Η φιλοσοφία της λατρείας β

Η φιλοσοφία της λατρείας β

Του Pawel Florenski

Συνέχεια από 10. Αυγούστου 2022

Αλλά και το μυστήριο δε θα είχε τίποτα το σωτηριώδες μέσα στη ζωή, εάν εκείνος που το λαμβάνει συντρίβονταν πάνω στο άμεσο οντολογικό (στοιχείο) του μυστηρίου- άμεσο, δηλαδή χωρίς να βρίσκεται σε διαμεσολάβηση με την καθημερινή ζωή. Εάν το μυστήριο ήταν έτσι κατασκευασμένο, θα ήταν ένας ανεμοστρόβιλος, ο οποίος ξεριζώνει από τη ζωή, μεταθέτει, αλλά δε θα ήταν κάτι που σώζει τη ζωή. Και τότε θα έμεναν στη ζωή μόνο εκείνοι που είναι κολλημένοι στην λάσπη της καθημερινότητας, στο βαθύ σκοτάδι των οποίων δεν πέφτει ούτε μια ακτίνα ουράνιου φωτός. Εκείνοι όμως που θα πλησίαζαν το «καταναλίσκον πυρ» του μυστηρίου δε θα υπήρχαν: το μυστήριο θα ήταν ο θάνατος τους. «Δεν μπορεί κανείς να δει το πρόσωπο του Θεού και να μην πεθάνει». Ελεύθεροι από τα γήινα δεσμά, θα βρεθούμε πρόσωπο προς πρόσωπο με τον άλλο κόσμο. Αυτό είναι το μυστήριο στην πρωταρχική του σημασία, το μυστήριο ως μυστικό, το μυστικό του θανάτου. Ο σκοπός της λατρείας δεν είναι να μας δείξει το μυστήριο με ένα τρόπο ώστε το πεπερασμένο να καεί και να γίνει στάχτη, αλλά να σώσει αυτό το πεπερασμένο, να το συνδέσει με τον ουράνιο κόσμο, ο οποίο το φωτίζει, το καθοδηγεί και το αγιάζει.[Η ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΤΕΛΕΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΑΓΑΠΗΣ. ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ]. Ευχαριστία σημαίνει «μετοχή στα άγια μυστήρια»-κοινωνία. Ο χαρακτηρισμός αυτός χρησιμοποιείται κυρίως για το «μυστήριο των μυστηρίων», καθώς αυτό είναι η ρίζα της μετοχής της γήινης ζωής στην ουράνια. Ο χαρακτηρισμός αυτός όμως μπορεί να χρησιμοποιηθεί για οποιοδήποτε μυστήριο, παραδείγματα βρίσκονται παντού στην εκκλησιαστική γραμματεία. Κάθε μυστήριο συνδέει τη ζωή με τα θεϊκά μυστήρια, τον επέκεινα κόσμο του αιώνιου θεϊκού φωτός. Το μυστήριο συνδέει έτσι τη σωτηρία μας, τη σωτηρία ημών των εν κόσμω ζώντων, με την συγκεκριμένη πληρότητα της καθημερινότητας μας. Προς τον σκοπό αυτό, συνδέεται το μυστήριο με τη ζωή, χωρίς να παύει να είναι υπερκόσμιο. Ο σκοπός της λατρείας μπορεί να επιτευχθεί μόνο με μια ιεραρχική οργάνωση της ζωής, έτσι ώστε ολόκληρη η ζωή να αγιασθεί: ο αγιασμός όμως έχει τα δικά του επίπεδα (σκαλοπάτια), στρώσεις, κέντρα-σκαλοπάτια της μεταμόρφωσης του γήινου στο ουράνιο. Κάθε τι το κατώτερο πρέπει να υψωθεί στο ανώτερο, αλλά με διαφορετικούς τρόπους στα διαφορετικά επίπεδα. Δεν ανεβαίνουν όλα με τον ίδιο τρόπο στο Θαβώρ. Το ανώτερο πρέπει να έρθει από πάνω και να συναντήσει το ανυψούμενο χαμηλό προς σωτηρία του, και αυτό με διαφορετικούς τρόπους. Στους βαθμούς της ανόδου αντιστοιχούν οι βαθμοί της καθόδου. Όσο πιο μεγάλη η ανύψωση του γήινου, τόσο πιο μεγάλη η κάθοδος του ουράνιου, τόσο πιο πολύ πλησιάζουν μεταξύ τους, τόσο πιο στενή η σύνδεση τους, τόσο πιο ισχυρή η αλληλοπεριχώρηση, τόσο τελειότερη η μεταμόρφωση της ζωής, η μεταμόρφωση της ύλης. Σκοπός της φιλοσοφίας της λατρείας θα ήταν ο προσδιορισμός (που προκύπτει συμπερασματικά) των βαθμών αυτών από την ιδέα της λατρείας ως οργάνωσης της σωτηρίας μας. Τέτοιες θεωρήσεις όμως απαιτούν λεπτότατες μεταφυσικές αναλύσεις και λεπτομερή μελέτη της ορολογίας των αγίων Πατέρων και του σχολαστικισμού, ίσως και τη δημιουργία νέων όρων. Χωρίς να χαθούμε σε αυτές τις λεπτομέρειες, θέλουμε να διασαφηνίσουμε με λίγα παραδείγματα πως είναι δομημένα τα σκαλοπάτια του αγιασμού. Ένα ολοκληρωμένο κατάλογο αυτών των σκαλοπατιών δεν μπορούμε να προσφέρουμε εδώ. Μπορούμε όμως να ελπίζουμε, πως ακόμα και μια μη ολοκληρωμένη απαρίθμηση μερικών από τα σημαντικότερα από αυτά τα μεταφυσικά φαινόμενα, ανοίγει τη δυνατότητα πιο βαθιάς διείσδυσης στη δομή της λατρείας.[ΧΩΡΙΣ ΧΡΙΣΤΟ. ΟΠΩΣ ΣΤΟΝ ΚΑΝΤ Ο ΘΕΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟΥΔΩΣΕ ΜΙΑ ΚΛΩΤΣΙΑ ΝΑ ΖΗΣΕΙ ΜΟΝΟΣ ΚΑΙ ΑΥΤΑΡΚΗΣ, ΕΤΣΙ ΚΑΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΜΑΣ ΤΑ ΑΦΗΣΕ ΚΑΘΩΣ ΔΟΥΛΕΥΟΥΝ ΜΟΝΑ ΤΟΥΣ]

Ας ξεκινήσουμε με το πιο διαδεδομένο υλικό (στοιχείο), το νερό. Ακόμα και στην φυσική του κατάσταση, το νερό είναι ένα δώρο του Θεού πλούσιο σε με πνευματική σημασία. Η αίσθηση του νερού, μιας κρύας πηγής, την οποία συναντούμε σε μια πορεία μέσα στο λιοπύρι, δεν είναι κάτι καθαρά φυσιολογικό, αλλά πολύ βαθύτερο. Ή ας πάρουμε το λούσιμο: το νερό στην περίπτωση αυτή δεν γίνεται αισθητό μόνο ως κάτι χρήσιμο ή ευχάριστο. Και στις δυο αυτές περιπτώσεις, όπως και σε πολλές άλλες, η σωματική ανάγκη οδηγεί στην όξυνση της αίσθησης μας, και τότε βλέπουμε και καταλαβαίνουμε, πως το νερό έχει σημασία καθ’ εαυτώ, και όχι μόνο επειδή το χρειαζόμαστε. Επιπλέον: συνειδητοποιούμε πως χρειαζόμαστε το νερό, όχι επειδή έτσι το θέλουμε, αλλά γιατί το νερό είναι μια πραγματικότητα και μια αξία, και με τον τρόπο αυτό αντικειμενικά αναγκαίο, μεταξύ άλλων και για μας. Είναι η προϋπόθεση της ζωής μας-ποτό, νερό για πλύσιμο, απαραίτητο συστατικό πολλών φαγητών, πολλών μέσων μετακίνησης, μέσο ψύξης και αναψυκτικό, νερό της ζωής.

Το νερό γίνεται αντιληπτό ως ζωντανό, που μπορεί να αισθάνεται, ευγνώμον, ως «αδελφή νερό». Μέσα του ζουν άγγελοι, ως ψυχή του, που το υπηρετούν και το προστατεύουν. Υπάρχει η απαίσια λέξη «προσωποποίηση»: η συνείδηση των διανοουμένων παραμορφώνει με τη λέξη αυτή τη ζωντανή πραγματικότητα του νερού, η οποία γινόταν αντιληπτή από όλους τους λαούς σε όλες τις εποχές, και από το δικό μας λαό, και το καθιστά (η συνείδηση των διανοουμένων) κάτι άλλο. Η αντίληψη αυτή περί του νερού ως ζωντανού πράγματος, όχι μόνο ενισχύεται από την Εκκλησία, αλλά και οδηγείται στη διάνοια.[ΣΤΗΝ ΣΑΜΑΡΕΙΤΙΔΑ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΑΠΛΩΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΕ ΤΗΝ ΜΥΣΤΗΡΙΑΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΤΟΥ ΠΗΓΑΔΙΟΥ.]

Ας πάρουμε κατά τύχη τη Θεία Λειτουργία για τον Άγιο Αλέξανδρο Νέβσκι. Σε αυτή τη Λειτουργία, το στοιχείο «νερό» ζει τη δική του ζωή, και λαμβάνει μέρος σε όλες τις διαδικασίες. Ολόκληρη τη Λειτουργία διαπερνά η επίκληση της λίμνης Ladoga  και του ποταμού Νέβα, ως όντων που δύνανται να χαρούν και να λυπηθούν μαζί με τους αγίους ανθρώπους, ως όντων που αντιλαμβάνονται τη σημασία ιστορικών γεγονότων, συγκινούνται από αυτά και τα οδηγούν προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση.

Ή ας θυμηθούμε το προκείμενο των Θεοφανίων. «Η θάλασσα είδε και έφυγε, ο Ιορδάνης εστράφη εις τα οπίσω». Η θάλασσα έφυγε, ο Ιορδάνης έστρεψε τα νερά του προς τα πίσω-από ιερό τρόμο ενώπιον του γεγονότος της Βάπτισης του Κυρίου, τραντάζονταν με την ίδια ένταση που έκανε τον Απόστολο Πέτρο να φωνάξει: «ἔξελθε ἀπ᾿ ἐμοῦ, ὅτι ἀνὴρ ἁμαρτωλός εἰμι, Κύριε·» (Λουκά 5, 8). Στο προκείμενο αυτό των Θεοφανίων γίνεται λόγος για τη θάλασσα και τον Ιορδάνη ως έμψυχων όντων, που βλέπουν, φοβούνται, τραντάζονται, που μπορούν να αλλάξουν τη συνηθισμένη συμπεριφορά τους, και να δείξουν με τον τρόπο αυτό έκτακτες εμφανίσεις πνευματικών δυνάμεων στη φύση. Η παλιά εικονογραφία μαρτυρεί με εντυπωσιακό τρόπο την αντίληψη αυτή περί φύσεως. Στην περίπτωση αυτή για παράδειγμα, στην εικόνα της Βαπτίσεως του Κυρίου, ο Ιορδάνης παριστάνεται ως ένας γέρος με μια κανάτα, και η θάλασσα με ανθρώπινη μορφή, και οι δυο σε φυγή ενώπιον της άστεκτης (που δεν αντέχεται) μεγαλειότητος του Κυρίου, που στέκεται μέσα στο νερό. Και αυτό δεν συνέβη μεμονωμένα, από κέφι ενός καλλιτέχνη, δεν βασίστηκε σε μια προσωπική αντίληψη, αλλά στην κοινή λογική της Εκκλησίας: αυτός είναι ο κανόνας της εικονογραφίας.

Η χριστιανική διδασκαλία περί αγγέλων μιλά για τους αγγέλους των στοιχείων, μεταξύ αυτών και για τον άγγελο του νερού, μάλιστα για αγγέλους της κάθε πηγής, ως πνευματικές δυνάμεις, οι οποίες έχουν δοθεί στα αντίστοιχα στοιχεία και φυσικά φαινόμενα.[ΚΟΙΝΗ ΠΙΣΤΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΘΕΙΣΜΟΥ. ΑΡΚΕΙ ΤΗΝ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΝΑ ΤΗΝ ΟΝΟΜΑΣΟΥΜΕ ΑΓΓΕΛΟ ΚΑΙ ΜΠΑΙΝΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ]

