π. Σεργκέι Μπουλγκάκωφ - Από τον μαρξισμό στην σοφιολογία (1)

π. Σεργκέι Μπουλγκάκωφ - Από τον μαρξισμό στην σοφιολογία 

Μετάφραση από τα Γαλλικά* : Δημήτρης Μπαλτάς

* Ομιλία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, 27-10-1936. P. Serge Boulgakov, «De marxisme a la sophiologie». Le messager Orthodoxe 98 (1985), σσ. 88-95.

Δεν μου διαφεύγει ότι στέκομαι ενώπιόν σας σαν ένα ζωντανό παράδοξο. Όταν ήμουν νέος, ήμουν ένας από τους ακαδημαϊκούς του ρωσικού μαρξισμού. Σήμερα [1936] βρίσκομαι εδώ ως ένας κληρικός αφοσιωμένος στην αγία Εκκλησία, ένας ορθόδοξος θεολόγος. Πολύ περισσότερο, είμαι ένας εκπρόσωπος αυτού που ονομάζεται σοφιολογική θεωρία.

Δεν σκοπεύω να σας μιλήσω για τις πιο προσωπικές και ενδόμυχες πτυχές αυτής της μεταστροφής, ούτε για τα γεγονότα που σημάδεψαν αυτήν την «πορεία προς την Δαμασκό». Όλα αυτά ήταν θαυμαστές αποκαλύψεις, τα πιο σημαντικά και πιο καθοριστικά γεγονότα που συμβαίνουν στην ζωή του καθενός από εμάς. Πιστεύω ότι έχω προσκληθεί για να περιγράψω απλώς την πνευματική μου διαδρομή. Η εξέλιξή μου ήταν πράγματι μία μακρά και συνεχής διαδικασία, η λογική ανάπτυξη συγκεκριμένων θεμάτων και ζητημάτων που αναδύονται ξεκάθαρα από το σύνολο του έργου μου. Όχι μόνο είχα εμπειρία αυτής της διαδρομής σε κάθε στάδιο, αλλά επιπλέον το υπέβαλα σε φιλοσοφική εξέταση και το ερμήνευσα ορθολογικά. Θα μπορούσαμε να το παρομοιάσουμε με το σχέδιο ενός κτιρίου που μελετήθηκε, επαληθεύτηκε και διορθώθηκε πολλές φορές, για να μεταμορφωθεί τελικώς ριζικά σύμφωνα με ένα εκ διαμέτρου αντίθετο πρότυπο.

Ποιο ήταν το θεμελιώδες κίνητρο αυτού του σχεδίου που οδήγησε εμένα τον ίδιο, όπως και όλους εκείνους που ακολούθησαν την ίδια διαδρομή σε αυτές τις πνευματικές αναζητήσεις και μεταστροφές με σκοπό την αναζήτηση της αλήθειας;

Αυτό το κίνητρο είναι χαρακτηριστικό των Ρώσων: Αναζητούν μία γενική αντίληψη για την ζωή, μία Weltanschauung, που αφορά την σύνδεση δογματικών η θεωρητικών απόψεων με πρακτικά συμπεράσματα και την απάντηση στο «καταραμένο ερώτημα»; Τι πρέπει να κάνουμε για να σώσουμε την χώρα μας, τον κόσμο, τους ανθρώπους; Αυτό είναι τυπικό ρωσικό χαρακτηριστικό.

Πράγματι, η ρωσική ψυχή λαχταρά την πληρότητα στην ζωή. Διψά, επιπλέον, για την πληρότητα μιας θρησκευτικής αντίληψης, αν και αυτή η δίψα ικανοποιείται πολύ συχνά από κάποιο υποκατάστατο και μερικές φορές από μία αντιθρησκευτική πίστη· αλλά, ακόμη και τότε, πρόκειται για θρησκεία. Για μένα και την γενιά μου, αυτό ήταν η σημασία των σοσιαλιστικών θεωριών, και ιδίως του μαρξισμού. Το νόημα αυτό είναι εμφανές ακόμη και σήμερα στην Ρωσία, όμως με έναν φανατισμό εναντίον οποιασδήποτε θρησκευτικής πίστης. Τώρα εκεί διακηρύσσεται ότι η θρησκεία είναι το όπιο του λαού, με μία σημαντική, ασφαλώς, εξαίρεση: την μαρξιστική πίστη, μία αθεϊστική θρησκεία. Αυτός ο πολεμικός παγανισμός δεν θεωρείται όπιο, αλλά ένα θαυμάσιο διεγερτικό για τον λαό.

