Οι δρόμοι των Φραγκισκανών (2)

Συνέχεια από: Δευτέρα 4 Ιουλίου 2022

 Αποσπάσματα από το 9ο κεφάλαιο του βιβλίου του Franco Alessio "Ιστορία της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας" από τις εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Οι δρόμοι των Φραγκισκανών

9.2. Πνευματικοί και μιχαηλικοί

Ευαγγελική φτώχια και υπακοή

Τι είναι ο φραγκισκανισμός; Για τον ίδιο είναι η ένθερμη θρησκευτική διεκδίκηση μιας βασικής αξίας, η οποία, από την άποψη του Ευαγγελίου, είναι η paupertas (πενία). Όμως, δεν είναι μόνο αυτό. Το Φραγκισκανικό Τάγμα, Τάγμα της Εκκλησίας, μέσα στην Εκκλησία, συνδέεται κι αυτό με μια αξία που επαναλαμβάνεται συνεχώς, γιατί είναι θεμελιώδης για την Εκκλησία: την απόλυτη υπακοή στην Εκκλησία. Μπορούμε πολύ εύκολα να σκεφτούμε ότι μεταξύ αυτών των δύο αξιών –φτώχιας και υπακοής– δεν υπήρξε ούτε αντίθεση ούτε και άλλη επιλογή. Τουναντίον, πότε η Εκκλησία δεν είδε την paupertas ως αξία; Και πότε, πάλι, οι Φραγκισκανοί αρνήθηκαν να υπακούσουν στην Εκκλησία; Τώρα, στις αρχές του 14ου αιώνα, η ιστορία της Εκκλησίας και του φραγκισκανισμού σπάζει την αρμονία αυτών των δύο αξιών, οι οποίες συνυπήρχαν πάντοτε στον φραγκισκανισμό. Ακριβώς στο σημείο ρήξης μεταξύ φτώχιας και υπακοής, μεταξύ της ευαγγελικής και της εκκλησιαστικής διάστασης του φραγκισκανισμού, βρίσκουμε έναν φραγκισκανό ηγούμενος τον Μιχαήλ από την Τσεζένα, ο οποίος κατέχει αυτό το αξίωμα από το 1316. Η κατάσταση είναι πολύ σοβαρή. Στην Ιταλία, και προπαντός στην περιοχή Μάρκε (Marche), οι «πνευματικοί», δηλαδή, οι άνθρωποι που αφιερώνουν τον εαυτό τους πρώτα στο Testamentum (Διαθήκη) και κατόπιν στην ιστορία του φραγκισκανισμού, που απομάκρυνε το Testamentum (Διαθήκη) από τις πηγές του, εκδίωξαν από τα μοναστήρια τους «μοναστηριακούς» (κοινοβιακούς), δηλαδή, τους μοναχούς που δεν θεωρούσαν ότι υπήρχε σχίσμα ανάμεσα στον πρωταρχικό φραγκισκανισμό και εκείνον που αναπτύχθηκε υπό την καθοδήγηση της Εκκλησίας. Μάλιστα, η κατάσταση στη Νότια Γαλλία ήταν τραγική. Όλες οι σοφές κινήσεις επανόρθωσης του προκατόχου τού Μιχαήλ (του Αλέξανδρου από την Αλεξάνδρεια) συντρίφτηκαν. Μέσα σ' αυτό το κλίμα διάλυσης, ο Μιχαήλ παραμένει άνθρωπος των ισορροπιών, αφού οι «μοναστηριακοί» σταματούν όλες τις «καταχρήσεις» στις οποίες υποπίπτουν και οι «πνευματικοί» υπακούουν στους ανωτέρους. Το σχέδιο της μεσολάβησης το αρνήθηκαν ευρύτατα στρώματα πνευματικών. Ο πάπας Ιωάννης ΚΒ' δέχεται αυτό που φαίνεται –και ίσως είναι– πρόκληση. Το 1317 επιβάλλει υπακοή και επαναλαμβάνει: η υποταγή είναι πρωταρχική προϋπόθεση, χωρίς την οποία κανενός είδους φτώχια δεν είναι αρετή. Αδιάλλακτοι, υπάκουοι σε μια αξία διαφορετική από την καθαρή και μηχανιστική υποταγή, υπάκουοι στη Διαθήκη και στον Κανόνα, στα οποία η paupertas (πενία) διακηρύσσεται με ευαγγελικούς όρους, πέντε πνευματικοί από τη Νότια Γαλλία αντιστέκονται: ο Κανόνας ταυτίζεται με το Ευαγγέλιο και ο πάπας δεν μπορεί να αλλάξει την paupertas ή να ζητήσει υπακοή που να είναι αντίθετη προς τη Regula (Κανόνας). Η αδιάλλακτη αυτή απάντηση, στην οποία φαίνεται ότι επιζεί ακόμη κάποιος απόηχος από τον βαλδισμό, ισοδυναμεί με πυρά. Και αυτή η πυρά φωτίζει με παράξενο τρόπο το ξεκίνημα της θητείας του Μιχαήλ ως ηγούμενου. Τον ίδιο χρόνο ο Όκκαμ στην Αγγλία συγγράφει τα φιλοσοφικά του έργα και επιδίδεται αυτός, ένας Φραγκισκανός από την Οξφόρδη στη μελέτη της ιερής Θεολογίας.