Η δουλειά τους είναι να φυλάνε τα φαινόμενα της φύσεως. Για την συμβολική όμως κατανόηση του κόσμου, είναι αδιανόητη μια απλή εξωτερική παρουσία μέσα στο φαινόμενο, εκεί υπάρχει μια αντιστοιχία μεταξύ του φαινομένου και της πνευματικής δύναμης που το κατευθύνει. Εδώ πρέπει να οπωσδήποτε να λάβουμε υπόψιν πως υπάρχει μια εσωτερική συνάφεια, και μάλιστα τέτοια, ώστε υπάρχει μια ιεραρχική μεταξύ αυτών, με τρόπο ώστε η πνευματική δύναμη να εμφανίζεται πραγματικά στο φαινόμενο, και είναι τουλάχιστον εν μέρει πραγματικά φαινόμενο, με την έννοια της πανανθρώπινης φιλοσοφίας και όχι όπως το εννοεί ο Kant. Αν ο άγγελος του νερού φυλάει ειδικά το στοιχείο «νερό», αυτό σημαίνει, πως με μια πνευματική έννοια έχει και ο ίδιος κάποια χαρακτηριστικά του νερού. Αυτά που οι διανοούμενοι λένε στις περιπτώσεις αυτές, περί εμψυχωμένης φύσης, με την έννοια της «προσωποποίησης», ποιητικής προσωποποίησης, είναι φλυαρία. Στην πραγματικότητα δεν πρέπει να απορρίψουμε εξολοκλήρου την λέξη προσωποποίηση: εφόσον με την λέξη αυτή περιγράφεται ένα δεδομένο της ιστορίας της λογοτεχνίας, δεν μπορεί η λέξη αυτή να είναι εντελώς απαράδεκτη. Η λαϊκή ποίηση, η ποίηση του παλιού καιρού, χρησιμοποιούσε τέτοιες προσωποποιήσεις, όχι ως μέσο στολισμού ή στιλ, αλλά έλεγε με αυτές απλά και απευθείας ακριβώς αυτά που ήθελε να πει. Όπως οι σεξουαλικοί όροι στο στόμα ενός βοτανολόγου αναφέρονται στα φυτά, και δεν είναι κάποια διακόσμηση-αν και μπορεί να βρεθεί περιστασιακά κάποιος διανοούμενος που βλέπει σε αυτές μόνο μια μεταφορά-έτσι και για τον ποιητή της παλιάς εποχής, η ζωή των στοιχείων δεν είναι ένα φαινόμενο που αφορά το στιλ, αλλά η ακριβής έκφραση της ουσίας του πράγματος. Στην νέα ποίηση, οι προσωποποιήσεις αυτές βασίζονται σε υπολειμματικές αισθήσεις, οι οποίες ζουν στο μισοσυνειδητό βάθος του πνεύματος, που δεν έχει ακόμη πέσει θύμα αποδόμησης δια της αφηρημένης κατανόησης του κόσμου. Στις στιγμές της έμπνευσης, τα βάθη αυτά της πνευματικής ζωής διατρυπούν κρούστα της ξένης προς αυτά κοσμοθεωρίας της εποχής μας, και ο ποιητής μας μιλά με καθαρή γλώσσα περί της για μας ασαφούς ζωής, την οποία διάγουμε με όλα τα πλάσματα της ψυχής μας. Έτσι είναι στον αληθινό ποιητή. Δίπλα σε αυτό υπάρχει η ρητορική, ως μηχανική πρόσληψη γενικά αναγνωρισμένων φράσεων ξένης ομιλίας. Μια τέτοια ρητορική όμως αξιολογούμε ως κάτι άψυχο και ψεύτικο: Κλοπή υπάρχει μόνο όπου υπάρχει ιδιοκτησία, απομίμηση προϋποθέτει το αληθινό, η απλή συλλογή το αυθεντικό. Ξέρουμε να το διακρίνουμε. Η ικανότητα προς αυτή τη διάκριση, είναι το αντανακλαστικό, της ακόμα υπαρκτής σε μας τους αναγνώστες, ζωντανής σύνδεσης με ολόκληρη τη φύση.

Συνεχίζεται