Έτσι, εκείνη την εποχή ήμουν ένας ευσεβής και πιστός υποστηρικτής της μαρξιστικής πίστης. Για μένα, η βασική σημασία αυτού του συνόλου ιδεών δεν έγκειτο στην αμιγώς επιστημονική πλευρά της θεωρίας αυτής. Ήμουν ένας ακαδημαϊκός, καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας, η γνώση μου πάνω στα έργα του Μαρξ και του Ένγκελς σίγουρα δεν περιοριζόταν σε αυτήν που κατέχει τώρα η πλειονότητα των ανθρώπων οι οποίοι κάνουν τους υποστηρικτές του μαρξισμού. Εντούτοις, για μένα, όπως και για πολλούς από αυτούς, το βασικότερο δεν ήταν τα συμπεράσματα της επιστήμης, τα οποία είναι πάντα δύσκολο να κατανοηθούν και επιδέχονται κριτική: ήταν τα θρησκευτικά δόγματα, οι ακρογωνιαίοι λίθοι της πίστης. Κατά συνέπεια, ήμουν ένας θεολόγος του μαρξισμού.

Η δική μου θεολογία αποτελείτο από μία σειρά θρησκευτικών άρθρων για την πίστη, θεωρητικών απόψεων και πρακτικών συμπερασμάτων, τα μεν συνδεόμενα με τα δε, παρά τις προφανείς και αφελείς αντιφάσεις τους. Θα σημειώσω μόνο μερικές από αυτές. 

1) Σύμφωνα με αυτήν την φιλοσοφία της γνώσης, ο άνθρωπος είναι ένα τυχαίο άθροισμα σωματιδίων της ύλης. Ως εκ τούτου, είναι ικανός όχι μόνο να γνωρίσει το σύμπαν, αλλά ακόμη και να το αλλάξει. Η συνείδηση δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα εποικοδόμημα της οικονομίας. Συνεπώς, ο άνθρωπος καλείται να κατέχει την γη μέσω των γνώσεών του.

 2) Από ανθρωπολογικής πλευράς, ο άνθρωπος είναι μόνο μία κατηγορία του πιθήκου. Επομένως, πρέπει να αγαπά τον όμοιό του. Υπό αυτό το πρίσμα, εξαρτάται από την οικονομική οργάνωση στην οποία ανήκει η από το στάδιο ανάπτυξης των δυνάμεων παραγωγής. Οι απόψεις του αντικατοπτρίζουν την οικονομική ζωή και ως εκ τούτου δεν έχουν διαφορετική σημασία. Κατά συνέπεια, ο άνθρωπος καλείται να προετοιμάσει ένα «βασίλειο ελευθερίας» και να εισέλθει σε αυτό, κάνοντας ένα «άλμα» από την «προϊστορία» στην «ιστορία», στην γνώση: έναν επίγειο παράδεισο, την Βασιλεία του Θεού εδώ κάτω. 

3) Από ηθικής πλευράς, στην πραγματικότητα ο άνθρωπος δεν υφίσταται ως προσωπικότητα, παρά μόνον ως κοινωνικές τάξεις η ομάδες. Δεν υπάρχει η έννοια της αθανασίας η του πνεύματος, υπάρχει μόνο το σώμα με τις βιολογικές του ανάγκες. Ο άνθρωπος καθοδηγείται όχι από τις προσωπικές του επιθυμίες, αλλά μόνο από τις επιθυμίες της κοινωνικής του τάξης. Άρα, καλείται να εκτελέσει ηρωικά καθήκοντα και επαναστατικές πράξεις. Επιπλέον, δεν υφίσταται η έννοια της αγάπης, αλλά το μίσος που αντιπροσωπεύει τον νόμο της ύπαρξης. Παρ' όλα αυτά, στο μέλλον η πάλη των τάξεων θα φέρει στην ανθρωπότητα όχι μόνο την ταξική αλληλεγγύη, αλλά και την αμοιβαία αγάπη. Δεν αναγνωρίζεται η προσωπικότητα, αλλά διακηρύσσεται η υποχρεωτική αναγνώριση μιας αλάθητης εξουσίας, μιας προσωπικής κατεύθυνσης που κάνει κάποιον να σκεφτεί, κατά ειρωνικό τρόπο, την αγιοκατάταξη στην Εκκλησία, το Βατικανό κ.α.

Θα μπορούσα να συνεχίσω να απαριθμώ διά μακρών παρόμοια παραδείγματα αντιφατικών θεωριών αυτού του νέου παγανισμού ο οποίος, για ορισμένο χρονικό διάστημα, αποτέλεσε την δική μου πίστη και η οποία είναι σήμερα η επίσημη και υποχρεωτική θρησκεία της Ρωσίας, καθώς και η προαιρετική θρησκεία, αν και λιγότερο διαδεδομένη, σε άλλες χώρες. Ήταν πολύ σημαντικό για την μελλοντική μου πορεία το γεγονός ότι υπήρχαν τόσο έντονες αντιφάσεις μεταξύ των θεωριών αυτών και της ηρωικής αίσθησης για την ζωή και τον θάνατο. Η ηθική, η μεταφυσική, η αποκάλυψη και η εσχατολογία του μαρξισμού δεν ήσαν συναφείς με αυτήν την αίσθηση. Ήταν κοντά σε μία πίστη γεμάτη από προλήψεις, κλειστή προς κάθε ελεύθερη και ειλικρινή κριτική.