Ο Χριστός και η φτώχια

Η πυρά δεν λύνει τα προβλήματα. Η Εκκλησία (της Αβινιόν) αναζητούσε τη σωτηρία της εκεί όπου κατά τους πλέον αδιάλλακτους Φραγκισκανούς βρισκόταν η καταστροφή της. Μπορούσε, άραγε, ο πάπας Ιωάννης ρεαλιστικά να αποδεχθεί να θυσιάσει ολόκληρη την Εκκλησία ως εγκόσμιο θεσμό, η επιβίωση της οποίας φαινόταν να συνδέεται με τη δυνατότητα να αναδειχθεί η ίδια σε μεγάλη οικονομική δύναμη, μέσα σ' έναν κόσμο όπου η οικονομία αναλάμβανε ουσιαστικά την εξουσία του; Ταυτόχρονα, όμως, μπορούσε ποτέ ο αδιάλλακτος φραγκισκανισμός να δεχτεί να θυσιάσει την αρχή της πενίας, η οποία θεωρούνταν ουσιαστική για τους Φραγκισκανούς και τους Ευαγγελικούς; Όλα εξελίχθηκαν ραγδαία μέσα σε δύο χρόνια, από το 1321 ως το 1323. Το παλιό διάταγμα του Νικολάου Γ΄, σύμφωνα με το οποίο η αποποίηση των αγαθών (ιδιοκτησία, χρήματα) είχε κηρυχθεί ως ευαγγελική διδασκαλία και με το οποίο απαγορευόταν η επαναδιατύπωση αυτής της «paupertas Christi», αμφισβητείται στο σύνολό του. Η ενέργεια αυτή ισοδυναμούσε με αμφισβήτηση των ευαγγελικών θεμελίων του φραγκισκανισμού. Και, σύμφωνα με την επίσημη Βούλλα, «δεν θεωρείται αιρετική η άρνηση ότι ο Ιησούς ήταν φτωχός». Λίγο νωρίτερα, η Βούλλα, ως ιδρυτής κανόνων, είχε προχωρήσει περισσότερο: κατέστησε το Φραγκισκανικό Τάγμα άμεσο ιδιοκτήτη όλων των αγαθών που, μέχρι τότε, κατείχε η Εκκλησία για λογαριασμό του Τάγματος. Οι ενέργειες αυτές επαναλαμβάνονται και σε μία τρίτη Βούλλα: την Quia quorundam, το 1325. Όλα αυτά θυμίζουν κυρηγμένο πόλεμο μεταξύ Εκκλησίας και Τάγματος. Στο όνομα του Τάγματος, ο Φραγκισκανός Ηγούμενος Μιχαήλ σπεύδει στην Αβινιόν: πρόκειται για διαμαρτυρία και η απάντηση προς αυτήν είναι οι φυλακές του πάπα. Στη φυλακή ο Γουλιέλμος Όκκαμ συναντά τον Ηγούμενο (σοβαρές κατηγορίες, δογματικής φύσεως, είχαν αναγκάσει τον Όκκαμ να πάει από την Οξφόρδη στην Αβινιόν όπου περίμενε τη δικαστική απόφαση μετά την καταγγελία στον πάπα Λέοντα ΚΓ' ότι ήταν αιρετικός).

Η συνάντηση των δύο Φραγκισκανών έχει αποφασιστική σημασία. Τις θέσεις και τη διαμαρτυρία του ενός (πράγματι, ο Όκκαμ μπορεί να θεωρηθεί ο πρώτος προτεστάντης) ακολούθησε η δογματική απάντηση του άλλου. Γεννήθηκε, έτσι, η «μιχαηλική ομάδα στους κόλπους του φραγκισκανισμού. Τελικά οι δύο Φραγκισκανοί δραπέτευσαν από τις φυλακές της Αβινιόν το 1328 και βρήκαν και οι δύο άσυλο και προστασία, πρώτα στην Πίζα, κατόπιν στη Ρώμη και, τέλος, στο Μόναχο, χάρη στον αυτοκράτορα Λουδοβίκο της Βαυαρίας. Εκεί, ο Όκκαμ, μεταξύ 1328 και 1348, γίνεται ο θεωρητικός μιας «Καινούργιας Εκκλησίας»: της «φτωχής Εκκλησίας» (Στη δίκη του ο Όκκαμ υποστήριξε ότι μοναδική περιουσία της Εκκλησίας είναι η πενία, καμία άλλη περιουσία). Μέχρι το 1328 ήταν ο θεωρητικός μιας νέας γραμμής «ανάγνωσης» του Αριστοτέλη και των Πατέρων.

9.3. Ο Γουλιέλμος Όκκαμ

Ανάμεσα στις δύο αυτές θεωρίες, τη φιλοσοφικο-θεολογική και τη θεολογικό-εκκλησιαστική, υπάρχει ασφαλώς βαθιά σχέση. Το χαρακτηριστικό, πάντως, της πρώτης είναι ότι αναπτύχθηκε ανεξάρτητα από τα προβλήματα στα οποία είχε εμπλακεί ο Όκκαμ την περίοδο που ζούσε στο Μόναχο (1328-1348). Πράγματι, την περίοδο που ζούσε στην Οξφόρδη (ως το 1321) ο Όκκαμ προκαλεί με άλλο τρόπο, και προς άλλη κατεύθυνση, μια σημαντική καμπή: έτσι καταρρέουν τα βασικά επιχειρήματα της φιλοσοφικό-θεολογικο-επιστημονικής παράδοσης (traditio) της φραγκισκανικής Οξφόρδης του 13ου αιώνα.

Η Λογική είναι τυπική επιστήμη του λόγου

Το σημείο εκκίνησης σηματοδοτείται από μία βελτιωμένη θεωρία σε σχέση με τη λογική καθώς και από την επεξεργασία θεωριών για μια φιλοσοφική scientia: τη λογική. Ο Όκκαμ επεξεργάζεται και τη μία και την άλλη, όπως κάθε magister, παρακινούμενος από auctoritates μέσω μεταφρασμένων κειμένων: από τη μία πλευρά, το σύνολο των Λογικών έργων του Αριστοτέλη και, από την άλλη, το πιο αξιόπιστο εγχειρίδιο λογικής που διαθέτει η πανεπιστημιακή schola του 13ου αιώνα, οι Επιτομές Λογικής του Πέτρου του Ισπανού (†1277). Η καινοτομία, όμως, ανήκει στον Γουλιέλμο του Όκκαμ: η «ανάγνωση» του αριστοτελικού Οργάνου είναι πλήρως απελευθερωμένη από παραδοσιακούς τρόπους και ερμηνείες. Ωστόσο, και οι αξιώσεις που έχει προκαλούν και αυτές: επιθυμία του αποτελεί η ανάγνωσή του για τον Αριστοτέλη να ξυπνήσει (στον κόσμο) την πραγματική κατανόηση του έργου της υπέρτατης auctoritas της Λογικής, που είναι ο Αριστοτέλης.

Το ιδιαίτερο στην επιστήμη της Λογικής είναι η στροφή της κυρίως στην έρευνα των τυπικών δομών του λόγου, ο οποίος θεωρείται ότι είναι αληθινός. Αυτό σημαίνει πως δεν υπάρχει επιστήμη που να αφορά σε κάποια υπαρκτή πραγματικότητα. Αφορά, όμως, σε κανόνες τρόπους και σχήματα, σύμφωνα με τα οποία η λογική πρέπει να προχωρεί κατά τη σύνταξη κάθε λόγου που τον θεωρεί επιστημονικό. Βρισκόμαστε, συνεπώς σ' ένα κεντρικό σημείο: η λογική πλέον, και όχι η μεταφυσική, είναι η «βασίλισσα» των επιστημών. Η ιερή Θεολογία, αν θέλει να είναι scientia (όπως η Φυσική ή τα Μαθηματικά), πρέπει να λάβει υπόψη της το εξής ότι είναι πρώτα απ' όλα λόγος, ένα γεγονός γλωσσικά προσδιορισμένο και, με την έννοια αυτή, υποτάσσεται πλήρως στην απόλυτη κυριαρχία της Λογικής: «scientia scientiarum, ars artium» (Επιστήμη επιστημών, τέχνη τεχνών), οικουμενική πηγή κανόνων για τη σύνταξη αυστηρά επιστημονικών λόγων. Αυτό, άλλωστε, είναι το μοναδικό πραγματικό βασίλειο στο οποίο ο άνθρωπος μπορεί να θέσει κανόνες το βασίλειο της γλώσσας του λόγου και των επιστημών, ως λόγου. Πέρα από αυτό το καθαρά ανθρώπινο βασίλειο, υπάρχουν πράγματα, γεγονότα, συμβάντα όλος γενικά ο υπαρκτός κόσμος. Απόλυτος Άρχοντας είναι μόνο ο Θεός και η Βούλησή του ισοδυναμεί με τον υπέρτατο κανόνα.

Creator Spiritus
Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα περί πνεύματος

Η διδασκαλία περί Πνεύματος που είχε αναπτυχθεί στον Μοντανισμό, η οποία διδάσκει μια πνευματιστική θεολογία τής ιστορίας, βρίσκει αυθόρμητα την συνέχειά της στον Ιωακείμ της Φλόρα (1132-1202). Ο Ιωακείμ ήταν ο προφήτης ηγούμενος και ιδρυτής της μονής στον S. Giovanni στην Φλόρα, ένα χωριό στα υψώματα της οροσειράς Σίλα στην Καλαβρία. Ο Ιωακείμ αντιλαμβάνεται το Άγιο Πνεύμα ως μια δημιουργική δύναμη, η οποία εγκαινιάζει μια νέα περίοδο της ιστορίας της σωτηρίας, εμφανιζόμενη (η δύναμη) και πάλι με μια αυθόρμητη μορφή. Η διδασκαλία του περί πνεύματος είχε γίνει η βάση μιας από τις μεγαλύτερες πνευματικές επαναστάσεις του Μεσαίωνα. Οι κύκλοι των εκκλησιαστικών μεταρρυθμιστών, που τον 13^ο και 14^ο αιώνα προσέλαβαν τις διδασκαλίες του Ιωακείμ περί της ερχόμενης εποχής-κατάστασης (Status) του Αγίου Πνεύματος, έγιναν φορείς εκείνης της επαναστάσεως που οδήγησε στην υπέρβαση τής εκκλησιαστικής φεουδαρχίας του Μεσαίωνα. Από τις διδασκαλίες αυτές προήλθαν επίσης και πολλές κοινωνικές και πολιτικές ιδέες της νεώτερης εποχής. Οι επιδράσεις τού πνευματισμού τού Ιωακείμ δεν φτάνουν μόνον ως την κριτική που άσκησαν ριζοσπαστικοί  Φραγκισκανοί στο σύστημα και την τοποθετημένη στην αυθεντία  βάση του μεσαιωνικού παπισμού. Βρίσκεται επίσης και σε κάθε αρχή των μοντέρνων μεταρρυθμιστικών ή επαναστατικών κινημάτων του 19^ου αιώνα. Τα άμεσα απαυγάσματα τής διδασκαλίας αυτής δεν διαπιστώνονται μόνο στον πνευματισμό της Μεταρρύθμισης, όπως στον Sebastian Frank, αλλά και στον αγγλικό πουριτανισμό και στην φιλοσοφία της θρησκείας  και την κοινωνική μεταφυσική τού γερμανικού ιδεαλισμού και του γερμανικού ρομαντισμού. Ένα συνεχές ρεύμα των ιδεών του Ιωακείμ διατρέχει φανερά τις ιδέες του Lessing περί τής ιστορίας τής διαπαιδαγώγησης τής ανθρωπότητας, μέχρι και την θεολογία της ιστορίας του Schelling.

Ακόμα και αν παραδεχθεί κανείς το επιχείρημα των υπερασπιστών του Ιωακείμ (όσων δηλαδή θεωρούν ότι η διδασκαλία του δεν παρέκκλινε από την καθολική ορθοδοξία), πως στον αγώνα εναντίον του έπαιξαν ρόλο ανθρώπινη δυσαρέσκεια και μίσος, αυτά δεν αρκούν για να εξηγηθεί το γεγονός, πως φίλοι και εχθροί του Ιωακείμ «βρίσκουν στα έργα του επιπλέον πράγματα, και όχι μόνο μια νέα ερμηνεία των Γραφών στα πλαίσια της παράδοσης και πεποίθησης την καθολικών». Εκεί μέσα πρέπει να βρίσκονται σπέρματα και αφορμές για επαναστατικές σκέψεις, που τίναζαν τα όρια της ορθοδοξίας και της διδασκαλίας της τότε Εκκλησίας. Μόνο έτσι μπορεί να γίνει κατανοητό, πώς οι πνευματικοί των Φραγκισκανών μπόρεσαν να προωθήσουν τα αυθεντικά γραπτά του ως ένα «αιώνιο Ευαγγέλιο». Αυτό το έκαναν έχοντας την πεποίθηση, πως εκεί μέσα ανακοινώνεται προφητικά  και δικαιολογείται η δική τους βούληση για μια ριζοσπαστική αναμόρφωση της Εκκλησίας.

Είναι αναμφισβήτητη η ορθόδοξη και πιστή προς την Εκκλησία στάση του Ιωακείμ. Αλλά μέσα στην δημιουργική του δράση βρίσκεται ο σπόρος των νέων του ιδεών, τις ριζοσπαστικές συνέπειες των οποίων ο ίδιος δεν είχε κατανοήσει. Ίσως να μην είδε ολόκληρο το φάσμα των συνεπειών τους. Οι Φραγκισκανοί πνευματικοί όμως τις προσέλαβαν με μεγάλο ενθουσιασμό-και όλοι οι επαναστάτες μέχρι των 19^ο αιώνα.

ΑΥΤΟ ΤΟ ΑΙΩΝΙΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΣΥΝΕΤΑΞΕ ΚΑΙ ΠΑΡΕΔΩΣΕ ΣΤΟΝ ΚΟΡΕΑΤΗ ΨΕΥΔΟΠΡΟΦΗΤΗ MOON, ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΠ' ΕΥΘΕΙΑΣ ΣΥΝΔΕΣΗ, ΓΟΝΑΤΙΣΤΟΣ, Ο ΑΓΟΥΡΙΔΗΣ. ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΠΙΣΚΟΠΩΝ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΩΝ, ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ, ΔΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑΔΟΧΟΥ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ.