (1832-1907) ίδρυσαν το 1875 τη θεοσοφική εταιρία στη Νέα Υόρκη. Γύρω από αυτήν μαζεύτηκε πολύ γρήγορα ένας μεγάλος κύκλος, κυρίως εύπορων «μαθητών». Ήταν μια μυστική εταιρεία, στην οποία τα απόκρυφα κηρύγματα και διδασκαλίες της Blavatsky, ήταν επιτρεπτό να συζητούνται μόνο εσωτερικά. Οι θεοσοφικές διδασκαλίες της Blavatsky, που εκτίθενται στα κύρια έργα της «Ίσις χωρίς πέπλο» (1877) και «Η μυστική διδασκαλία» (1888) είναι συγκρητιστικές, επηρεασμένες από διδασκαλίες της Άπω Ανατολής και εσωτεριστικές, οι οποίες ερμηνεύονται με τρόπο ισχυρά αντί-υλιστικό και αντί-θετικιστικό. Αυτός ακριβώς ο πνευματικός συγκρητισμός, ως μια αντίδραση στον τότε κυρίαρχο υλισμό και στις ρηξικέλευθες και συνταρακτικές διαπιστώσεις των φυσικών επιστημών, περί χώρου και χρόνου δια της θεωρίας της σχετικότητας του Einstein, αλλά και την ανακάλυψη των ακτίνων Röntgen, φαίνεται πως είχε μεγάλη απήχηση και πρόσφερε μια εναλλακτική. Ενθυμούμενος τα συναισθήματα του εκείνη την εποχή, ο Kandinsky γράφει:

«Ένα επιστημονικό γεγονός παραμέρισε ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια από αυτόν το δρόμο. Αυτό ήταν μια (περαιτέρω) διάσπαση του ατόμου. Η διάσπαση του ατόμου ήταν στην ψυχή μου ταυτόσημη με τη διάσπαση ολόκληρου του κόσμου. Ξαφνικά είχαν πέσει τα πιο χονδρά τείχη. Όλα είχαν καταστεί αβέβαια, ασταθή και μαλακά». (Kandinsky, Rückblick. Mit einer Einleitung von Ludwig Grote und mit acht Farbtafeln, Baden-Baden 1955, S.16)

Ο Kandinsky, όπως και οι θεόσοφοι της εποχής εκείνης, βλέπει την αυγή του 20^ου αιώνα ως την αρχή μιας μεγάλης πνευματικής εποχής, που θα έδινε στους ανθρώπους την ικανότητα, όχι μόνο να ανακαλύψουν το πνευματικό μέσα στον κόσμο, αλλά και να δημιουργούν αντλώντας από τον εαυτό τους. Ο Kandinsky βλέπει τους καλλιτέχνες ως εκλεκτούς, που ακολουθούν μια γνωστική θεωρία, ώστε να είναι σε θέση, να καλλιεργήσουν με την τέχνη, κατ’ αρχάς τη δική τους και κατόπιν τις ψυχές των συνανθρώπων τους, και να τις οδηγήσουν με μεσσιανικό τρόπο έξω από το σκοτάδι:

«Όταν η θρησκεία, η επιστήμη και η ηθική (αυτή με το δυνατό χέρι του Nietzsche), συνταράσσονται, και όταν τα εξωτερικά στηρίγματα απειλούν να πέσουν, τότε ο άνθρωπος στρέφει το βλέμμα του από έξω προς τον εαυτό του. Η λογοτεχνία, η μουσική και η τέχνη, είναι οι πρώτοι ευαίσθητοι τομείς, όπου η πνευματική στροφή γίνεται ορατή με μια ρεαλιστική μορφή. Οι τομείς αυτοί αντικατοπτρίζουν αμέσως τη σκοτεινή εικόνα του παρόντος, ανιχνεύουν το μεγάλο, που γίνεται αντιληπτό από λίγους ως μια μικρή τελεία, και δεν υπάρχει για το μεγάλο πλήθος». (Kandinsky, Rückblick….)

Αυτή η «Πνευματική στροφή» κινείται σύμφωνα με τον Kandinsky με την μορφή ενός «πνευματικού τριγώνου», η οποία πορεύεται προς την κορυφή του τριγώνου με πολλά, διαφορετικού μεγέθους βήματα: Στους από κάτω σύμφωνα με τον Kandinsky συγκαταλέγονται οι άθεοι με την νιτσεϊκή φράση ο «Θεός πέθανε», που περιφρονούν τον αναρχισμό και σύρονται παθητικά και χωρίς επίγνωση από τα ανώτερα επίπεδα. Πάνω από αυτούς είναι εκείνοι οι σοσιαλιστές, οι οποίοι βρίσκουν τη θεμελίωση της απιστίας τους σε διάφορα κείμενα, και εκφράζουν την πολιτική τους κατεύθυνση μετά από στοχασμό και μελέτη. Σε αυτά τα «ανώτερα τμήματα» βρίσκονται επίσης επιστήμονες και καλλιτέχνες, οι οποίοι όμως είναι στραμμένοι ακόμα στον θετικισμό (οι επιστήμονες) και στον καθαρό νατουραλισμό (οι καλλιτέχνες). Ειδικά τα ανώτερα αυτά επίπεδα κυριαρχούνται από μεγάλο φόβο, σύμφωνα με τον Kandinsky, παρά το γεγονός πως η τάξη καθίσταται ισχυρότερη. Εκείνος ο φόβος εκδηλώνεται κατ’ αρχάς ως μια λεπτή σύγχυση, και αυξάνεται όσο πιο ψηλά ανεβαίνει κανείς στο τρίγωνο, μέχρι να φτάσει σε ένα επίπεδο: «…όπου ξαφνικά δρουν τέτοιες δυνάμεις, τις οποίες δεν περίμεναν οι πνευματικοί αρχιτέκτονες και οι μαθηματικοί. Στο σημείο αυτό έχει πέσει ένα μέρος των χονδρών τειχών σαν χάρτινος πύργος». Στο πιο ψηλό απ’ όλα τα τμήματα δεν υπάρχει κανένας φόβος.

