π. Σεργκέι Μπουλγκάκωφ - Από τον μαρξισμό στην σοφιολογία (2)

Συνέχεια από: Τετάρτη 28 Δεκεμβρίου 2022

Η επιστροφή στην πίστη των προγόνων μου, στην Αγία Ορθόδοξη Εκκλησία, ήταν φυσικό επακόλουθο της αλλαγής στην σκέψη μου. Το ίδιο ισχύει και για την απόφασή μου να την υπηρετήσω ως ιερέας, την στιγμή που είχε γίνει επιτακτική η ανάγκη να την ασπαστώ δημόσια, λόγω της σκληρής δίωξης που υφίστατο.

Και τι βρήκα κατά την επιστροφή μου, σαν άσωτος υιός, στην πατρική οικία; Μία συνολική φιλοσοφική θεώρηση για την ζωή, μία ολοκληρωμένη απάντηση σε όλα τα ερωτήματα που με βασάνιζαν διαρκώς. Προσπάθησα να καταλάβω το νόημα της ζωής. Ποιος ήταν ο ρόλος του ανθρώπου στην φύση και ποιος ο ρόλος της φύσης στον άνθρωπο; Τι ήταν αυτό που κάλεσε τον άνθρωπο, με όλες τις ικανότητές του, ως σκεπτόμενο ον, προικισμένο με βούληση και νοημοσύνη, σε μία δημιουργική δραστηριότητα στον κόσμο, με ευαισθησία στην ομορφιά και την τέχνη, ικανό για αγάπη προσωπική και κοινωνική, με πνεύμα και σάρκα, άγγελο και ζώο συγχρόνως, στην μοναδική του ζωή; Ποιο είναι το νόημα αυτών των καταπληκτικών αντιφάσεων;

Υπάρχει μόνο μία ικανοποιητική λύση σε αυτό το φιλοσοφικό και θρησκευτικό αίνιγμα: το χριστιανικό δόγμα. Ο άνθρωπος είναι η εικόνα του Θεού και η Θεανθρωπότητα (Dei-Humanité) καθορίζει ολόκληρη την σχέση του Θεού με τον άνθρωπο, καθώς και τον ρόλο του ως κέντρου και εκπροσώπου του σύμπαντος. «Ὁ Λόγος σάρξ ἐγένετο». Ο Θεός έγινε άνθρωπος. Ο Λόγος ένωσε την ανθρώπινη φύση με αυτήν του Θεού. Είναι Θεός-Άνθρωπος και όλη η ανθρωπότητα συμμετέχει σε αυτήν την Θεανθρωπότητα. Το καθολικό γεγονός της σάρκωσης του Χριστού είναι η απάντηση της πίστης, ενώ ταυτόχρονα είναι η μοναδική πειστική απάντηση της φιλοσοφίας για το αίνιγμα του ανθρώπου.

Δεν μπορώ παρά να αναφερθώ εδώ μόνο στις βασικές αρχές της χριστιανικής φιλοσοφίας, οι οποίες πήραν την θέση του σύγχρονου παγανισμού στην σκέψη μου.

Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τον άνθρωπο και όλον τον κόσμο μόνο ως ύλη και ενέργεια. Ακόμη και πριν από τον Χριστιανισμό, αυτό ήταν φανερό και στον Αριστοτέλη, με την θεωρία του για την πρώτη αιτία που έθεσε τον κόσμο σε κίνηση. Το σύμπαν είναι ένα δημιούργημα. Οφείλει την ύπαρξή του σε μια ενέργεια που βρίσκεται έξω ή πάνω από αυτό, στον Δημιουργό, στον Θεό. Αυτή η εξάρτηση καταδεικνύει όχι μόνο την απόλυτη δύναμη του Θεού, αλλά και μία οικεία σχέση, μία αντιστοιχία ή αναλογία μεταξύ του Δημιουργού και του δημιουργήματος. Η θεϊκή ζωή και ενέργεια αποτελούν το αληθινό θεμέλιο για την ύπαρξη του κόσμου, ακόμη και για την φυσική του ύπαρξη. Αυτήν την ενέργεια η Γραφή την αποκαλεί Σοφία του Θεού, Αγία Σοφία ή, μερικές φορές, Δόξα του Θεού. Στις Παροιμίες Σολομώντος (8: 22-23), αυτή η Σοφία λέει: «Κύριος ἔκτισέ με ἀρχὴν ὁδῶν αὐτοῦ εἰς ἔργα αὐτοῦ [...]πρὸ τοῦ αἰῶνος ἐθεμελίωσέ με». Θεωρώ αυτήν την Σοφία ως ένα θεϊκό μέρος του κτιστού κόσμου, την βάση του. Ο αιώνιος σπόρος της θεϊκής ζωής και ενέργειας εισήχθη στο γίγνεσθαι, καθώς είναι η εσώτερη πραγματικότητα, η κίνηση, η δύναμη και ο τελικός σκοπός αυτής της διαδικασίας.