Ωστόσο, και παρ' όλα τα εμπόδια, η κριτική μου, volens nolens, συνέχισε το έργο της προς την απελευθέρωση. Η ανάλυση της μαρξιστικής η γενικότερα της αθειστικής μου πίστης ήταν ένα μακρύ και περίπλοκο έργο, αλλά πραγματοποιήθηκε με πνευματική συνείδηση. Από την αρχή ήταν προφανές ότι αυτή η κριτική εξέταση δεν μπορούσε να περιοριστεί στον τομέα της επιστήμης της οικονομίας. Η φιλοσοφία υπό την ευρεία έννοια, η ιστορία των θρησκειών, η ιστορία των χριστιανικών δογμάτων, καθώς και αυτή των κοινωνιολογικών θεωριών της αρχαιότητας και της σύγχρονης εποχής, άνοιξαν ένα τεράστιο, πρακτικά απεριόριστο πεδίο μελέτης που έπρεπε να διερευνηθεί από μία αδιάκοπη αλλά αντικειμενική κριτική. Αναπόφευκτα, αντί του Μαρξ και του Ένγκελς (αλλά και μαζί τους κατ' αρχάς), οι οδηγοί μου για την Βασιλεία της Αληθείας ήταν τα πράγματι μεγάλα μυαλά: Οι Έλληνες φιλόσοφοι: ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Πλωτίνος· οι Πατέρες της Εκκλησίας: ο Ωριγένης, οι Καππαδόκες, ο Αυγουστίνος και άλλοι· οι εκπρόσωποι της νέας φιλοσοφίας, ειδικότερα του γερμανικού ιδεαλισμού: ο Καντ, ο Φίχτε, ο Σέλλινγκ, ο Χέγκελ· στην συνέχεια, οι Ρώσοι στοχαστές: ο Σολοβιόφ, ο Ντοστογιέφσκι κ.α. Το αναπόδραστο αποτέλεσμα αυτής της περιπλάνησης ήταν η απόλυτη κατάρρευση της μαρξιστικής θεωρίας, λόγω του παιδαριώδους χαρακτήρα της. Αυτή η πίστη ήταν δογματική με την χειρίστη έννοια, με αντιφάσεις και δεισιδαιμονίες. Δεν ήταν παρά μία τυφλή ή, καλύτερα, μία μακρά αλυσίδα φιλοσοφικών παρερμηνειών, ένα είδος σκοταδισμού, κάτι απαράδεκτο για την φιλοσοφία. Επιμένω λοιπόν σε αυτό η δική μου μεταστροφή δεν οφείλεται ούτε σε μία αλλαγή των κοινωνικών μου προτιμήσεων ούτε σε κάποιο είδος «θρησκευτικής μανίας» (όπως έσπευσαν κάποιοι να εξηγήσουν). Η διαλεκτική και η σαφής κατανόηση ότι ο σωστός δρόμος του κοινωνικού ιδεαλισμού θα οδηγούσε ξεκάθαρα στην θρησκεία έκαναν αυτή την αλλαγή αναπόφευκτη. Ούτε η ειδωλολατρία ούτε οι προλήψεις, αλλά η πίστη, φιλοσοφικά υπεύθυνη και θεμελιωμένη, στον Θεό. Έγινα ένας χριστιανός φιλόσοφος.

(Συνεχίζεται)

Πηγή: ΣΥΝΑΞΗ, ΤΕΥΧΟΣ 163, ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2022

Ο Κάλλιστος Αγγελικούδης αναλύει και σχολιάζει

το κατά των Ελλήνων βιβλίο του Θωμά Ακινάτη

187. Αυτός που δεν έχει βαδίσει ούτε την αρχή τής κατά Θεόν οδού θέλει να μιλά από οίηση για το κατ’ αυτήν τέλος, και λέει αναγκαστικά τα μη καθήκοντα (τα ανάρμοστα...) και παρανομεί ψευδόμενος.

ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΔΕΝΕΙ ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΠΟΥΛΓΚΑΚΩΦ. ΚΑΙ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΨΕΥΔΟΠΡΟΦΗΤΕΣ ΠΟΥ ΦΩΝΑΣΚΟΥΝ ΥΣΤΕΡΙΚΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ.