Συνέχεια από: Δευτέρα 23 Ιουνίου 2025
Χάιντεγγερ καὶ ᾿Αρεοπαγίτης
ή, Περί απουσίας και αγνωσίας του Θεού
A' - Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΩΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ
1. Ἡ μεταφυσικὴ ἄρνηση τῆς θεϊκότητας τοῦ Θεοῦ (6η συνέχεια)
Ἡ ἀντιδιανοητικὴ στάση τῆς μεταρρύθμισης βρίσκει τὴν κορυφαία της ἔκφραση στὸ ἱστορικὸ φαινόμενο τοῦ πιετισμοῦ (ἢ εὐσεβισμοῦ - pietismus). Πιετισμὸς (ἀπὸ τὸ λατινικό pietas – εὐσέβεια) ὀνομάστηκε ἕνα εὐρύτατο κίνημα στοὺς κόλπους τοῦ προτεσταντισμοῦ (τέλη τοῦ 17ου, ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰώνα), ποὺ ἀπέβλεψε στὸ πρωτεῖο τῆς πρακτικῆς εὐσέβειας, σὲ ἀντιδιαστολὴ πρὸς τὴ δογματικὴ πολεμική θεολογία, στην ὁποία εἶχε δώσει ἀρχικὰ κάποια προτεραιότητα ἡ μεταρρύθμιση. Στὴ νοησιαρχικὴ καὶ ἀντικειμενοποιημένη ἀντίληψη γιὰ τὸν Θεό, ὁ πιετισμὸς ἀντιτάσσει τὴν ἀτομικὴ θρησκευτικὴ ἐμπειρία. Ὁ Θεὸς ἀποκαλύπτεται στὴ θρησκευτική πράξη. Ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ προϋποθέτει τὴν «ἀναγέννηση» τοῦ ἀνθρώπου, καὶ αὐτὴ ἡ ἀναγέννηση ὁρίζεται ἀπὸ τὴν ἠθικὴ συνέπεια στὸν εὐαγγελικὸ νόμο. Ὁ πιετισμὸς εἶναι ἕνας μυστικισμός τῆς πρακτικῆς εὐσέβειας, συχνὰ μιὰ μορφὴ ἀπερίφραστης γνωσιομαχίας ἢ καὶ ἀγνωστικισμοῦ περιβεβλημένου τὸν μανδύα τῆς ἠθικῆς σκοπιμότητας. Μὲ διάφορες μορφὲς ἢ «κινήματα» δὲν ἔπαψε νὰ ἐπηρεάζει τὸν προτεσταντισμό, ἀλλὰ καὶ τὸν πνευματικὸ βίο τῶν ἄλλων χριστιανικῶν ὁμολογιῶν καὶ ἐκκλησιῶν, ὡς σήμερα. Σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸν οὐμανισμὸ καὶ τὸν Διαφωτισμό, μὲ τὴ νοοτροπία τῆς «ἀποτελεσματικότητας» καὶ «ἀποδοτικότητας» ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς νεώτερους χρόνους, καλλιέργησε ὁ πιετισμὸς μιὰν ἀντίληψη τῆς θρησκείας περισσότερο «κοινωνική», μὲ πρακτικὲς κοινωφελεῖς δραστηριότητες, καὶ ἐμφάνισε τὸ χριστιανικὸ Εὐαγγέλιο περισσότερο σὰν κώδικα μιᾶς Ἠθικῆς μὲ κοσμική σκοπιμότητα 26.