Στις σελίδες που ακολουθούν επικαλείται τη θεοσοφική εταιρεία γύρω από την Helena Blavatsky και δηλώνει ξεκάθαρα πως η θεοσοφία είναι μια βοηθητική προσέγγιση για πνευματικά θέματα:

«Και πάντως, έστω και αν ο παρατηρητής μπορεί να σταθεί με αμφιβολία μπρος στην τάση των θεόσοφων να δημιουργήσουν μια θεωρία και την πρόωρη χαρά τους, ότι πολύ σύντομα θα βάλουν απαντήσεις στη θέση του τεράστιου ερωτηματικού, το μεγάλο πνευματικό κίνημα παραμένει εκεί, και είναι μέσα στην πνευματική ατμόσφαιρα ένα ισχυρό στοιχείο που δρα (Agens), που με αυτή τη μορφή μπορεί να φτάσει ως λυτρωτικός ήχος σε κάποια απελπισμένη καρδιά, τυλιγμένη στο σκοτάδι και τη νύχτα, και με αυτό εμφανίζεται ένα χέρι που δείχνει και προσφέρει βοήθεια.»    

Εδώ όμως τίθεται το ερώτημα για τη θέση του καλλιτέχνη σε αυτή την πνευματική εποχή, που είναι διαποτισμένη με ανώτερες δυνάμεις, στο οποίο ο Kandinsky δίνει μια σαφή απάντηση: Βρίσκονται σε κάθε τμήμα του τριγώνου και κάποιοι εκλεκτοί, ιδιαίτερα χαρισματούχοι πού αποτελούν την απόλυτη κορυφή. Με τα μάτια του Kandinsky η κορυφή αυτή είναι ένας πολύ μοναχικός τόπος, που αντιμετωπίζει διαρκώς την έλλειψη κατανόησης. Γράφει λοιπόν:

«Στην ακίδα της ανώτατης κορυφής στέκεται μερικές φορές ένας άνθρωπος μόνος του. Η χαρούμενη ματιά του ταυτίζεται με το απροσμέτρητο εσωτερικό πένθος. Και οι πιο κοντινοί του δεν τον καταλαβαίνουν.»

Αυτό δεν θυμίζει απλώς τον «τρελό άνθρωπο» στο πέμπτο βιβλίο της Χαρούμενης Επιστήμης του Nietzsche από το 1886, ο οποίος κηρύττει τη δολοφονία του Θεού, δεν ακούγεται όμως, και τον κοροϊδεύουν και θεωρούν τρελό, αν και οι ίδιοι οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για την πράξη. Στις επόμενες γραμμές θα γίνει σαφές, πως και ο Kandinsky βλέπει τον προφητικό του καλλιτέχνη στην κορυφή της γνώσης να διατρέχει κίνδυνο, που δεν τον προσέχουν γιατί τον θεωρούν «απατεώνα και υποψήφιο για τον τρελοκομείο», και δεν τον καταλαβαίνουν:

«Οι μοναχικοί πεινώντες και οραματιστές χλευάζονται ή τους θεωρούν πνευματικά ανώμαλους. Οι σπάνιοι οραματιστές όμως, που δεν μπορούν να κρυφτούν πίσω από το πέπλο του ύπνου και αισθάνονται σκοτεινή επιθυμία για πνευματική ζωή, γνώση και πρόοδο, ακούγονται στον χοντροκομμένο υλικό χορό σαν μίζεροι και γκρινιάρηδες.»

Η θέση αυτή, την οποία διαποτίζουν η απομόνωση και η θλίψη φαίνεται κατ’ αρχάς ολότελα αρνητική, όμως το πνευματικό τρίγωνο του Kandinsky κινείται ακούραστα και σταθερά «προς τα εμπρός και προς τα πάνω» και επενεργεί με τον τρόπο αυτό μια αλλαγή στα διάφορα εσωτερικά τμήματα, ώστε ο μοναχικός προφήτης σε κάποια στιγμή να έχει αρκετή προσέλευση:

«Και ο καθένας που εμβαθύνει στους κρυμμένους εσωτερικούς θησαυρούς της τέχνης του, είναι ένας αξιοζήλευτος συνεργάτης στην πνευματική πυραμίδα, η οποία θα φτάσει μέχρι τον ουρανό».

Συνεχίζεται

ΤΟ ΝΕΟ SUMMUM BONUM.