ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (133)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τετάρτη, 10 Αυγούστου  2022               

                                                                Jacob Burckhardt
                                                  ΤΟΜΟΣ 2ος
                          ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

V. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΒΙΟΥ -8

 Ο σεβασμός και η εκτίμηση των συμπολιτών, και των ανθρώπων γενικότερα, από την απλή αναγνώριση, ως την διάκριση και τη δόξα, μέχρι και με τη μορφή της υστεροφημίας, υποστέλλονται σταδιακά ως προς την έντασή τους στις επικλήσεις και τελικά εξαλείφονται από το ευχολόγιο των πολιτών, παρότι το πάθος της δόξας ήταν και παρέμεινε ιδιαίτερα ισχυρό στην καθημερινότητα των Ελλήνων. Αντίθετα η υγεία και ο πλούτος κατέλαβαν την πρώτη θέση, ενώ ο θεός των Δελφών είχε άλλοτε επιτρέψει την επιλογή μόνο ενός εκ των δύο. Θα θέλαμε να αναφερθούμε εδώ σε έναν παράξενο θρύλο που αφορά στην ίδρυση των Συρακουσών και του Κρότωνα: ο Αρχίας επιλέγει τον πλούτο και ιδρύει τις Συρακούσες οι οποίες αναδείχθηκαν σε σημαντική αποικία· ο Μύσκελλος επέλεξε για τον ίδιο και για τη μέλλουσα πόλη του την «υγεία», και ο Κρότωνας έγινε ο τόπος διακεκριμένων αθλητών και μιας σθεναρής φυλής. Στον αντίποδα οι «Όρνιθες» της κωμωδίας υπόσχονται στους ανθρώπους – υπό τον όρο ότι θα τους τιμήσουν ως θεούς – τα δύο προνόμια σε ένα, και η κοινή έκφραση πλούτη και υγεία είναι ένας από τους πλέον πετυχημένους υβριδικούς γλωσσικούς σχηματισμούς που χρησιμοποιεί ο Αριστοφάνης· αυτά που επίσης υπόσχονται οι Όρνιθες για τα παιδιά και τα εγγόνια τους, ειρήνη, αιώνια νεότητα, γέλια, χορούς, ξεφαντώματα και του πουλιού το γάλα, δεν αποτελούν ασφαλώς μιαν αξιόπιστη συνέχεια. Προηγουμένως, ο Πεισίστρατος είχε την τόλμη να ισχυριστεί ότι ο ίδιος ο πλούτος εξασφαλίζει ήδη μια σχετικά καλή υγεία και πως όταν δεν πάνε καλά τα πράγματα για κάποιον, τότε και ο ίδιος δεν πορεύεται καλώς.

     Οι Έλληνες γνώριζαν εξ άλλου πολύ καλά ότι η υγεία είναι βασική προϋπόθεση κάθε άλλου είδους ευδαιμονίας, και ο όμορφος ύμνος που της αφιερώνει ο Αρίφρων αποτελεί ήδη μιαν αρχαία μαρτυρία. Σε μια κάπως μεταγενέστερη εποχή ανήκει το σχόλιο του Σιμωνίδη: «Η υγεία είναι το βασικότερο αγαθό των θνητών, ακολουθεί η ευγένεια του ήθους, τρίτος έρχεται ο άμεμπτος πλούτος, και τέλος η συναναστροφή καλώς φίλων». Αναφερόμενος στους φημισμένους αυτούς λόγους του Κείου ποιητή, ένας κωμικός ποιητής του 4ου αιώνα, τοποθέτησε στην πρώτη θέση την υγεία, αλλά αμφισβήτησε την θέση της ηθικής προσωπικότητας πριν από τον πλούτο, φρονώντας αυτολεξεί  ότι όταν ένας καλός άνθρωπος πεινάει γίνεται αισχρό θηρίο. Ο Φιλήμων εύχεται και αυτός ως πρώτο αγαθό την υγεία, ύστερα την γενική ευμάρεια, σε τρίτο επίπεδο την ευφροσύνη και τέλος το να μην έχει κανείς οφειλές.