Καρπὸς ἄμεσος τοῦ κλίματος τοῦ προτεσταντικοῦ πιετισμοῦ καὶ κορυφαῖος θεωρητικὸς ἐκφραστὴς τῆς μεταρρυθμιστικῆς διαμαρτύρησης εἶναι ὁ Κὰντ (Immanuel Kant, † 1804). Μὲ τὴν Κριτικὴ τῆς καθαρῆς λογικῆς (Kritik der reinen Vernunft) ἀπέβλεψε στὴν ἀναίρεση τῆς φυσικῆς θεολογίας καὶ τῆς νοησιαρχικῆς μεταφυσικῆς, θεμελιώνοντας τὴν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ στὶς ἀπαιτήσεις τῆς ἐμπειρικῆς – πρακτικῆς λογικῆς, δηλαδὴ στὶς προϋποθέσεις τῆς ἠθικῆς σκοπιμότητας.
῾Ο Κὰντ ἀντιτάσσει τὴν κριτικὴ δυνατότητα τῆς καθαρῆς λογικῆς στὴ δογματικὴ ἐννοιοκρατική λογικότητα τῆς σχολαστικῆς μεταφυσικῆς. Οἱ κατηγορίες τῆς γνώσης εἶναι καταρχὴν ἐμπειρικές, ὡστόσο, μὲ ἀφετηρία τὴν ἐμπειρικὴ γνώση ὁ νοῦς ὁδηγεῖται σὲ συνθετικὲς κρίσεις, δηλαδὴ σὲ a priori ἀλήθειες, οἱ ὁποῖες ἀναφέρονται στὴν ἐμπειρία, χωρὶς νὰ προκύπτουν ἀπὸ τὴν ἐμπειρία. (Τέτοιες ἀλήθειες εἶναι π.χ.: τὸ ὅλον, τὸ πρῶτο, ὁ χῶρος, ὁ χρόνος, ἡ ψυχή, ὁ Θεός). Η διάνοια, μὲ τὶς a priori ἀρχές της, δὲν κατακτᾶ ποτὲ κάποια γνώση ἀνεξάρτητη ἀπὸ τὴν ἐμπειρία. Γι' αὐτὸ καὶ ἡ μεταφυσικὴ δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι «ἡ ἐπιστήμη τοῦ ἀπολύτου» – ὅπως τὴν ὅριζε ὁ Βόλφ (Christian Wolff, †1754) συνοψίζοντας τὸν Καρτέσιο καὶ τὸν Λάϊμπνιτς, ἀφοῦ οἱ ἀλήθειες ποὺ προκύπτουν ἀπὸ ἀναλυτικοὺς καὶ ἀναγωγικούς συλλογισμοὺς δὲν ἀποτελοῦν γνώση. Ἡ πεποίθηση ὅτι ἔχουμε θετικὴ γνώση τοῦ ὑπεραισθητοῦ μὲ βάση τὶς συλλογιστικές μεθόδους, εἶναι αὐταπάτη. Ἡ μεταφυσικὴ εἶναι ἡ ἐπιστήμη τῶν ὁρίων τοῦ ἀνθρώπινου λογικοῦ. Ὁ χῶρος της ὁρίζεται ἀπὸ τὰ δεδομένα τῆς ἐμπειρίας καὶ τὶς a priori συνθετικές κρίσεις. Γνωρίζουμε τὰ ἀντικείμενα τῆς ἐμπειρίας μόνο κατὰ τὸ φαινόμενο καὶ ὄχι καθεαυτά, ὅπως γνωρίζουμε καὶ τὶς a priori συνθετικές κρίσεις μόνο ὡς λογικές δυνατότητες (κατὰ τὸ νοούμενο) καὶ ὄχι ὡς πραγματικότητες. Η κριτική λειτουργία τῆς καθαρῆς λογικῆς, ποὺ ἐπισημαίνει τὰ ὅρια μεταξύ φαινομένων καὶ νοουμένων ἀληθειῶν, καὶ μέσα στὰ ὅρια αὐτὰ συστηματοποιεῖ τὶς ἀναφορικὲς σχέσεις τῶν a priori κρίσεων μὲ τὰ δεδομένα τῆς ἐμπειρίας, εἶναι ἡ μεταφυσική.
Ὁ Θεὸς εἶναι μιὰ συνθετικὴ κρίση, μιὰ καταρχὴν λογική δυνατότητα, μιὰ ἁπλὴ ἔννοια (blosser Begriff), ποὺ ὅμως συνιστᾶ ἀλήθεια, γιατὶ ἀναφέρεται ἄμεσα στὴν ἠθικὴ ἐμπειρία. Ἡ ἠθικὴ ἀπαίτηση τῆς ἀνθρώπινης ὑποκειμενικῆς βούλησης εἶναι ἡ ἐμπειρικὴ ἀφετηρία τῆς καθαρῆς λογικῆς γιὰ τὸν προσδιορισμὸ τῆς ἀρχικῆς αἰτίας καὶ τοῦ τελικοῦ σκοποῦ τῆς ἠθικῆς πράξης, δηλαδὴ τοῦ Θεοῦ. Στὸ ἔργο του “Ἡ θρησκεία μέσα στὰ ὅρια τῆς ἁπλῆς λογικῆς” (Die Religion innerhalb der Grenze der blossen Vernunft, 1793) ὁ Κάντ διαμορφώνει τὴν πρόταση γιὰ τὴν προέλευση τῆς θρησκείας ἀπὸ τὴν ἠθική, δηλαδὴ γιὰ τὴν ἑρμηνεία τῶν ἠθικῶν ἐπιταγῶν ὡς θείων ἐντολῶν, στὴ βάση τῆς φιλοσοφικῆς ἀνθρωπολογίας. ᾿Αντιθέτει στὴν ὑπερφυσικὴ ἀποκάλυψη τὴν ἠθικὴ ἀναγκαιότητα τῆς θρησκείας καὶ ἑρμηνεύει τὶς βασικὲς ἀρχὲς τῆς χριστιανικῆς πίστης ὡς ἀπαιτήσεις τῆς πρακτικῆς ἠθικῆς. «Ὁ Χριστὸς εἶναι ἡ προσωποποιημένη ἰδέα τῆς ἀρχῆς τοῦ ἀγαθοῦ» (personifizierte Idee des Guten Prinzips).[ΤΟΥΤΕΣΤΙΝ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ. ΜΕΡΟΣ ΠΛΕΟΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ]
Στὴν περίπτωση τοῦ Κάντ ἔγινε φανερὸ ποῦ ὁδηγοῦσε ὁ θεολογικὸς ἀποφατισμὸς τῆς μεταρρύθμισης. Ο «κεκρυμμένος Θεὸς» ἀντικαταστάθηκε ἀπὸ τὴν ὑποχρεωτικὴ ἀρχὴ τῆς κατηγορικῆς ἠθικῆς – δηλαδὴ ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ ἀνθρώπινο ὑποκείμενο – φορέα τῆς a priori κρίσης τοῦ καθαροῦ λόγου, ποὺ ὡς ἠθικὴ ἀπαίτηση ἀποδείχνεται ἀξία ρυθμιστικὴ τῆς καθολικῆς ἐμπειρίας. Ἡ ἱστορικὴ προέκταση αὐτῆς τῆς στάσης στὸν γερμανικὸ ἰδεαλισμό – Φίχτε (Fichte), Σέλλινγκ (Schelling), Ἔγελο (Hegel), Σοπενχάουερ (Schopenhauer) - ολοκληρώνει τὴ διαμόρφωση τοῦ ἠθικιστικοῦ (ἀνθρωποκεντρικοῦ) ἀθεϊσμοῦ.
Σημειώσεις
26. Βλ. τὸ κεφάλαιο γιὰ τὸν πιετισμό (Κεφ. VIII) στὸ βιβλίο μου “Ἡ ἐλευθερία τοῦ ἤθους”, ᾿Αθήνα (Εκδ. Γρηγόρη) 1979, ὅπου καὶ ἡ σχετική βιβλιογραφία.
