Η Σοφιολογία του Sergeii Bulgakov - Κριτική προσέγγιση (3)

Συνέχεια από: Σάββατο 31 Δεκεμβρίου 2022

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

 Θεολογική Σχολή Τμήμα Θεολογίας 

Αξάρης Γεώργιος 

Η Σοφιολογία του Sergeii Bulgakov Κριτική προσέγγιση 

Σύμβούλος Καθηγητής: Δημήτριος Τσελεγγίδης 

Θεσσαλονίκη 2019 

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

1. Η έννοια της Σοφιολογίας

Το θέμα της Σοφίας κυριαρχεί παντού στο έργο του S. Bulgakov σε διάφορα έργα του, με ποικίλες έννοιες και σε διαφορετικές θεολογικές θεματικές. Για τον λόγο αυτό είναι δύσκολο να δοθεί μια μόνη σημασία στην έννοια της Σοφίας στο έργο του. Η ‘Σοφιολογία’ του αποτελεί τον λόγο του περί της Σοφίας, όπως πολύ απλά μπορεί κανείς να συμπεράνει από την ανάλυση των δυο συνθετικών μερών, από τα οποία αποτελείται η σύνθετη λέξη. Για τον λόγο αυτό είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε την έννοια της Σοφίας μέσα στο σοφιολογικό του έργο. Θα πρέπει να σημειώσουμε πως μέσα στο έργο του γίνεται εμφανής μια διάκριση, αυτής της θεϊκής Σοφίας με αυτήν της δημιουργικής. O S. Bulgakov ωστόσο αναφέρεται στην ίδια έννοια, η οποία έχει διπλό χαρακτήρα.

Είναι βοηθητικό να ξεκινήσουμε με τον ορισμό που προσπάθησε ο ίδιος ο συγγραφέας να δώσει στον όρο που πρωταγωνίστησε μέσα στη συγγραφική του παραγωγή. Στην προσπάθεια αυτή οριοθέτησης της ‘Σοφίας’, σημειώνει πως η Σοφία είναι και η ουσία32. ‘...η φύση του Θεού, η οποία είναι πράγματι Σοφία, είναι ζωντανή, είναι ζωντανή ουσία, αρχή…’33 Σε άλλο σημείο διατυπώνει τη θέση πως η Σοφία αποτελεί τη Θεότητα που κατέχει ο Τρισυπόστατος Θεός34. Με αυτή τη θεωρία, η Σοφία στη σκέψη του έχει μια θεϊκή φύση.

Παράλληλα, η Σοφία συνιστά τη δημιουργική αιτία του σύμπαντος κόσμου, αφού ο Τριαδικός Θεός τον δημιουργεί με τη διαμεσολάβηση αυτής. Η Σοφία είναι η αιωνία πραγματικότητα που συνιστά τη βάση της δημιουργίας και συμπληρώνει το κενό μεταξύ δημιουργού και κόσμου, τον μεσολαβητή μεταξύ κτίστη και κτίσματος.

2. Παράγοντες επίδρασης στη θεολογική σκέψη του S.Bulgakov

Στο παρόν κεφάλαιο θα εξετάσουμε τους παράγοντες που συνέβαλαν στη διαμόρφωση της θεολογικής σκέψης του S. Bulgakov μέσα από τη μελέτη των κειμένων του και της βιογραφίας του, έτσι ώστε να καταστεί αρτιότερη η εμβάθυνση στις δογματικές του θέσεις, όπως αυτές αναδύονται μέσα από τις σελίδες του συνολικού του έργου. Θα επιχειρηθεί μια εκτενής ανάλυση των επιδράσεων που δέχθηκε, αφού πρώτα προβούμε σε μια κατηγοριοποίησή τους, η οποία σαφώς προκύπτει από τα ίδια τα χαρακτηριστικά της καθεμίας. Σε πρώτο επίπεδο, γενικά μπορούμε να παρατηρήσουμε πως ο S. Bulgakov επηρεάστηκε από τη θεολογία των βιβλικών κειμένων της Χριστιανικής Γραμματείας και από τις ιδέες και θεωρίες ποικίλων φιλοσοφικών τάσεων και συστημάτων, οι οποίες, σε συνδυασμό με τις προσωπικές του εμπειρίες και συναναστροφές κατά τη διάρκεια των σπουδών του και της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας, διαμόρφωσαν τον θεολογικό τρόπο σκέψης του.

α) Θεολογικές

Εν γένει, στο σύνολο του έργου του, η επίδραση της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης35 είναι εμφανής, θέση η οποία διαφαίνεται από το πλήθος των χωρίων που χρησιμοποίει αλλά και από την ανάπτυξη των θεολογικών του θεωριών, τις οποίες διατυπώνει, αναλύει και στηρίζει σε συγκεκριμένα χωρία των βιβλικών κειμένων.

Παλαιά διαθήκη

Πιο συγκεκριμένα, η βιβλική θεολογία της Σοφίας, έτσι όπως παρατίθεται στα σχετικά κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, και ειδικότερα των βιβλίων, που παραδοσιακά έχουν ονομαστεί ως ‘βιβλία της Σοφίας’, το βιβλίο δηλαδή του Ιώβ και των Παροιμιών, αποτέλεσαν ουσιαστικό παράγοντα τηw διαμόρφωσηw της ‘Σοφιολογίας’ του. Στον κατάλογο των εν λόγω βιβλίων μπορεί να συμπεριληφθεί και το βιβλίο του Εκκλησιαστή και της Σοφίας του Σολομώντα, καθώς και αυτά σχετίζονται με το κοινό θέμα της Σοφίας36. Το αποτέλεσμα της μελέτης των κειμένων αυτών οδήγησε τον S. Bulgakov στο συμπέρασμα πως η ‘Σοφία’ παρουσιάζεται με προσωποποιημένο τρόπο, ως αρχή της ζωής, παρούσα στον Θεό πριν τη δημιουργία37. Αναλυτικότερα, όπως προκύπτει από τα γραφόμενά του, παραθέτει ποσοτικά στοιχεία, αναλύει τα δεδομένα, ερμηνεύει και εν τέλει καταλήγει στα θεολογικά συμπεράσματά του. Σημειώνει, αρχικά, πως πρώτη αναφορά στη Σοφία του Θεού γίνεται στο βιβλίο των Παροιμιών και συνεχίζει παραθέτοντας πλήθος χωρίων38, στα οποία ο συγκεκριμένος όρος εκφράζει την Σοφία ως ποιότητα. Συνεχίζει, με την παράθεση δυο χωρίων, σημειώνοντας μια διπλή σημασία του όρου στο 1.22-23 (39) και στο 3.19-20 (40), για να καταλήξει ότι στο απόσπασμα 8.22-31 δύναται να εμπεριέχεται ερμηνεία απόδοσης θεϊκής, όχι όμως προσώπου. Ο S. Bulgakov, ωστόσο, δεν ταυτίζει την Σοφία αυτή με τον Λόγο, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος. Τη σχετίζει, όμως, με τον Θεό, χαρακτηρίζοντάς τη συν-αιώνια του, οριοθετώντας τη χρονική της ύπαρξη πριν τη δημιουργία του κόσμου, ο οποίος αποτελεί προϊόν της. Όλες αυτές τις ερμηνευτικές του θέσεις τις στηρίζει σε συγκεκριμένα χωρία, τα οποία παραθέτει για να ενισχύσει την ερμηνευτική του πορεία41.

Η επόμενη παλαιοδιαθηκική επίδραση στο έργο του συγγραφέα μας προέρχεται από τη Σοφία Σολομώντα και τη Σοφία Σειράχ, στα αποσπάσματα των οποίων εντοπίζει μια οντολογική ερμηνεία της Σοφίας, καθώς θεωρεί ότι τα δυο βιβλία μαζί συνιστούν έναν μεταφυσικό σχολιασμό των Παροιμιών42. Περιγράφει τη Σοφία, στηριζόμενος στα βιβλικά χωρία, ως τον τεχνίτη των πάντων, το πνεύμα της Σοφίας, την ανάσα της δύναμης του Θεού, την προστατευτική δύναμη του σύμπαντος, τον καθρέφτη της ενέργειας του Θεού, το απαύγασμα της δόξας του παντοκράτορα43. Ουσιαστικά, ο S. Bulgakov περιγράφει τη Σοφία, επιλέγοντας στίχους από την Σοφία Σολομώντος, άλλοτε προσφέροντας μια κατά λέξη μετάφραση, και άλλοτε αποδίδοντας τα χαρακτηριστικά της με τον δικό του τρόπο. Αυτή η χρήση των στίχων για την περιγραφή της έννοιας της ‘Σοφίας’ συνιστά την απόδειξη της επιρροής του συγκεκριμένου βιβλίου στη διαμόρφωση της δικής του θεωρίας, καθώς εδώ βρίσκεται η αιτία της έμπνευσης και της απαρχής της θεολογικής του θέσης για αυτήν.

Τρίτο βιβλίο, στο οποίο στηρίχθηκε ο S. Bulgakov για την ανάπτυξη των θέσεων του, είναι ο Εκκλησιαστής, στον οποίο η ‘Σοφία’ παρουσιάζεται κατά τον ίδιο τρόπο, όπως και στη Σοφία Σολομώντος44. 

Εν προκειμένω, συνοψίζει το θέμα του 1ου και του 24ου κεφαλαίου, τα οποία υμνούν τη Σοφία, και χωρίς να προβαίνει σε άλλες παρατηρήσεις και επεξηγήσεις, πάλι σημειώνει και χαρακτηρίζει με συνοπτικό τρόπο ως απαράδεκτη την ερμηνεία της Σοφίας ως δεύτερης υπόστασης45. 

Η μελέτη, η ερμηνεία και η απόδοση των παλαιοδιαθηκικών χωρίων, όχι μόνο ποσοτικά αλλά και ως προς την ποιοτική τους διάσταση, αποδεικνύουν τη βαθιά επίδραση των συγκεκριμένων έργων της Παλαιάς Διαθήκης στην ανάπτυξη και διαμόρφωση της θεωρίας της ‘Σοφιολογίας’ του. Η Σοφία της Παλαιάς Διαθήκης, έτσι όπως αναδιπλώνεται μέσα στις σελίδες των βιβλίων των Παροιμιών, της Σοφίας Σολομώντος, του Ιώβ και της Σοφίας Σειράχ, αποτελεί την βάση, τον πυρήνα και τα θεμέλια της Σοφιολογίας του, αφού ουσιαστικά μέσα σε αυτά την βλέπει ως την αρχή της ζωής, συνεργαζόμενης με τον Θεό. Εξάλλου ο ίδιος την αναφέρει ως πηγή, από την οποία αντλεί το υλικό της ‘Σοφίας’, παραδεχόμενος πως την ιδέα της Σοφίας την βλέπουμε μέσα στην Παλαιά Διαθήκη46.

Καινή Διαθήκη 

Η ανάπτυξη της θεωρίας του εδράζεται αδιαμφισβήτητα και στα κείμενα της Καινής Διαθήκης47, τα οποία αποτελούν την πηγή και τη βάση της, καθώς εντοπίζοντας και ερμηνεύοντας τα σχετικά βιβλικά χωρία, προχωρεί στην ανάπτυξη της θεολογικής του τοποθέτησης. Επικουρικά, λειτούργησε σε αυτό το πλαίσιο η πολύ καλή γνώση που είχε της παραδοσιακής τάσης της ερμηνείας όλων αυτών των κειμένων, η οποία εμπλούτισε και διεύρυνε το συγκεκριμένο γνωσιολογικό περιεχόμενο. Τις δυο αυτές πηγές συνέδεσε θεωρητικά και με τα χωρία της Παλαιάς Διαθήκης για να κτίσει το οικοδόμημα της ‘Σοφιολογίας’ του. 

Αναλυτικότερα, ο S. Bulgakov εντοπίζει όλα τα χωρία, στα οποία η έννοια της Σοφίας εφαρμόζεται στο βιβλικό καινοδιαθηκικό κείμενο, χωρίς ωστόσο να προβεί σε έρευνα όλων αυτών, στα οποία η Σοφία κατανοείται ως ιδιότητα. (Πετρ. Β’ 3.15, Ρωμ.11.33, Κορ.Α’1.17, 20-30, Εφ.1.8, 17, 3.10. Κολ.1.9, 28, 2.3, 3.16, Αποκ. 5.12, 7.12). Αυτό, το οποίο κυρίως τον απασχολεί είναι σε ποιες περιπτώσεις συνδέεται η Σοφία με τη Χριστολογία, τονίζοντας πως απαραίτητη προϋπόθεση για οποιαδήποτε ερμηνεία είναι η παράλληλη μελέτη των παλαιοδιαθηκικών σχετικών αποσπασμάτων48. Ουσιαστικά, προσπαθεί να ερμηνεύσει τη στενή σχέση μεταξύ της Σοφίας και του Λόγου, έτσι όπως αναπτύσσεται στη Χριστολογία της Καινής Διαθήκης49, στηριζόμενος αφενός στο βιβλικό κείμενο, και αφετέρου στην προσωπική του ερμηνευτική μέθοδο. Η υπόσταση του Λόγου είναι αυτή που αφ’ εαυτής καθορίζει το περιεχόμενο της Σοφίας και ο S. Bulgkov την ταυτοποιεί με το Πρόσωπο του Ιησού Χριστού σε δυο αναφορές της Καινής Διαθήκης, στο Α΄ Κορ.1,24 (‘αὐτοῖς δὲ τοῖς κλητοῖς, Ἰουδαίοις τε καὶ Ἕλλησιν, Χριστὸν θεοῦ δύναμιν καὶ θεοῦ σοφίαν·’ και στο Λκ,11,49(διὰ τοῦτο καὶ ἡ σοφία τοῦ θεοῦ εἶπεν· ἀποστελῶ εἰς αὐτοὺς προφήτας καὶ ἀποστόλους, καὶ ἐξ αὐτῶν ἀποκτενοῦσιν καὶ διώξουσιν’)50.

ΕΙΝΑΙ ΚΟΙΝΟΣ ΤΟΠΟΣ ΠΛΕΟΝ ΟΤΙ Η ΦΥΣΙΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ Η ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ, ΤΑΥΤΙΖΟΝΤΑΙ. ΤΙ ΕΝΩΝΕΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ ΤΟΥ, ΑΝΕΞΕΡΕΎΝΗΤΟ.ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ; ΕΠΟΜΕΝΩΣ Η ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΥΙΟΥ ΟΦΕΙΛΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΑΝΟΥΣΙΟΣ. ΚΕΝΩΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΛΟΙΠΟΝ. ΟΤΙ Η ΣΟΦΙΑ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΟΥΤΕ ΥΠΟΨΙΑ. ΟΤΙ Η ΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΜΠΟΥΛΓΚΑΚΟΦ ΑΠΟΡΡΕΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΣΟΛΟΒΙΕΦ, ΜΙΑ ΟΡΑΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ ΘΕΑΣ ΑΘΗΝΑΣ, ΤΟΥ ΑΡΧΕΤΥΠΟΥ ΤΗΣ ΑΙΩΝΙΑΣ ΚΟΡΗΣ, ΣΕ ΑΠΟΚΡΥΨΗ. ΟΤΙ Ο ΠΟΛΥΘΕΙΣΜΟΣ ΑΝΑΔΥΕΤΑΙ ΚΑΙ ΚΑΤΑΚΤΑ ΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΣΥΓΚΡΟΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΑΝΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ. ΟΤΙ Η ΣΟΦΙΑ ΑΝΤΙΚΑΘΙΣΤΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΝΟΙΑ , Η ΟΠΟΙΑ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΑΜΜΙΑ ΑΝΗΣΥΧΙΑ. ΟΤΙ Η ΕΠΑΡΣΗ ΜΕΧΡΙ ΟΙΗΣΕΩΣ ΜΑΣ ΠΗΡΕ ΚΑΙ ΜΑΣ ΣΗΚΩΣΕ ΚΑΝΕΝΑΣ ΠΑΝΙΚΟΣ. ΕΧΕΙ Ο ΘΕΟΣ!!! 

ΟΤΙ Η ΠΑΡΑΜΙΚΡΗ ΕΠΑΦΗ ΜΕ ΤΟΝ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟ ΕΠΙΒΑΛΛΕΙ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΣΑΝ ΤΟΝ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΝΟΜΟ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΜΜΙΑ ΥΠΟΨΙΑ.

Σημειώσεις

32. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 33: while at the same time we assume that it is also the ousia: Ousia=Sophia=Glory.

33.Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ.35.

34. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 34. «The trihypostatic God possesses, indeed, but one Godhead, Sophia».

35. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 25.

36. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ.93.

37. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 93.

38.  (1.7 ‘ Ἀρχὴ Σοφίας φόβος Κυρίου, σύνεσις δὲ ἀγαθὴ πᾶσι τοῖς ποιοῦσι αὐτήν· εὐσέβεια δὲ εἰς Θεὸν ἀρχὴ αἰσθήσεως, Σοφίαν δὲ καὶ παιδείαν ἀσεβεῖς ἐξουθενήσουσιν’, 2.6, 10, 3.13 ‘μακάριος ἄνθρωπος ὃς εὗρε Σοφίαν καὶ θνητὸς ὃς εἶδε φρόνησιν·’, 14-18, 4.5, v7.4 εἶπον τὴν Σοφίαν σὴν ἀδελφὴν εἶναι, 9.10 ἀρχὴ Σοφίας φόβος Κυρίου, καὶ βουλὴ ἁγίων σύνεσις, τὸ δὲ γνῶναι νόμον διανοίας ἐστὶν ἀγαθῆς).

39. «ὅσον ἂν χρόνον ἄκακοι ἔχωνται τῆς δικαιοσύνης, οὐκ αἰσχυνθήσονται· οἱ δὲ ἄφρονες, τῆς ὕβρεως ὄντες ἐπιθυμηταί, ἀσεβεῖς γενόμενοιἐμίσησαν αἴσθησιν καὶ ὑπεύθυνοι ἐγένοντο ἐλέγχοις, ἰδοὺ προήσομαι ὑμῖν ἐμῆς πνοῆς ῥῆσιν, διδάξω δὲ ὑμᾶς τὸν ἐμὸν λόγον». 

40.«ὁ Θεὸς τῇ σοφίᾳ ἐθεμελίωσε τὴν γῆν, ἡτοίμασε δὲ οὐρανοὺς φρονήσει· ἐν αἰσθήσει ἄβυσσοι ἐῤῥάγησαν, νέφη δὲ ἐῤῥύησαν δρόσους». 

41. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 25. 

42. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 27. 

43. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 27. “These together form a sort of metaphysical commentary on Proverbs. In the wisdom of Solomon, in addition to 1:5, 8, chapter 7 is of fundamental significance. It treats of Wisdom, the master-workman of all, (he ton panton technetes), as also of the “spirit of Wisdom.” She is the “breath of the power of God, a pure influence flowing from the glory of the Almighty,” (tas ton pantokratoros doxes). She is the “brightness of the everlasting light, the unspotted mirror of the power of God (tou theou energeias) and the image of his goodness.” “She is conversant with God,” and is “privy to the mysteries of the knowledge of God”.

44. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 27.

45. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 28.

46. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 29. 

47. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 98. 

48. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 28. 

49. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 110. 

50. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 28.