     Η ελληνική ελεγεία πλέκει συχνά το εγκώμιο ωρισμένων αγαθών του βίου, κυρίως αυτών που επιθυμεί με θέρμη ο ποιητής, ή θρηνεί για την απώλειά τους· αυτονόητη θεωρείται η αναφορά σ’ αυτά τα θέματα σε συμπόσια, και όπου αναμειγνύεται η ελεγεία, δηλ. στα επιγράμματα, ακόμη και τις ποιητικές επιστολές. Ο Θέογνις προσφέρει παραδείγματα απ’ όλα αυτά τα είδη ποίησης που ανταποκρίνονται σε διαφορετικές ψυχικές καταστάσεις. «Θάρρος και κάλλος (λέει κάπου χαριτολογώντας) λίγοι τα μοιράζονται· ευτυχής όποιος έτυχε να κατέχει και τα δύο αγαθά: τιμάται από όλους· ως νέος υπερέχει των συνομηλίκων αλλά και των μεγαλυτέρων· και ως γέρων απολαμβάνει μεγάλου κύρους και κανείς στην πόλη δεν επιθυμεί να του στερήσει υπόληψη και δικαιώματα».

     Όπως είδαμε ο πλούτος ήταν άλλοτε μέρος των προϋποθέσεων της ευδαιμονίας, όπως αφελώς τις αντιλαμβάνονταν· δυσανασχετώντας όμως ταυτόχρονα για την τόσο σπουδαία σημασία του και για το ότι συνήθως δεν βρίσκεται σε καλά χέρια. Ο Θέογνις κυρίως δεν παύει να δυσανασχετεί για την πενία και την αδυναμία που άδικα τη συνοδεύει, ενώ ο πλούτος υπερέχει της σοφίας, της τιμιότητας, της ευφράδειας και της ταχύτητας στα πόδια. Ο Ευριπίδης, ακολουθώντας τον ίδιο δρόμο, επεκτείνεται ακόμη περισσότερο: «Όταν ένας πλούσιος εκφράζει τη γνώμη του θεωρείται σοφός, ενώ συνήθως η ορθή έκφραση ενός φτωχού προκαλεί τον γέλωτα· επίσης προτιμά κανείς να νυμφεύει τα τέκνα του με έναν κακό πλούσιο παρά με έναν τίμιο φτωχό». Βαθμιαία οι περισσότεροι άνθρωποι, όχι μόνο περιορίστηκαν να εκθειάζουν την «αρετή» και την ευγενή καταγωγή μόνο στα λόγια, αλλά τις τοποθέτησαν όντως μετά την τέρψη και την εξουσία που παρέχει ο πλούτος. Και όμως ο πλούσιος απειλείτο τότε από εχθρούς και κινδύνους που ήταν δυνατόν να βλάψουν και να περιορίσουν τα αγαθά του, και επιπλέον είχε την υποχρέωση να εκθέτει δημόσια τον πλούτο του. Κατά τον Ευριπίδη υπήρχε η αντίληψη ότι ένας φιλάργυρος πλούσιος που δεν παραχωρεί τίποτε, είναι ικανός να μισήσει τους καλύτερους φίλους του, ακόμη και να συλήσει τους ναούς των θεών. Έναν αιώνα αργότερα ο Άλεξις υποστηρίζει ότι ο ευτυχής άνθρωπος πρέπει να έχει βίο λαμπερό, να επιδεικνύει το δώρο που προσφέρει στη θεότητα, διότι σε αυτή τη χειρονομία του αναγνωρίζεται το μέγεθος της ευγνωμοσύνης που της αποδίδει· κατ’ αυτόν, όποιος κρύβεται και προσποιείται την μετριότητα θεωρείται αχάριστος και μικροπρεπής, και η θεότητα του αφαιρεί ό,τι του είχε παραχωρήσει. Στο μεταξύ θα πρέπει να αναφερθούμε στον μεγάλο αριθμό διακεκριμένων προσώπων, οι οποίοι στην ελεύθερη Ελλάδα της μέσης και της ύστερης ιστορικής περιόδου υιοθέτησαν ηθελημένα τον ενδεή βίο, εν μέρει είναι αλήθεια διότι διαφορετικά θα ήσαν υποχρεωμένοι να εργάζονται, κάτι που θεωρούσαν υποτιμητικό, αλλά και επειδή οι κίνδυνοι που ενείχε ο πλούτος υπερτερούσαν κατά την άποψή τους των απολαύσεων που προσέφερε.

     Τέλος, η καθαυτό απόλαυση συγκαταλέγεται σαφώς στα αγαθά του βίου· με ποια έννοια και σε ποιο βαθμό, εξαρτάται από αυτόν που έχει τον λόγο, και όπως γνωρίζουμε ο Σόλων έκανε αρκετές παραχωρήσεις. Σε ό,τι αφορά τις αντιδράσεις κατά της απαισιοδοξίας, είναι ένα ζήτημα στο οποίο θα πρέπει να επανέλθουμε· μπορούμε όμως προς το παρόν να αρκεστούμε στους εξαιρετικούς λόγους του Σιμωνίδη και του Πινδάρου, όταν υμνούν την απόλαυση. Από τον Βακχυλίδη, ανταγωνιστή του Πινδάρου, ελάχιστα αποσπάσματα διασώζονται, αλλά ένα από αυτά καταλήγει σ’ αυτή την ανώτερη αντίληψη: «Για τούς θνητούς ένας μόνο δρόμος υπάρχει που οδηγεί στην ευτυχία, και είναι αυτός που προϋποθέτει μια ζωή απαλλαγμένη από πάθη· όποιος όμως  καταπιάνεται με πολλά, η καρδιά του θα ματώνει νύχτα-μέρα απ’ αυτά που θα του συμβαίνουν, και στο τέλος οι προσπάθειές του θα αποδειχθούν μάταιες».

   Μέχρις εδώ παραλείψαμε τους φιλοσόφους και τους ηθικούς στοχασμούς τους, που εισηγούνται συνεχώς την αρετή, και θεωρούν τις αρετές επιθυμητές, αλλά καλό είναι να τους συμπεριλάβουμε στο βαθμό και στις περιπτώσεις που αναφέρονται στις προσδοκίες του λαού, ή όταν κατά κάποιο τρόπο τις προσυπογράφουν. Αυτός που μας ενδιαφέρει κυρίως εδώ είναι ο Πλάτων, και οι δύο μεγάλες ιεραρχικές κατατάξεις του. Η πρώτη (Νόμοι) περιλαμβάνει τα αγαθά του ανθρώπινου βίου αρχίζοντας από τις αρετές: υγεία, κάλλος, αντοχή στο δρόμο (τρέξιμο) και όλες τις σωματικές ασκήσεις, συνεχίζοντας με τον πλούτο, όχι τον άμετρο, αλλά τον λογικό· και ένας από τους συνομιλητές προσθέτει: οξυμένες αισθήσεις, κυρίως όραση και ακοή· ύστερα μια νευραλγική κοινωνική θέση που θα επιτρέπει να αξιοποιεί κανείς τις ικανότητές του, και αφού γίνει κύριος όλων αυτών στην εντέλεια «να επιδιώξει, στο μέτρο του δυνατού, την αθανασία»· όλα όμως αυτά τα αγαθά προϋποθέτουν μόνο δίκαιους και αξιοσέβαστους ανθρώπους. Η δεύτερη (Φαίδρος) δεν κατατάσσει αγαθά, αλλά ανθρώπινες αξίες σε εννέα επίπεδα· δεν ανταποκρίνεται όμως στην κυρίαρχη αντίληψη των Ελλήνων αλλά σε αυτήν του ίδιου του Πλάτωνος, γεγονός που δεν την εμποδίζει να είναι ιδιαίτερα σημαντική. Οι φιλόσοφοι σχολίαζαν επίσης μερικές φορές τις προσδοκίες του λαού: ο Αντισθένης αναγνώριζε ότι η απόλαυση είναι αγαθό υπό τον όρο ότι δεν συνοδεύεται από τύψεις· ο Μενέδημος όταν άκουσε ότι κυρίαρχο αγαθό είναι να αποκτά κανείς αυτό που επιθυμεί, απάντησε: «Να επιθυμείται το πρέπον είναι ένα ύψιστο αγαθό». Στον Αριστοτέλη υπάρχει μια σαφής διάκριση ανάμεσα στην εσωτερική και την εξωτερική ευδαιμονία, η οποία είναι ανεξάρτητη από τη μοίρα. Αργότερα ο ευσεβής Πλούταρχος, μέσα από έναν σχετικά απλό συνδυασμό ιδεών, υπογράμμισε τα όρια και την ευτέλεια όλων των γήινων αγαθών, προκειμένου να εκθειάσει τη μόρφωση και την παιδεία, οι οποίες αντιπροσώπευαν γι’ αυτόν τα βέλτιστα μέσα για την κατάκτηση της αρετής και της μακαριότητας. Η ευγενής καταγωγή είναι κάτι ωραίο, αλλά οφείλεται στους προγόνους· ο πλούτος είναι ευυπόληπτος, αλλά υπόκειται στην τύχη, είναι εξαιρετικά ασταθής, εκτεθειμένος σε κάθε είδους κακεντρέχεια, και συχνά βρίσκεται στα χέρια των ελεεινότερων· η δόξα είναι ευγενής αλλά όχι ακλόνητη· η ομορφιά αξιοζήλευτη, αλλά εφήμερη· η υγεία είναι εκτιμητή αλλά τρεπτή· η σωματική ρώμη είναι πολύτιμη, αλλά απειλούμενη από το γήρας και τις ασθένειες, συγκρινόμενη δε με αυτή των ζώων, όπως οι ελέφαντες, ή οι λύκοι, δεν έχει και μεγάλη αξία, ενώ από όλα όσα διαθέτουμε, μόνο η παιδεία είναι αθάνατη και θεία.

     Σε μιαν ελάχιστα μεταγενέστερη εποχή, στο παράξενο έργο του Λουκιανού με τίτλο Το Πλοίον διατυπώνονται διάσπαρτα οι πλέον ευφάνταστες προσδοκίες. Ο ευφυέστερος από τους διαλεγομένους, ο Τιμόλαος εύχεται να αποκτήσει κάποια μαγικά δαχτυλίδια, από τα οποία το σημαντικότερο θα του εξασφάλιζε αιώνια δύναμη, υγεία και θα τον καθιστούσε άτρωτο· τα υπόλοιπα θα τον έκαναν αόρατο, δυνατό σαν γίγαντα, ικανό να ίπταται στους αιθέρες, κ.ο.κ. και ιδιαιτέρως θα τον καθιστούσαν αγαπητό σε όλους και επιπλέον θα του εξασφάλιζαν αιώνια νεότητα για τουλάχιστον χίλια χρόνια. Η ιστορία του πολιτισμού οφείλει να μην περιφρονεί δηλώσεις αυτού του είδους, προερχόμενες από μακρινούς, ή παρελθόντες πολιτισμούς, στο βαθμό που αντανακλούν το πνεύμα μιας εποχής και ενός έθνους.

(συνεχίζεται)

ΠΟΣΟ ΑΠΕΧΕΙ ΣΤ' ΑΛΗΘΕΙΑ Η ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΥΘΕΙΣΜΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ; ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΓΡΑΜΜΗ Η ΑΠΟΛΑΥΣΗ, Η ΥΓΕΙΑ, Ο ΠΛΟΥΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΙΩΝΙΑ ΝΕΟΤΗΣ. ΑΦΟΤΟΥ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΕΓΚΑΤΕΛΕΙΨΕ ΤΗΝ ΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΓΚΑΤΕΛΕΙΦΘΗ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΗΝ ΜΟΙΡΑ ΤΟΥ.

ΚΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΛΟΥΚΙΑΝΟ ΕΜΦΑΝΙΖΕΤΑΙ Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΠΟΥ ΔΙΝΕΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΑΣ. Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ ΤΗΣ ΚΤΙΣΤΟΤΗΤΟΣ. ΑΣ ΕΠΕΚΤΑΘΟΥΜΕ ΛΟΙΠΟΝ.