Σχολιασμός του κειμένου του Γιανναρά (Πηγή: ChatGPT)
Δομική ανάλυση:
1. Πιετισμός: Αντιδιανοητισμός και πρακτικός μυστικισμός
-
Ο πιετισμός αναγνωρίζεται ως κορύφωση της αντιδιανοητικής στάσης της Μεταρρύθμισης, με έμφαση στην πρακτική ευσέβεια και την υποκειμενική εμπειρία του θείου, αντί της δογματικής ή συστηματικής θεολογίας.
-
Η γνώση του Θεού περνά από την αναγέννηση και όχι από την κατανόηση: μια μορφή γνωσιομαχίας, που κατατείνει σε αγνωστικισμό με ηθικό περιεχόμενο.
Αυτό λειτουργεί ως θεμέλιο για τον τρόπο που η καντιανή σκέψη συλλαμβάνει τη θρησκεία: όχι ως αποκάλυψη ή μεταφυσική θεωρία, αλλά ως απαίτηση της πρακτικής λογικής, άρα ηθικό αίτημα.
2. Ο Καντ και η κριτική στη μεταφυσική
-
Ο Καντ αποδομεί τη μεταφυσική ως επιστήμη του απολύτου: δεν υπάρχει θετική γνώση του υπεραισθητού, μόνο συνθετικές a priori κρίσεις που οριοθετούν τη γνώση στα πλαίσια της εμπειρίας.
-
Ο Θεός, η ψυχή, ο χρόνος, ο χώρος κ.λπ. δεν γνωρίζονται καθεαυτά, αλλά κατὰ τὸ φαινόμενο.
-
Συνεπώς, η μεταφυσική γίνεται επιστήμη των ορίων του λόγου (και όχι της απόλυτης αλήθειας).
Η θεολογία πλέον δεν θεμελιώνεται σε μεταφυσικές βεβαιότητες, αλλά σε πρακτικές (ηθικές) ανάγκες του ανθρώπου.
3. Ο Θεός ως ρυθμιστική ιδέα – Ηθική θεμελίωση της θρησκείας
-
Η ύπαρξη του Θεού εδράζεται στη λογική αναγκαιότητα της ηθικής πράξης.
-
Η θρησκεία προκύπτει από την ηθική: οι θείες εντολές ερμηνεύονται ως καθολικές ηθικές απαιτήσεις της ανθρώπινης βούλησης.
-
Ο Χριστός, γι’ αυτό, είναι «η προσωποποιημένη ιδέα της αρχής του αγαθού».
Πρόκειται για μια ριζική αντιμεταφυσική και αντι-αποκαλυπτική θεμελίωση της πίστης, πλήρως ανθρωπολογική.
4. Η συνέπεια: Ανθρωποκεντρικός αθεϊσμός
-
Ο «κεκρυμμένος Θεός» της Μεταρρύθμισης υποχωρεί και στη θέση του μπαίνει το υποκείμενο ως ηθικός νομοθέτης.
-
Η κατηγορική προσταγή γίνεται η νέα "θέωση": το υπερβατικό έχει ενδοκοσμικευθεί στην καθαρή υποκειμενικότητα.
-
Αυτό οδηγεί, μέσα από Φίχτε, Σέλλινγκ, Έγελο και Σοπενχάουερ, σε μια φιλοσοφία όπου ο Θεός είναι νοητική ή ιδεατή λειτουργία του ανθρώπου, όχι υπερβατική οντότητα: ηθικιστικός αθεϊσμός.
Συμπερασματική εκτίμηση:
Το κείμενο συνδέει την προτεσταντική απόρριψη της αποκαλυπτικής και μυστηριακής θεολογίας με τη νεωτερική ηθικιστική στροφή της φιλοσοφίας, ερμηνεύοντας τον Καντ ως αποκορύφωμα μιας θεολογικής πορείας που αρνείται τη δυνατότητα γνωσιολογικής πρόσβασης στον Θεό. Ο άνθρωπος μένει μόνος του με τη συνείδηση, τον ηθικό νόμο και την απόπειρα αυτολύτρωσης μέσω της πράξης. Η οντολογική θέση του Θεού καταρρέει· μένει μόνο η λειτουργία Του ως ρυθμιστική αρχή του ηθικού σύμπαντος.