Ο κόσμος έχει ένα τέλος, δεν είναι συμβεβηκός. Ορίζεται εσωτερικά μέσα στην εξέλιξη και στην ζωή του. Έχει τον λόγο του και το τέλος του, είναι εντελέχεια (σύμφωνα με τον όρο του Αριστοτέλη). Δεν είναι ένας ενδεχόμενος συνδυασμός διαφορετικών ενεργειών, αλλά στο σύνολό του είναι η οργανική ένωσή τους με κέντρο τον άνθρωπο, όπως η Σοφία του Θεού το διακηρύσσει: «ὅτε ἐνευφραίνετο τὴν οἰκουμένην συντελέσας, καὶ ἐνευφραίνετο ἐν υἱοῖς ἀνθρώπων» (Παροιμ. 8: 31). Ο άνθρωπος είναι ο μικρόκοσμος του σύμπαντος.

Εάν ο άνθρωπος είναι ένα κοσμικό ον και αποτελεί μέρος αυτού του κόσμου, τότε και ο τελευταίος με την σειρά του εμπεριέχεται στον άνθρωπο· έχει εντός του τον απόλυτο σκοπό και την έσχατη γενίκευσή του. Ο κόσμος είναι ο άνθρωπος και ο άνθρωπος είναι ο κόσμος. Υπό αυτήν την έννοια, υπάρχει μία θεϊκή όψη του κόσμου μέσα στον άνθρωπο, η Σοφία του Θεού φωτίζει τον κόσμο μέσω του ανθρώπου, αυτός είναι ο υπέρτατος σκοπός της δημιουργίας. Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ' εικόνα του Θεού προκειμένου να είναι «δημιούργημα του Θεού» μέσα στον κόσμο και να τον κυβερνά. Ο άνθρωπος πρέπει να εκπληρώσει αυτήν την αποστολή, αποκαλύπτοντας τον εαυτό του η συνειδητοποιώντας τον εαυτό του ως εικόνα του Θεού, κατά την εξέλιξή του μέσα στην ιστορία. Humanum copia divini. Η ομοίωση του Θεού στον άνθρωπο προϋποθέτει την ελεύθερη βούληση και την δημιουργική του ενέργεια.

Ήσαν δυνατοί διαφορετικοί τρόποι πραγμάτωσής του. Σε σχέση με το γενικό συναίσθημα της έλλειψης αρμονίας που βιώνει ο άνθρωπος, το χριστιανικό δόγμα διδάσκει ότι αυτός [ενν. ο άνθρωπος] δεν επέλεξε τον σωστό δρόμο. Αντίθετα, ακολούθησε τα κτηνώδη ένστικτά του και έχασε την ισορροπία του ανάμεσα στο πνεύμα και το σώμα, που ήταν απαραίτητη για να ζήσει μια ζωή αντάξια της αποστολής του. Με αυτή την πτώση (το «προπατορικό αμάρτημα»), περιέπεσε σε κατάσταση αδυναμίας και κατέστη ανίκανος να πραγματώσει τον σκοπό του στην ζωή του και στον κόσμο.

Εντούτοις, η Σοφία του Θεού, οι θεϊκοί σπόροι της δημιουργίας, παραμένουν άφθαρτοι στον άνθρωπο: Αυτός είναι η εικόνα του Θεού, είναι θεόμορφος. Για να τον σώσει, ο ίδιος ο Θεός έγινε άνθρωπος, το Αρχέτυπο θα ταυτιστεί με την εικόνα του, την μοναδική. Σύμφωνα με τους όρους του δόγματος, αυτό σημαίνει ότι ο Θεός σαρκώθηκε, ένωσε στο πρόσωπο του Λόγου και σε μία ενιαία ζωή δύο φύσεις, δύο βουλήσεις, δύο ενέργειες, ασυγχύτως, αλλά και αδιαιρέτως. Μέσω του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού, η αληθινή ανθρώπινη φύση, αλλοιωμένη από την πτώση, αποκαταστάθηκε ή σώθηκε. Στην ανθρώπινη φύση του, στην οποία αναπαύεται το Άγιον Πνεύμα, μέσα στην Εκκλησία, επιτεύχθηκε ο πραγματικός σκοπός ολόκληρης της δημιουργίας.

Όλα τα έθνη και όλοι οι άνθρωποι καλούνται να συμμετάσχουν σε αυτήν την ζωή, να λάβουν την θεϊκή ενέργεια η οποία στην θεολογία ονομάζεται Χάρη. Και η σάρκωση του Λόγου πρέπει να γίνει αντιληπτή ως η συνέχεια και η ολοκλήρωση της δημιουργίας. Είναι προφανές ότι δεν μπορούμε να δοξάσουμε τον άνθρωπο στην θεανθρωπότητά του περισσότερο απ' όσο το κάνει ο Χριστιανισμός. Γνωρίζουμε τις λυσσαλέες προσπάθειες διαφόρων παγανιστικών θρησκειών της εποχής μας, και ιδίως του μαρξισμού, να «θεοποιήσουν» τον άνθρωπο, να τον κάνουν ανθρωπο-θεό: homo homini deus est, δηλώνει ο Φόυερμπαχ, με έντονο αθεϊσμό και αντιθρησκευτισμό, για να δοξάσει την ανθρωπότητα. Αυτός ο ισχυρισμός ωστόσο έρχεται σε αντίθεση με μία μακρά σειρά άλλων δηλώσεων, σύμφωνα με τις οποίες αυτός ο άνθρωπος είναι μόνον μια τυχαία μάζα ατόμων, ένα ζώο, μια αντανάκλαση της οικονομικής δομής κ.λπ. Έτσι, μία ιδέα, αρχικά αληθινή, μπερδεύτηκε και διαστρεβλώθηκε απ' όλες αυτές τις θεωρίες του υλισμού στις διάφορες μορφές τους.

Εφόσον προέρχεται από μία θεϊκή οντότητα, ο άνθρωπος πρέπει κατ' ανάγκην να έχει πνεύμα. Η πνευματική ύπαρξη ενός ατόμου οδηγεί σίγουρα στον Θεό, καθώς ένα δημιουργημένο και πεπερασμένο πνεύμα μπορεί να υπάρξει μόνον από ένα αδημιούργητο πνεύμα, από τον Δημιουργό, την αληθινή πηγή όλης της πνευματικής ζωής, τον Θεό. Ο επίμονος αθεϊσμός, ή μάλλον ο αντιθεισμός, είναι το κύριο αίτιο όλων αυτών των παράλογων και αντιφατικών προτάσεων, συμπεριλαμβανομένων και πολλών άλλων, οι οποίες γίνονται όλο και λιγότερο ανεκτές.

Το χριστιανικό δόγμα του Θεανθρώπου και της θείας Σοφίας μπορεί να εφαρμοστεί όχι μόνο στην εσωτερική ζωή του ίδιου του Θεού και στην αποκάλυψή του, αλλά και στον κτιστό κόσμο. Και αυτή είναι η μόνη επαρκής και σαφής απάντηση στα βασικά ερωτήματα της φιλοσοφίας της ζωής, του ατόμου και της ιστορίας. Η ιδέα της Θεανθρωπότητας, ή της θεϊκής Σοφίας, είναι το αστέρι που καθοδηγεί όλη την ζωή και την σκέψη μας. Εάν ο άνθρωπος καλείται πράγματι να λάβει την Χάρη στην ύπαρξή του, έχει ως αποστολή να εκπληρώσει τα σχέδια του Θεού, ζώντας βεβαίως εν Χριστώ διά του Αγίου Πνεύματος. Δεν είναι υπερβολή γι' αυτόν να αναζητήσει την αγιότητα, καθώς ο Θεός είναι άγιος και μας αποκάλυψε αυτή την Θεανθρωπότητα. Ούτε είναι υπερβολή να αποδοθεί στον άνθρωπο ένας πρωταγωνιστικός ρόλος στην ιστορία, εφόσον η ανθρωπότητα περιλαμβάνεται στην Θεανθρωπότητα του Θεού. Ο άνθρωπος έχει συγκεκριμένο καθήκον και σκοπό στα πεπρωμένα του κόσμου. Η κλήση του είναι να αναλάβει δημιουργικές πρωτοβουλίες, επειδή είναι η εικόνα του Θεού, του Δημιουργού.

Η ιστορία δεν είναι μια μηχανική διαδικασία άψυχων παραγόντων. Έχει ένα συγκεκριμένο πνευματικό περιεχόμενο που πρέπει να πραγματωθεί υπό τις συνθήκες αυτού του υλικού κόσμου. Μέσα στον κόσμο τα κοιμητήρια πρέπει να ανακαινισθούν πνευματικά και να ζωοποιηθούν με την προσπάθεια του ανθρώπου. Αυτός είναι ο λόγος, η σοφία του κόσμου, ο κύριός του και ο καλλιτέχνης του, διότι είναι θεόμορφος. Η ιστορική εξέλιξη, με την διαμάχη μεταξύ των δύο αντιτιθέμενων αρχών, του χριστιανισμού και του αντιχριστιανισμού, οδηγεί στην πραγματικότητα στην μετα-ιστορική ζωή, στην εποχή του μέλλοντος, η οποία, αν και οφείλεται σε μία νέα δημιουργική πράξη του Θεού, πρέπει να είναι προετοιμασμένη από το σύνολο της ανθρώπινης ιστορίας. Ακόμη και ο τελευταίος εχθρός, ο θάνατος, που στερεί την ζωή του ανθρώπου από κάθε νόημα σύμφωνα με την θεωρία του αθεϊσμού, αποκτά το βαθύ νόημά του υπό το φως της χριστιανικής πίστης στην ανάσταση και την αθανασία. Η χριστιανική σοφία παρέχει την ικανοποιητική και ολοκληρωμένη απάντηση σε όλα αυτά τα ερωτήματα της ζωής, σε άλλη περίπτωση άλυτα. Έτσι δεν έχασα τίποτε αλλάζοντας γνώμη. Κατάλαβα τι έψαχνα τόσον καιρό μάταια στον παγανισμό.

Με το πέρας αυτών των θεωρήσεων, πρέπει να πω δύο λόγια για ορισμένες προκαταλήψεις του σύγχρονου κόσμου κατά της χριστιανικής πίστης. Ισχυρίζονται ότι είναι αντίθετη προς την επιστημονική σκέψη, ότι δεν μπορούμε να συμφιλιώσουμε την θρησκεία και την επιστήμη, και ότι πρέπει να επιλέξουμε ανάμεσα στην επιστήμη και την δεισιδαιμονία. Πώς θα απαντούσα σ' αυτήν την άποψη της εποχής μας; Πρέπει πρώτα να θυμηθούμε ότι πολλές προλήψεις είναι έργο όχι μόνο θρησκευόμενων ανθρώπων, αλλά και επιστημόνων, ακόμη και σοβαρών λογίων, που περιορίζονται στην ειδικότητά τους και που δεν έχουν ούτε το ενδιαφέρον ούτε την ικανότητα να μελετούν προβλήματα γενικού ενδιαφέροντος. Η αυθεντία τους περιορίζεται συνήθως στο εξειδικευμένο έργο τους και θα ήταν υπερβολικό και μάλιστα δεισιδαιμονικό να δοθεί σημασία στις προσωπικές τους απόψεις και να τις θεωρήσουμε τόσο αλάθητες όσο τα διατάγματα του Πάπα. Ωστόσο, παρατηρούμε συνεχώς τέτοιου είδους αλαζωνικές συμπεριφορές και δεισιδαιμονίες. Όσον αφορά εμένα, επιτρέψτε μου να καταθέσω ότι κατά την διάρκεια της μακράς μου ζωής, αφιερωμένης αποκλειστικά στην έρευνα, όχι μόνο την θεολογική, αλλά και την φιλοσοφική και την επιστημονική, δεν αισθάνθηκα ποτέ ότι μεταξύ της αυθεντικής επιστημονικής και της θρησκευτικής σκέψης υπήρχε μία ανυπέρβλητη αντίθεση. Γνωρίζω πολύ καλά ότι η επιστήμη, με την ακριβή έννοια του όρου, δεν δύναται να θέσει η να επιλύσει τα ζητήματα της θρησκείας, αν και η ίδια θα μπορούσε να φωτιστεί και να εμπνευστεί από το φως του Χριστού που φωτίζει όλα τα πράγματα.

Δεν μπορώ να πω σε ποιόν βαθμό κατάφερα να εξηγήσω το προσωπικό μου παράδοξο. Θα προσθέσω μόνο λίγες λέξεις. Πήρα σκόπιμα ως πλάνο για την ομιλία μου αυτήν του αποστόλου Παύλου στον Άρειο Πάγο της Αθήνας. Είχε χρησιμοποιήσει την γλώσσα που θα ήταν πιο κατανοητή στους Αθηναίους, την δική τους και όχι την δική του. Θέλοντας να είναι όλα τα πράγματα ίδια για όλους τους ανθρώπους, χρησιμοποίησε στην Αθήνα την γλώσσα της φιλοσοφίας, με την οποία έπρεπε να εκφραστεί και η αλήθεια του Χριστιανισμού. Ακολούθησα απλώς το παράδειγμα αυτού του μεγάλου δασκάλου που είχε πει για τον εαυτό του: «Ἀλλὰ μενοῦν γε καὶ ἡγοῦμαι πάντα ζημίαν εἶναι διὰ τὸ ὑπερέχον τῆς γνώσεως Χριστοῦ Ἰησοῦ τοῦ Κυρίου μου, δι᾿ ὃν τὰ πάντα ἐζημιώθην, καὶ ἡγοῦμαι σκύβαλα εἶναι ἵνα Χριστὸν κερδήσω» (Φιλιππ. 3: 8) [Αλλά βεβαίως και τώρα ακόμη περισσότερο θεωρώ όλα γενικώς όσα είναι ξένα προς τον Χριστόν ζημίαν, εν συγκρίσει προς την υπεροχήν και το μεγαλείον της γνώσεως του Κυρίου μου Ιησού Χριστού, δια τον οποίον τα πάντα θεληματικώς απέρριψα και επεριφρόνησα. Και τα θεωρώ όλα σκύβαλα και ανάξια λόγου, δια να κερδήσω τον Χριστόν]. «Ζῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός· ὃ δὲ νῦν ζῶ ἐν σαρκί, ἐν πίστει ζῶ τῇ τοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ» (Γαλ. 2: 20) [Εγώ έχω σταυρωθή μαζί με τον Χριστόν και δεν ζω πλέον εγώ, ο παλαιός φυσικός άνθρωπος, αλλά ζη μέσα μου ο Χριστός. Αυτήν δε την ζωήν που ζω μέσα στο σώμα μου τώρα, την ζω με την χάριν και την δύναμιν της πίστεως στον Υιόν του Θεού].

Κάθε χριστιανός μπορεί να επαναλάβει αυτά τα λόγια, αλλά υπάρχει ένα μυστήριο στην ζωή κάθε ανθρώπου με τον Χριστό, μία προσωπική συνάντηση μαζί Του. Όμως αυτά είναι «ἄρρητα ρήματα, ἃ οὐκ ἐξὸν ἀνθρώπῳ λαλῆσαι» (Β΄ Κορ. 12:4) [ανέκφραστα λόγια τα οποία δεν επιτρέπεται να επαναλάβη άνθρωπος].

                           Τέλος

Πηγή: ΣΥΝΑΞΗ, ΤΕΥΧΟΣ 163, ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2022

ΔΙΑΥΓΕΣΤΑΤΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ. ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΟΝ ΝΑ ΚΑΛΥΨΕΙ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΚΑΘΟΤΙ ΑΓΝΟΕΙ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΣΩ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, ΤΟΝ ΝΟΥ.