ΠΑΥΛΟΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ - ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ (19)

  Συνέχεια από: Πέμπτη 23 Ιουνίου 2022

ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

ΠΑΥΛΟΣ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ)

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

Μέρος Πρώτο

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΥΛΕΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ

Κεφάλαιο 4

Η ΠΑΥΛΕΙΑ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ

4.2. Ο «ΛΟΓΟΣ TOΥ ΣΤΑΥΡΟΥ» ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΠΑΥΛΕΙΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑΣ

4.2.1. Η παύλεια ορολογία της ερμηνείας του θανάτου του Ιησού

(γ) Η «απολυτρωτική» ορολογία

Oι όροι, οι οποίοι χρησιμοποιούνται στα παύλεια κείμενα προκειμένου να προσδιορίσουν την ουσία του γεγονότος του σταυρικού θανάτου του Ιησού από την περιοχή της χειραφέτησης των δούλων, είναι «απολύτρωσις»37 και «(ἐξ)-αγοράζειν». Ο όρος «ἀπολύτρωσις»38 είναι παράγωγος της λέξης «λύτρον», που ετυμολογικά προέρχεται από το ρήμα «λύειν»39. Ανάμεσα στις αρχικές έννοιες του τελευταίου συγκαταλέγεται και η πράξη της απελευθέρωσης από δεσμά, δυσκολία, ή κίνδυνο40. Η κατάληξη -τρον, που αποτελεί συνεπτυγμένο τύπο της κατάληξης -τήριον, υποδηλώνει το μέσο με το οποίο επιτελείται η ενέργεια του ρήματος. Έτσι, «λύτρον» σημαίνει το μέσο για την απελευθέρωση κάποιου. Κατά τον A. Debrunner41, σε κάποιο στάδιο η κατάληξη υποδήλωνε πληρωμή, με αποτέλεσμα ο όρος «λύτρον» να σημαίνει το χρήμα που δινόταν για την απελευθέρωση κάποιου42. Η σημασία αυτή επιβεβαιώθηκε με την ανακάλυψη των αιγυπτιακών παπύρων και ελληνιστικών επιγραφών, όπου η χρήση του όρου «λύτρον» και όσων προέρχονται απ' αυτόν είναι πολύ εκτεταμένη. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα o A. Deissmann στο πολύκροτο έργο του Licht von Osten προσπάθησε να ερμηνεύσει την παύλεια σωτηριολογία στο υπόβαθρο της χειραφέτησης των δούλων43. Πολύ συχνά οι δούλοι την περίοδο του αποστόλου Παύλου αποκτούσαν την ελευθερία τους, αφού πλήρωναν λύτρα στο θησαυροφυλάκειο κάποιου ιερού. Μ' αυτό τον τρόπο γίνονταν δούλοι του Θεού του ιερού εκείνου, στην ουσία όμως ελεύθεροι. Κατά τον Deissmann, λύτρο στην περίπτωση του αποστόλου Παύλου ήταν αντιπροσωπευτικά το αίμα του Χριστού και ιερό η Εκκλησία που εκείνος ίδρυσε.44[ΣΗΜΕΡΑ ΑΝΤΙΘΕΤΩΣ ΟΠΩΣ ΔΙΑΓΡΑΦΕΤΑΙ Η ΠΡΟΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΣΑΝ ΤΟΝ ΑΓΟΥΡΙΔΗ, ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ, ΠΛΗΡΩΝΟΥΝ ΛΥΤΡΟ ΓΙΑ ΝΑ ΣΚΛΑΒΩΘΟΥΝ ΣΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΤΕΜ ΤΟΥ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ.]

Την άποψη του Deissmann συμμερίστηκε ανεπιφύλακτα η θρησκειοϊστορική σχολή, αλλά και o W. Robinson·45 ακόμη και ο C. H. Dodd, τουλάχιστο στην ανάλυση του Ρωμ 3,24.46

Τα ακραία συμπεράσματα, αναφορικά με τις επιδράσεις των αρχαίων θρησκευμάτων στη διαμόρφωση του αρχικού χριστιανισμού, στα οποία κατέληξε η θρησκειοϊστορική σχολή, έγιναν αφορμή να ξεχαστεί η επιστημονική κοινότητα για την πτυχή αυτή της πρωτοχριστιανικής διδασκαλίας της απολύτρωσης. Yπάρχουν όμως και μερικά στοιχεία, που θα μπορούσαν να κλονίσουν την αξιοπιστία αυτής της σημασιολογικής εμβάθυνσης του όρου «ἀπολύτρωσις» στην παύλεια θεολογία.47

Τα στοιχεία αυτά είναι τα εξής:
(i) Πουθενά στα γνήσια ή αναντίρρητα παύλεια κείμενα δεν χρησιμοποιούνται άλλοι όροι εκτός από τον όρο «ἀπολύτρωσις». Οι όροι «λυτροῦν» και «ἀντίλυτρον» απαντούν στις ποιμαντικές επιστολές.48

(ii) Ενώ από τους αρχαίους κλασικούς χρόνους οι λέξεις «λύτρον», «λυτροῦν», «λυτροῦσθαι» (μεσ. και παθ.) κατανοούνται στο υπόβαθρο της χρηματικής συναλλαγής,49 σταδιακά εμφανίζονται με μεταφορική σημασία.

(iii) Στην ελληνική μετάφραση της Π.Δ. των Ο´ οι όροι «λύτρον», «ἀπολύτρωσις» και τα παράγωγα ή συνώνυμά τους αποδίδουν κατά κύριο λόγο τις εβραϊκές λέξεις ga'al και pada και τα παράγωγά τους.50 Οι δύο αυτοί εβραϊκοί όροι χρησιμοποιούνται με διπλή σημασία· νομική και θεολογική. Με την πρώτη, τούς συναντούμε κατά κύριο λόγο στην Πεντάτευχο, ενώ με τη δεύτερη στους Ψαλμούς και τους Προφήτες. Και ενώ με τη νομική σημασία οι λέξεις ga'al και pada χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν διαφορετικά πράγματα51, στους Ψαλμούς και τους Προφήτες χρησιμοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά για να δηλώσουν την απελευθέρωση του Ισραήλ από τη δουλεία της Αιγύπτου στην αρχή και από τη βαβυλώνεια αιχμαλωσία αργότερα.52 Και το κυριότερο, πάντοτε με αναφορά στη σωτηριώδη επενέργεια του Jahwe.53

(iv) Στήν Κ.Δ. οι σχετικοί όροι απαντούν 19 φορές. Αν εξαιρέσουμε τρεις περιπτώσεις μελλοντικού εσχατολογικού χαρακτήρα και σαφή αναφορά στη Δευτέρα Παρουσία (Λουκ 21,28· Ρωμ 8,23· Εφ 4,30), όπως επίσης και την περίπτωση του Εβρ 11,35, όπου υποδηλώνεται η απαλλαγή των μαρτύρων της Εκκλησίας από τα βάσανα, στις υπόλοιπες περιπτώσεις οι όροι σχετίζονται με το πρόσωπο του Χριστού. Παρά το γεγονός όμως ότι η χρήση των όρων είναι συχνότερη στα παύλεια κείμενα, το ευαγγέλιο του Λουκά είναι εκείνο, όπου σημασιολογικά η κατάσταση είναι περισσότερο ξεκαθαρισμένη. Εκεί το υπόβαθρο είναι σαφέστατα παλαιοδιαθηκικό, υπονοείται δηλαδή η απελευθέρωση του λαού του Θεού κατά το πρότυπο της απελευθέρωσης από τη δουλεία της Αιγύπτου.54

Αν όμως το εννοιολογικό υπόβαθρο της παύλειας χρήσης του όρου «ἀπολύτρωσις» είναι διφορούμενο, θα πρέπει να ανατρέξουμε σε παραπλήσιους όρους, όπου η πράξη της manumissio είναι περισσότερο έκδηλη.55 Είναι πολύ ουσιαστικό, στην περίπτωση αυτή, για την κατανόηση της παύλειας ερμηνείας του θανάτου του Ιησού, η ύπαρξη στις αδιαφιλονίκητες επιστολές του αποστόλου Παύλου των ρημάτων «ἀγοράζειν» και «ἐξαγοράζειν». Γιατί και στην περίπτωση ακόμη που το εννοιολογικό υπόβαθρο του χωρίου «Χριστός ἡμᾶς ἐξηγόρασεν ἐκ τῆς κατάρας τοῦ Νόμου» (Γαλ 3,13)56 αναζητηθεί σε άλλες περιοχές,57 η διπλή χρήση του «ἠγοράσθητε» στην Α´ Κορ είναι καθοριστική. Το «ἠγοράσθητε γάρ τιμῆς» (Α´ Κορ 6,20) και το «τιμῆς ἠγοράσθητε» (Α´ Κορ 7,23) υποβοηθούν κατά ένα μεγάλο ποσοστό στον προσδιορισμό του πραγματικού υποβάθρου της απολυτρωτικής ορολογίας, τουλάχιστο στα αναμφισβήτητα παύλεια κείμενα. Στη δεύτερη μάλιστα περίπτωση το γενικότερο θέμα είναι η δυνατότητα χειραφέτησης χριστιανών δούλων (Α´ Κορ 7,17-24).58

Μετά από πιο νηφάλια και εξονυχιστική εξέταση της χρήσης των συγγενών προς τη λέξη «λύτρον» καινοδιαθηκικών όρων, o D. Hill, επανεξετάζοντας το όλο θέμα κατέληξε στο εξής συμπέρασμα: «Η ερμηνεία των παραπάνω όρων πρέπει να γίνει στο ευρύτερο πλαίσιο της απελευθέρωσης ή χειραφέτησης, εκτός αν η συνάφεια υποδηλώνει ή υπονοεί πληρωμή για την απόκτηση της ελευθερίας».59 Και δεν χωράει καμιά αμφιβολία πως ο απόστολος Παύλος είναι ο μόνος συγγραφέας της Κ.Δ., ο οποίος χρησιμοποιεί την «απολυτρωτική» ορολογία σε συνάφεια, που όχι μόνο υπονοείται, αλλά και σαφέστατα υποδηλώνεται το μοτίβο της πληρωμής για την απόκτηση της ελευθερίας και της χειραφέτησης των δούλων.

Μ' αυτό τον τρόπο, αναφορικά με την παραδοσιακή σωτηριολογική ερμηνεία του θανάτου του Ιησού, ο απόστολος Παύλος συνειδητά προσανατολίζεται προς την κατεύθυνση της κοινωνιολογικής θεώρησης και του κοινωνικού επαναπροσδιορισμού της θυσιαστικής ορολογίας. Κι αυτό, είτε δεχτούμε για τον όρο «ἀπολύτρωσις» το παλαιοδιαθηκικό υπόβαθρο της Εξόδου, είτε πολύ περισσότερο εκείνο της χειραφέτησης των δούλων.

δ) Η «σταυρική» ορολογία

Το κύριο σημείο, όπου διαφαίνεται από άποψη ορολογίας η παύλεια συμβολή στην πρωτοχριστιανική ερμηνεία του θανάτου του Ιησού, είναι οι περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται οι όροι «σταυρός», «σταυροῦν» και τα παράγωγά τους, παρμένα από τη σφαίρα της ρωμαϊκής ποινής της σταύρωσης.60 Με εξαίρεση τις περιπτώσεις στις οποίες ο απόστολος χρησιμοποιεί τις παραδοσιακές ερμηνείες, οι περισσότερες αναφορές στο θάνατο του Ιησού τονίζουν με έμφαση το είδος αυτού του θανάτου. Αν κατά την εξέταση της χρήσης της δικανικής και «απολυτρωτικής» ορολογίας στα παύλεια κείμενα παρατηρήθηκε κάποια απομάκρυνση από την εξιλαστήρια θυσιαστική θεώρηση του θανάτου του Ιησού, με τη χρήση της σταυρικής ορολογίας προσδιορίζεται με τον πιο εμφατικό τρόπο το κέντρο του χριστιανικού κηρύγματος.

Το ευαγγέλιο του Παύλου χαρακτηρίζεται ως «λόγος τοῦ σταυροῦ» (Α´ Κορ 1,18). Παράλληλα, το σωτηριώδες στοιχείο της πρωτοχριστιανικής ομολογίας του θανάτου του Ιησού επαναπροσδιορίζεται με βάση τη ρωμαϊκή ποινή της σταύρωσης («ἡμεῖς δέ κηρύσσομεν Χριστόν ἐσταυρωμένον» Α´ Κορ 1,23). Αν κρίνουμε μάλιστα από τη φρασεολογία του αποστόλου σε δυο από τις αναμφισβήτητες επιστολές του, την Α´ προς Κορινθίους και την προς Γαλατάς, από τον κεντρικό άξονα του κηρύγματος φαίνεται ότι παραμερίζονται όλα τα άλλα στοιχεία («οὐ γάρ ἐκρινά τί εἰδέναι ἐν ὑμῖν εἰ μή Ἰησοῦν Χριστόν καί τοῦτον ἐσταυρωμένον» Α´ Κορ 2,2). Έτσι η καύχηση του αποστόλου περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στη ομολογία του σταυρικού θανάτου του Ιησού («ἐμοί δέ μή γένοιτο καυχάσθαι εἰ μή ἐν τῷ σταυρῷ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστοῦ» Γαλ 6,14). Ακόμη και οι αντίπαλοι του Παύλου χαρακτηρίζονται με βάση τη σταυρική ορολογία (βλ. Φιλιπ. 3,18 «τούς ἐχθρούς τοῦ σταυροῦ»).

Εκεί, όμως, που φαίνεται ξεκάθαρα η επανερμηνεία της παραδοσιακής θεώρησης του θανάτου του Ιησού με βάση τη σταυρική ορολογία, είναι η περίπτωση του χριστολογικού ύμνου της προς Φιλιππησίους (2,5-11). Η φιλολογική ανάλυση του πιθανότατα προπαύλειου αυτού ύμνου61 έχει δείξει ότι στην αρχική της μορφή η κατάληξη της δεύτερης στροφής του62 δεν πρέπει να περιλάμβανε τις λέξεις «θανάτου δέ σταυροῦ» (2,8). Οι λέξεις αυτές πρέπει να αποτελούν σχόλιο του Παύλου στο χριστολογικό αυτό ύμνο, ο οποίος με τον τρόπο αυτό δίνει εντελώς νέα διάσταση στην ερμηνεία του θανάτου του Ιησού από την Πρώτη Εκκλησία.

Είναι γεγονός αυταπόδεικτο ότι με τη χρήση της σταυρικής ορολογίας βρισκόμαστε στην καρδιά της παύλειας θεώρησης του θανάτου του Ιησού. Χωρίς να παραγνωρίζεται η σημασία τόσο της δικανικής, όσο και της «απολυτρωτικής» ορολογίας, εκείνο που χαρακτηρίζει την παύλεια σκέψη περισσότερο από κάθε άλλο είναι η αναφορά στο σταυρό.63

Κατά τον Κ.Kertelge, ο λόγος του σταυρού (δηλαδή του σταυρωμένου Χριστού) στον Παύλο δεν αποτελεί απλή διαφοροποίηση των παραδοσιακών ομολογιών για τον εξιλαστήριο θάνατο του Ιησού, αλλά με συγκεκριμένο τρόπο τη ριζική τους αναθεώρηση64. Μια τέτοια παρατήρηση από την πέννα ακόμη και ρωμαιοκαθολικών καινοδιαθηκολόγων μάς παρουσιάζει την ουσία της σύγχρονης προβληματικής σ' όλο της το μεγαλείο. Αν, λοιπόν, προσδιορίσουμε τις διαστάσεις αυτού του γεγονότος, βρισκόμαστε πολύ κοντά στην ουσία της παύλειας σωτηριολογίας.

 ΕΝΑΣ ΜΕΓΑΛΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΛΟΙΠΟΝ Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΥΛΟΣ, Ο ΟΠΟΙΟΣ  ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ, ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ. ΜΙΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΚΙΝΕΙΤΑΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΜΕ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΟΥΣ, ΣΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΤΩΝ ΔΥΟ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ ΣΠΙΝΟΖΑ, ΤΟΥ COGITO ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΤΑΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΣΥΝΑΝΤΩΝΤΑΙ ΤΕΛΙΚΩΣ ΣΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ.

Σημειώσεις

35. Βλ. Ε. Käsemann, “Die Heilsbedeutung..., ” σελ. 18.
36. Πρβλ. και Κ. Romaniuk, L'amour du Père et du Fils dans la soteriologie de St. Paul, Rome 1961.
37. Πρέπει να σημειώσουμε ότι εκτός του όρου «ἀπολύτρωσις» στις ποιμαντικές επιστολές απαντούν και οι όροι «λυτροῦσθαι» (Τιτ 2,14) και «ἀντίλυτρον» (Α´ Τιμ 2,6).
38. Ο όρος απαντάει κυρίως στις επιστολές του Παύλου Ρωμ 3,24· 8,23· Α´ Κορ 1,30· Εφ 1,7.14· Κολ 1,14. Εκτός των παύλειων κειμένων συναντούμε τον όρο μόνο νστο Λουκ 21,28 και στο Εβρ 9,15· 11,35.
39. D. Hill, Greek Words and Hebrew Meanings, σελ. 49.
40. Στο ίδιο.
41. Griechische Wortbildungslehre, Heidelberg 1917, σελ. 176εξ.
42. Βλ. λεξικό Η. Liddell-R. Scott στις λέξεις «λύτρον» κτλ.
43. A. Deissmann, Licht von Osten. Das Neue Testament und die neuendeckten Texte der hellenistisch-römischen Welt, Tübingen 1923, σελ. 271εξ.
44. Στο ίδιο.
45. Redemption and Revelation, London 1943.
46. C. H. Dodd, Epistle to the Romans, London 1932, σελ. 56.
47. Σήμερα, που κόπασε η προκατάληψη κατά της θρησκειοϊστορικής ανάλυσης, γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτή η άποψη του A. Deissmann βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Εφεσίους, Φιλιππησίους..., σελ. 82εξ. Πρβλ. και Β. Στογιάννου, Χριστός καί Νόμος. Ἡ Χριστοκεντρική θεώρησις τοῦ Νόμου εἰς τήν πρός Γαλάτας Ἐπιστολήν τοῦ ἀποστόλου Παύλου, Θεσσαλονίκη 1976, σελ. 129, ο οποίος δέχεται το υπόβαθρο της απελευθέρωσης των δούλων, χωρίς να αποκλείει και την περίπτωση της απελευθέρωσης των αιχμαλώτων, άποψη που έλκει την καταγωγή της από τον Μ. Βασίλειο PG 29, 440εξ, και που ασπάζεται και ο Π. Τρεμπέλας, Ὑπόμνημα εἰς τάς ἐπιστολάς τῆς Κ.Δ. II, σελ. 38. Το υπόβαθρο της χειραφέτησης των δούλων δέχεται και ο Ι. Γαλάνης, Ὑιοθεσία. Ἡ χρήσις τοῦ ὅρου παρά Παύλῳ ἐν σχέσει πρός τά νομικά καί θεολογικά δεδομένα τῶν λαῶν τοῦ περιβάλλοντός του, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 97.
48. Βλ. πιο πάνω υποσ. 37, 38.
49. Πρβλ. τη χρήση του όρου στους Αισχύλο, Πίνδαρο, Πλάτωνα, Δημοσθένη κ.ά. (στο Η. Liddel-R. Scott, όπ. παρ.).
50. F. Büchsel, «λύω, λύτρον κτλ.», TDNT IV 335-356· R. L. Dentan, “Redeem, redeemer κτλ.,” IDB IV 21-22.
51. Ο όρος ga'al χρησιμοποιείται για να δηλώσει την εξόφληση κληρονομίας (Λευϊτ 25,25εξ. Ρουθ 4,4εξ), δεκάτης (Λευϊτ 27,31εξ), ή τάματος (Λευϊτ 27,14 εξ), ενώ ο όρος pada για την εκπλήρωση σχετικής διάταξης που αφορούσε τα πρωτότοκα, τα ζώα κλπ. (Εξ 13,13.15· Αριθ 18,15εξ κ.ά.) Βλ. και W. A. Brown, “Redemption,” HDB IV 110-11.
52. Πολύ σπάνιες είναι οι χρήσεις για απαλλαγή από ατυχίες, θλίψεις, θάνατο (πρβλ. Ψαλμ 24,22· Ωσ 13,14 κτλ.), ενώ μοναδική για απαλλαγή από την αμαρτία (Ψαλμ 129,8). Σ’ όλες τις άλλες περιπτώσεις λυτρωτής (= go'el) είναι o Jahwe ή ο μεσσίας του.
53. Βλ. Σ. Αγουρίδη, Παύλος, σελ. 65εξ. και Χ. Βούλγαρη, Η περί σωτηρίας διδασκαλία, σελ. 19εξ.
54. Στο ίδιο, σελ. 30 εξ.
55. Βλ. F. Büchsel, «ἀγοράζω, ἐξαγοράζω», TDNT Ι 124-28.
56. Πρβλ. και το Γαλ 4,5 «ἵνα τούς ὑπό νόμον ἐξαγόρασῃ».
57. Βλ. Β. Στογιάννου, Χριστός και Νόμος, σελ. 129.
58. Στο Τανναϊτικό midrash του Αριθ 15,14 γίνεται συνδυασμός της manumissio με τη θεϊκή επέμβαση του Jahwe για την απελευθέρωση του σπέρματος Αβραάμ. Κατά τον F. Büchsel (όπ. παρ., σελ. 125), ο οποίος παραθέτει ολόκληρο το midrach, σε παρόμοιο υπόβαθρο πρέπει να ερμηνευτούν και τα ανάλογα χωρία της Α´ προς Κορινθίους.
59. D. Hill, Greek Words and Hebrew Meanings, σελ. 81. O Hill, που υπενθυμίζουμε προσπαθεί να βρει σημιτικό υπόβαθρο στις ελληνικές λέξεις, αναφερόμενος στο σύνολο των συγγραφέων της Κ.Δ., υποστηρίζει ότι «χρησιμοποιώντας τους όρους αυτούς για το θάνατο του Χριστού, τονίζουν την ιδέα της ελευθερίας κατά το πρότυπο της απελευθέρωσης του Ισραήλ» (στο ίδιο).
60. Πρβλ. κυρίως J.Schneider, «σταυρός, σταυρόω κτλ.», TDNT VII 572-84 και Ε.Brandenburger-C.Brown, “Cross, wood, tree,” NIDNTT 389-405.
61. Για τη γενικότερη προβληματική αναφορικά με τον παύλειο ή προπαύλειο χαρακτήρα του ύμνου βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Εφεσίους, Φιλιππησίους..., σελ. 300εξ., όπου και βιβλιογραφία· βλ. ακόμη του ίδιου, «Η προς Φιλιππησίους επιστολή στη σύγχρονη έρευνα», ΔΒM ν.σ. 1 (1980) 35-55· Γ. Γαλίτη, «Ο Χριστολογικός ύμνος της προς Φιλιππησίους και ο Ψαλμός 109», στο ίδιο 86-98, σελ. 98.
62. Ακολουθούμε την τριμερή διαίρεση του ύμνου· βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Εφεσίους, Φιλιππησίους..., σελ. 306.
63. Πρβλ. Μ. Kähler, Das Kreuz, Grund und Mass für die Christologie, Gütersloh 1911, για τον οποίο «χωρίς σταυρό δεν υπάρχει χριστολογία» (σελ. 13)· Ακόμη E. Stauffer, “Vom λόγος τοῦ σταυροῦ und seiner Logik,” TSK 103 (1931) 179-88.
64. Κ. Kertelge, “Das Verständnis des Todes Jesu bei Paulus,” Der Tod Jesu. Deutung im Neuen Testament, Freiburg 1976. 114-36, σελ. 125.