Σχέση πιετισμού–Καντ–ηθικισμού
Η σχέση πιετισμού–Καντ–ηθικισμού μπορεί να αποδοθεί ως μια γραμμική μετάβαση από τη θεολογική υποκειμενικότητα στην καθαρά φιλοσοφική ηθικοκεντρικότητα, μέσω μιας αποφατικής και αντιδιανοητικής πορείας που ξεκινάει από τη Μεταρρύθμιση.
1. Πιετισμός – Θρησκεία ως προσωπική εμπειρία και ηθικό βίωμα
Ο πιετισμός αποτελεί μορφή διαμαρτυρίας εντός του ίδιου του Προτεσταντισμού απέναντι στον δογματισμό και την ορθολογική θεολογία της Μεταρρύθμισης. Αντιπροτείνει:
-
τη βίωση του Θεού μέσω της προσωπικής ηθικής πράξης και της εσωτερικής «αναγέννησης»·
-
την υποκατάσταση της δογματικής αλήθειας από τη θρησκευτική εμπειρία·
-
έναν ηθικό μυστικισμό, συχνά γνωσιομαχικό, που οδηγεί σε μορφές αγνωστικισμού.
Ο Θεός δεν είναι πλέον Αλήθεια που αποκαλύπτεται, αλλά παρουσία που βιώνεται στο ήθος.
2. Καντ – Ηθική θεμελίωση της πίστης και φιλοσοφικός αποφατισμός
Ο Καντ επεξεργάζεται φιλοσοφικά την απόρριψη της γνωσιολογικής θεολογίας, εγκαινιάζοντας μια μορφή κριτικού αποφατισμού:
-
Απορρίπτει τη μεταφυσική γνώση του Θεού ως αυταπάτη.
-
Ο Θεός είναι απλώς μία a priori ιδέα αναγκαία για να στηριχθεί η ηθική βούληση.
-
Στο έργο του για τη θρησκεία εντός των ορίων του λόγου, ερμηνεύει τη θρησκεία ως ηθική αναγκαιότητα, και τον Χριστό ως προσωποποιημένη ιδέα του Αγαθού.
Έτσι, ό,τι ήταν στον πιετισμό βίωμα, στον Καντ γίνεται λογική αναγκαιότητα: μια κανονιστική αρχή.
3. Ηθικισμός – Από την πίστη στην αυτονομοποίηση του ανθρώπου
Η σκέψη του Καντ δικαιώνει πλήρως την πιετιστική στροφή προς την ηθική ως κέντρο του θρησκεύειν, αλλά πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα:
-
Ο Θεός δεν υφίσταται ως πρόσωπο ή πραγματικότητα, αλλά ως ιδεατή προϋπόθεση της καθολικής ηθικής.
-
Το υποκείμενο αυτονομοθετείται: καθίσταται κριτής, μέτρο και σκοπός του κόσμου.
-
Η κατηγορική προσταγή* παίρνει τη θέση του Θεού.
Αυτό οδηγεί στην τελική φάση, όπου η θεολογική γλώσσα εκκοσμικεύεται πλήρως, και η πίστη μετασχηματίζεται σε ηθική φιλοσοφία χωρίς Θεό. Εδώ εδράζεται και ο «ανθρωποκεντρικός αθεϊσμός» που προετοιμάζει ο Καντ και κορυφώνεται στον γερμανικό ιδεαλισμό.
Συνοπτικά:
* Η κατηγορική προσταγή (γερμ. kategorischer Imperativ) είναι η κεντρική ηθική αρχή της φιλοσοφίας του Καντ και θεμέλιο της «πρακτικής λογικής» του. Αποτελεί έναν καθολικό και απόλυτο ηθικό κανόνα, που δεν εξαρτάται από εξωτερικά αποτελέσματα ή συνθήκες, αλλά ισχύει απολύτως και αναγκαστικά, απλώς και μόνο επειδή ορθώς είναι ορθός.
🔹 Τι είναι όμως ακριβώς;
Ο Καντ διακρίνει δύο είδη προσταγών (δηλ. επιταγών/εντολών):
-
Υποθετική προσταγή (hypothetischer Imperativ):
– Ισχύει εάν θέλω να πετύχω κάτι.
– Π.χ. «Αν θέλεις να είσαι υγιής, πρέπει να τρέφεσαι σωστά». -
Κατηγορική προσταγή (kategorischer Imperativ):
– Ισχύει χωρίς προϋποθέσεις και για όλους, ανεξαρτήτως επιθυμιών, στόχων ή αποτελεσμάτων.
– Δεν λέει "αν", αλλά "πρέπει".
🔹 Κλασική διατύπωση της κατηγορικής προσταγής (από την "Κριτική του πρακτικού λόγου"):
«Πράττε μόνο σύμφωνα με εκείνη τη μέγιστη αρχή (maxime), χάρη στην οποία μπορείς ταυτοχρόνως να θέλεις αυτή να γίνει καθολικός νόμος».
(Handle nur nach derjenigen Maxime, durch die du zugleich wollen kannst, daß sie ein allgemeines Gesetz werde.)
Δηλαδή:
-
Πράξε έτσι, ώστε ο κανόνας της πράξης σου να μπορεί λογικά και ηθικά να ισχύει για όλους·
-
Σαν να ήσουν εσύ ο ίδιος νομοθέτης σε έναν καθολικό ηθικό νόμο.
🔹 Παραδείγματα:
-
Αν πω ψέματα για να με συμφέρει, μπορώ να θελήσω να γίνει καθολικός νόμος το ψεύδος;
Όχι, διότι αν όλοι ψεύδονταν, η έννοια της αλήθειας θα κατέρρεε. Άρα, η πράξη μου αντιβαίνει στην κατηγορική προσταγή.
🔹 Ηθική αυτονομία:
Ο άνθρωπος στον Καντ είναι αυτόνομος νομοθέτης του εαυτού του. Δεν ακολουθεί εντολές εξωτερικά επιβεβλημένες (ετερονομία), αλλά επιβάλλει μόνος του στον εαυτό του τον καθολικό ηθικό νόμο – αυτή είναι η ηθική αξιοπρέπεια του προσώπου.
🔹 Θεολογική συνέπεια:
Στην Καντιανή σκέψη:
-
Ο Θεός δεν θεμελιώνει το καλό·
-
Το καλό δεν είναι καλό επειδή το θέλει ο Θεός (όπως στη θεϊκή εντολή),
-
αλλά ο Θεός "υπονοείται" ως απαραίτητη λογική υπόθεση της τελείωσης του ηθικού κόσμου (ως ιδέα της ανταμοιβής για την αρετή – πρακτικό αξίωμα, όχι αντικείμενο γνώσης).
🔹 Τελική ουσία:
Η κατηγορική προσταγή στον Καντ είναι:
-
καθολικός ηθικός νόμος που πηγάζει από τον Λόγο (και όχι από θεία αποκάλυψη ή εξουσία),
-
θεμέλιο της ηθικής ελευθερίας και αξιοπρέπειας του προσώπου,
-
και, κατά τη μεταγενέστερη ερμηνεία (και του κειμένου που μου έστειλες), η υποκατάσταση του Θεού με την απόλυτη αξία του ηθικού υποκειμένου.
Αν θες, μπορώ να σου δείξω και άλλες διατυπώσεις της κατηγορικής προσταγής που έδωσε ο ίδιος ο Καντ (π.χ. «πράττε ώστε να αντιμετωπίζεις την ανθρωπότητα... πάντα ως σκοπό και ποτέ ως μέσο»).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου