Συνέχεια από: Τετάρτη 22 Φεβρουαρίου 2023
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Α. 2. Η κίνηση ως χαρακτηριστικό των κτιστών
Α. 2. 1. Η κίνηση των όντων: από τον Ωριγένη στον άγιο Μάξιμο
Οι απόψεις και οι θέσεις του οσίου δεν πηγάζουν από μία ανούσια σχολαστική φιλοσοφία ούτε από υποθετικούς στοχασμούς. Όπως σε κάθε περίπτωση στην ιστορία της Εκκλησίας όπου οι Πατέρες θεολογούν με αφορμή ένα συγκεκριμένο πρόβλημα, έτσι και ο άγιος προσπαθεί να ανασκευάσει ορισμένες προβληματικές θέσεις που προσβάλουν τη δογματική διδασκαλία και τον εκκλησιαστικό βίο. Πράγματι, η γραφίδα του αγίου Μαξίμου διακατέχεται από τέτοιου είδους περιπτώσεις καθώς φαίνεται να τοποθετείται εξ αιτίας συγκεκριμένων θεμάτων και προβληματικών.
Αναφέρθηκε στο εισαγωγικό σημείωμα πως ένα από τα κυριότερα ζητήματα που απασχόλησαν τον άγιο αποτέλεσαν οι ωριγενιστικές παρερμηνείες μοναστικών κύκλων διαφόρων χωρίων του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου.98 Φαίνεται, λοιπόν, πως ακόμα και μετά την καταδίκη των ωριγενικών κακοδοξιών, στην Ανατολή κυρίως και συγκεκριμένα σε μονές της Αλεξάνδρειας συντηρούνταν τέτοιου απόψεις τις οποίες ο όσιος κλήθηκε να ανασκευάσει. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η άποψη και διδασκαλία του σχετικά με την τριάδα περί γέννησης, κίνησης και στάσης. Υπάρχει σκοπιμότητα αλλά και θεολογικό υπόβαθρο στην τοποθέτηση των όρων με την παρούσα σειρά. Ουσιαστικά, το σχήμα αυτό έρχεται ως κατάρριψη της διδασκαλίας του Ωριγένη η οποία κάνει έντονα την επανεμφάνισή της και που συναντάται κυρίως στο έργο του Περί Αρχών.99 Ο άγιος εμφανίζεται να γνωρίζει τις ωριγενιστικές απόψεις, τις οποίες όχι μόνο επικρίνει και στηλιτεύει αλλά, όπως θα αναλύσουμε και στην πορεία, ανασκευάζει στα ορθόδοξα θεολογικά δεδομένα.
Διαβάζοντας τα μαξιμιανά χωρία στο έργο Περί διαφόρων αποριών των αγίων Διονυσίου και Γρηγορίου και συγκεκριμένα την ένατη ερώτηση, θα μπορέσει ο αναγνώστης να κατανοήσει και να αντιληφθεί τη θεωρία του Ωριγένη για την δημιουργία.100 Σύμφωνα με τον Ωριγένη αλλά και των μετ’ έπειτα υποστηρικτών του, μέσα στο Θεό υπάρχει μία ενιαία πραγματικότητα, η «ἐνάδα τῶν λογικῶν», στην οποία περιλαμβάνονται οι ψυχές ως νοερές ουσίες οι οποίες συνυπάρχουν μαζί του. Δηλαδή, στη σταθερή και αμετάκλητη ουσία του Θεού βρίσκονται οι ψυχές και εν συνεχεία αποκτούν τα σώματα ως τιμωρία από το Θεό. Κατά την θεολογία των ωριγενιστών η δημιουργία αποτελεί τρόπο τιμωρίας και η πράξη της προϊόν της εξαναγκασμού του Θεού λόγω της λάθος κίνησης των άυλων πνευμάτων. Η κίνηση αυτή πηγάζει από την αμαρτία, μάλιστα είναι ταυτισμένη με αυτή διότι αποτελεί την αιτία της απομάκρυνσης από το Θεό.101
Έτσι, για τον Ωριγένη, υπάρχει το σχήμα στάση – κίνηση – γέννηση. Ως στάση εννοεί την αρχική ενότητα των πνευματικών όντων στο Θεό δηλαδή τη στιγμή εκείνη όπου τα όντα είναι σε μια τέλεια κατάσταση απολαμβάνοντας όλες τις θείες δωρεές. Με την έννοια της κίνησης κατανοεί την πράξη κατά την οποία τα νοερά αυτά όντα είτε από απροσεξία είτε από επιθυμία για την εμπειρία του αντιθέτου[ΠΟΥ ΤΟ ΒΡΗΚΑΝ ΤΟ ΑΝΤΙΘΕΤΟ;] εκπίπτουν της θείας μακαριότητας προκαλώντας το Θεό. Αυτή η κίνηση των ψυχών αναγκάζει τον Θεό να προβεί στη δημιουργία – γέννηση των σωμάτων το οποίο σημαίνει και την πτώση αυτών των νοερών πνευμάτων στον υλικό κόσμο.102 Έχοντας ως δεδομένα τα προαναφερθέντα περί Θεού αλλά και της θεωρίας για τους λόγους των όντων, η αναίρεση του σχήματος αυτού φαντάζει εύκολη υπόθεση για τον άγιο Μάξιμο.
Ο άγιος Μάξιμος λοιπόν γνωρίζοντας την διδασκαλία αυτή θα προχωρήσει στην αναίρεση της με μια απλή μεταβολή της θέσης των λέξεων. Για τον Ομολογητή υπάρχει το θεολογικό σχήμα γέννηση – κίνηση – στάση το οποίο εισάγει μια θεολογική βάση για το όλο δόγμα περί δημιουργίας.103 Με γνώμονα την διάκριση κτιστού και ακτίστου καθώς και την εκ του μη όντος δημιουργία, μπορούμε να αντιληφθούμε πως η συγκεκριμένη θέση του Ωριγένη εισάγει μια προβληματική μεταξύ Δημιουργού και δημιουργήματος. Αν τα όντα βρίσκονται μέσα στο Θεό αυτό θα τα έκανε ομοούσια με εκείνον άρα και άκτιστα.104[ΕΦΟΣΟΝ ΤΑΥΤΙΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΜΕ ΤΟ ΟΝ ή ΤΑ ΟΝΤΑ] Περιττό, βέβαια, να αναφέρουμε πως μία τέτοια λογική, εισάγει αντικρουόμενα στοιχεία για το «είναι» του Θεού. Δηλαδή, με βάση την οπτική αυτή η απάθεια και η ελευθερία του Θεού υποβαθμίζονται.105
Ενώ για τις ωριγενικές αντιλήψεις η κίνηση των πνευμάτων οδήγησε στην δημιουργία του σωματικού κόσμου, κατά τον Ομολογητή άγιο αυτή η θέση φανερώνει εξαναγκασμό του απαθούς Θεού από το ατελές κτίσμα.106 Η αιτία της δημιουργίας, όπως αναφέρθηκε, είναι η αγαθή θέληση του Θεού η οποία και δημιουργεί τον κτιστό κόσμο ως αποτέλεσμα της αγάπης του και όχι εξ αιτίας της λάθος κίνησης των ψυχών.107 Η πράξη αυτή δεν αποτελεί τιμωρία αλλά γίνεται εν ελευθερία και με σκοπό, για τον οποίο ο Θεός δίνει υπόσταση στα κτίσματα.108 Άλλωστε, με βάση τους λόγους των όντων μπορούμε να κατανοήσουμε πως πριν την γέννηση αυτών τίποτα δεν υπάρχει παρά μόνο ο Θεός. Οι λόγοι των όντων έχουν ως αφετηρία την σοφία και τη θέλησή του,109 αλλά πραγματοποιούνται εν χρόνω με τη δημιουργία.[ΣΕ ΤΙ ΔΙΑΦΕΡΕΙ Ο ΩΡΙΓΕΝΗΣ, ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ; ΤΟ ΚΑΤ' ΕΙΚΟΝΑ ΑΦΟΡΑ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ή ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ; ΚΑΤ' ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΑΝΤΟΣ ΥΙΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΤΟΥ ΖΩΝΤΟΣ ΔΕΝ ΕΝΝΟΟΥΜΕ;]
....................................................................
Γιατί ο Θεός έγινε Άνθρωπος; (Άγιος Μάξιμος Ομολογητής)
Προορισμένος ἀπὸ ποιόν;
...................................................................
Εν συνεχεία, και αμέσως μετά την γέννηση των όντων παρατηρείται η κίνηση σε αυτά. Ουσιαστικά, η κτιστή πραγματικότητα συνδέεται με την κίνηση η οποία αποτελεί στοιχείο της εκ του μη όντος δημιουργίας.110 Τα όντα ερχόμενα από την ανυπαρξία στην ύπαρξη κινούνται: «Εἰ γὰρ τὸ θεῖον ἀκίνητον, ὡς πάντων πληρωτικόν, πᾶν δὲ τὸ ἐκ μή ὅντων τὸ εἶναι λαβόν καὶ κινητόν, ὡς πρὸς τινα πάντως φερόμενον αἰτίαν, οὔπω δὲ οὐδέν κινούμενον ἔστη, ὡς τῆς κατ’ ἔφεσιν κινήσεως τὴν δύναμην μήπω τῷ ἐσχάτῳ προσαναπαῦσαν ὀρεκτῷ (οὐδέν γὰρ ἱστᾷν ἄλλο τὸ φερόμενον κατὰ φύσιν πέφυκεν ἤ ἐκεῖνο δεικνύμενον), οὐδέν ἄρα κινούμενον ἔστη, ὡς τοῦ ἐσχάτου μήπω τυχὸν ὀρεκτοῦ· ἐπεὶ μηδ’ ἐκεῖνο πω φανὲν τῶν περί αὐτὸ φερομένων τὴν κίνησιν ἔστησεν».111 Η κίνηση, όμως, των όντων δεν είναι αόριστη ή γενική αλλά σχετίζεται με κάποιαν αιτία. Θεωρώντας δεδομένο ότι η αιτία όλων είναι ο Θεός,112 η κίνηση όχι μόνο δεν μπορεί να είναι αυτοκίνητος, αλλά καθορίζεται και με τη σχέση που έχει προς τον δημιουργό Θεό.113
Ο σκοπός της κίνησης της δημιουργίας είναι να γίνει κατά «μετουσία» αυτό που ο Θεός είναι «κατ’ ουσίαν», 114 δηλαδή τα κτιστά όντα να γίνουν κατά χάριν θεοί.115 Επικεντρωνόμενος στην κορωνίδα της δημιουργίας, τον άνθρωπο, ο όσιος Μάξιμος τον αναφέρει ως «μοίρα Θεοῦ».116 Ο χαρακτηρισμός αυτός σχετίζεται με την άποψη πως ο άνθρωπος έχει τον λόγο της δημιουργίας του στον θείο Λόγο, δηλαδή τόσο την δημιουργία του όσο και την πορεία και τον σκοπό του.117 Η θέωση επιτυγχάνεται μέσω της κατά φύσιν κινήσεως. Ο άνθρωπος για να αναπτυχθεί με βάση τη φύση του, θα πρέπει να κινηθεί εκεί που βρίσκεται ο Θεός. Στο σημείο αυτό αναδεικνύεται πως αυτή η κίνηση δεν έχει σκοπό την επάνοδο σε ένα αρχαίο γίγνεσθαι όμοιο με το Θεό, κατά τη θεωρία που ασπάστηκε ο Ωριγένης και οι συν αυτώ, αλλά η κατά χάρη μέθεξη με αυτόν θα τον τελειοποιήσει.118 [ΜΕΘΕΞΗ Η ΥΙΟΘΕΣΙΑ;]
Έτσι αντιμετωπίζεται η θεωρία του Ωριγένη για την κίνηση ως αμαρτία.119 Κατά πρώτον, και μόνο η άποψη περί παραμονής στο Θεό μας αναγκάζει να δεχτούμε πως τα όντα δε θα πρέπει να έχουν καμία ανάγκη για οποιαδήποτε μεταβολή διότι βρίσκονται μέσα στη θεία πληρότητα. Αν τα όντα κινήθηκαν εξ αιτίας μια ανάγκης, και συγκεκριμένα μιας ανάγκης για την αναζήτηση κάτι διαφορετικού του Θεού, τότε το αγαθό δεν είναι όντως αγαθό και παρατηρούνται σε αυτό σημάδια έλλειψης.120 Παράλληλα, θα πρέπει να αναζητηθούν τα αίτια της ανάγκης αυτής. Πέραν του ότι μια τέτοια κίνηση υποδηλώνει ανάγκη για κάτι καλύτερο του Θεού, μας υποχρεώνει να αναζητήσουμε αυτό που οι νοερές δυνάμεις θεώρησαν ως καλύτερο. Κατά τον Ωριγένη, η αναζήτηση κάτι άλλου πέραν του Θεού, αλλά και η μετοχή σε αυτό, θα δώσει στα όντα να κατανοήσουν πως δεν αξίζει τίποτα τελικά πέραν του Θεού, τον οποίο θα πρέπει και να αναζητήσουν εκ νέου.121[Η ΝΕΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΣΤΗΝ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΔΟΓΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΧΟΛΩΝ, ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΕΝΩΤΙΚΩΝ. ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ ΑΦΟΡΟΥΝ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ; ΠΩΣ ΤΟΥΣ ΕΔΩΣΕ ΟΝΟΜΑΤΑ;]
Α. 2. 2. «Ἔλλειψις τοῦ ἀγαθοῦ ἐστι τὸ κακόν»: η περί κακού άποψη
Μπορεί ο Ωριγένης να θεωρεί πως η κατανόηση του σκοπού της κτίσης να γίνεται μέσω της δοκιμής του κακού, όμως μια τέτοια θεώρηση δημιουργεί αρκετές προβληματικές.[ΣΑΝ ΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ. ΑΝ ΔΕΝ ΑΜΑΡΤΗΣΩ ΠΩΣ ΘΑ ΜΕΤΑΝΟΗΣΩ;] Ο άγιος Μάξιμος, απορεί με μια τέτοια οπτική των πραγμάτων καθώς με βάση αυτή τη θέση ο Θεός ως το κατ’ εξοχήν αγαθό δεν θα ήταν άξιο να αγαπηθεί από μόνο του παρά μονάχα μέσα από την εμπειρία κάποιου εξωτερικού παράγοντα.122 Όλες αυτές οι θέσεις έρχονται σε αντίθεση με την ορθόδοξη διδασκαλία για την κίνηση.[ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ]
Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενες γραμμές, τα όντα με την γέννησή τους κινούνται προς ένα σκοπό, δηλαδή τον ίδιο τον Θεό. Η κτίση εξ αρχής γνωρίζει τον σκοπό της και καλείται να τον εκπληρώσει. [ΔΕΝ ΔΙΑΚΡΙΝΕΤΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ, Ο ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ ΑΠΟΣΙΩΠΑΤΑΙ, Η ΠΝΟΗ ΖΩΗΣ , ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΣΚΟΠΟ, ΝΑ ΑΝΑΙΡΕΘΕΙ Η ΠΤΩΣΗ, Ο ΕΩΣΦΟΡΟΣ, Ο ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ, Η ΤΡΕΠΤΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ]
Κρίνοντας τα πράγματα μέσα από την Ιστορία και με βάση την Ωριγενική αντίληψη, μπορεί κανείς να παρατηρήσει δύο κινήσεις των κτιστών όντων. Η μία, αυτή που είναι εκ φύσεως και οδηγεί στο Όν, ενώ η άλλη αυτή που οδηγεί στο μη όν. Πως, όμως, μπορεί να έχει βάση μια τέτοια θεώρηση, την στιγμή μάλιστα που ο σκοπός της δημιουργίας είναι η κατά χάρη θέωση δια της κίνησης των κτιστών; Τίθεται στην κτίση θέμα επιλογής ανάμεσα σε δύο στόχους; Και σε μια τέτοια περίπτωση τι θα μπορούσε να θεωρηθεί τουλάχιστον ισάξιο του Θεού για να αποτελέσει στόχο του των δημιουργημάτων;[ΑΦΕΛΕΣΤΑΤΟΣ , ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΠΟΥΜΕ ΚΑΤΙ ΧΕΙΡΟΤΕΡΟ.Ο ΕΩΣΦΟΡΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΙΣΑΞΙΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΑΛΛΑ ΕΙΝΑΙ ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, ΟΠΩΣ ΘΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΤΕΙ ΣΤΟΝ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟ, ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΗΔΗ ΠΡΟΣΚΥΝΟΥΜΕ ΛΟΓΩ ΑΚΡΙΒΩΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ, Η ΟΠΟΙΑ ΔΕΝ ΕΚΛΟΓΙΚΕΥΕΤΑΙ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΠΑΡΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΛΟΓΩΝ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ]
Για να αποφευχθεί η οποιαδήποτε παρερμηνεία και αν θέλουμε να παραμείνουμε στην μαξιμιανή γραφή[Η ΑΡΓΚΟ ΤΩΝ ΣΧΟΛΩΝ. ΤΟ ΑΓΑΠΗΜΕΝΟ ΤΟΥΣ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ, Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΙΓΝΙΩΝ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΤΟΝ homo oeconomicus] θα πρέπει να κάνουμε αναφορά σε μια συγκεκριμένη θεματική που αφορά την θέση του αγίου σε σχέση με το κακό. Αναφέρθηκε πρωτύτερα πως τα λογικά όντα, καθότι κτιστά, έχουν ως χαρακτηριστικό την κίνηση. Η προδιαγραφή του «είναι» τους έχει ως στόχο της την κατά χάρη τελείωση. Παρ’ όλ’ αυτά ο σκοπός της τελειώσεως δεν είναι εκβιαστικός από το Θεό αλλά αποτελεί δρόμο τον οποίο καλούνται να τον κινηθούν ελεύθερα. Δηλαδή, να κάνουν χρήση της κινήσεως που τα χαρακτηρίζει και να προσανατολιστούν προς τον δημιουργικό τους στόχο χωρίς να υφίσταται κάποιος εξωτερικός παράγοντας που να τα ασκεί πίεση. [Σήμερα προσπαθούν να γκρεμίσουν την πίστη, γι’ αυτό αφαιρούν σιγά-σιγά από καμμιά πέτρα, για να σωριασθεί το οικοδόμημα της πίστεως. Όλοι όμως ευθυνόμαστε για το γκρέμισμα αυτό· όχι μόνον αυτοί που αφαιρούν τις πέτρες και το γκρεμίζουν, αλλά και όσοι βλέπουμε να γκρεμίζεται και δεν προσπαθούμε να το υποστυλώσουμε. Όποιος σπρώχνει στο κακό τον άλλον θα δώσει λόγο στον Θεό γι’ αυτό. Και ο διπλανός όμως θα δώσει λόγο, γιατί έβλεπε εκείνον να κάνη κακό στον συνάνθρωπό του και δεν αντιδρούσε. Ο κόσμος εύκολα πιστεύει έναν άνθρωπο που έχει τον τρόπο να πείθει]
Εδώ, σχετική αναφορά γίνεται για την ελευθερία του ανθρώπου και την έννοια του αυτεξουσίου, για το οποίο θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά στην αμέσως επόμενη ενότητα. Προς το παρόν, αυτό που χρειάζεται για την θεματική μας είναι να γίνει κατανοητό πως ναι μεν ο σκοπός της δημιουργίας είναι η κατά χάρη τελείωση, παρ’ όλ’ αυτά ο άνθρωπος μπορεί να αρνηθεί αυτήν την προοπτική. Δηλαδή, οι προδιαγραφές των όντων είναι τέτοιες που τα καθιστούν ελεύθερα να κινηθούν προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Με άλλα λόγια μπορούν είτε να επιλέξουν το Θεό, είτε όχι και κατ’ επέκταση να κινηθούν προς μια διαφορετική πορεία.123[ΑΠΟ ΜΟΝΑ ΤΟΥΣ, ΛΟΓΩ ΑΤΕΛΟΥΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ. ΔΕΝ ΕΝΝΟΕΙ Ο ΑΦΕΛΗΣ ΟΤΙ ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΑΡΣΙΑΣ ΤΟΥ ΕΩΣΦΟΡΟΥ]
Όπως αναφέρθηκε, η οπτική των ωριγενιστών όχι μόνο διακρίνει δύο κινήσεις, αλλά ορίζει το κακό ως την δεύτερη επιλογή την οποία και μπορούν να διαλέξουν τα όντα. Παρά ταύτα, μπορεί να αποδοθεί η άρνηση αυτή της μέθεξης με το Ον ως μία επιλογή που θα ταυτίζεται με το κακό άρα και με κάτι πέραν του Θεού; Για να απαντηθεί αυτή η ερώτηση οφείλουμε να ανασύρουμε στο μνημονικό μας ορισμένα γνωστά στοιχεία. Έγινε σαφές – θέλουμε να πιστεύουμε – πως κατά την ορθόδοξη παράδοση στο κομμάτι της θεολογίας γίνεται αναφορά στο ότι «υπάρχει» ο Θεός και υπάρχουν όλα όσα δεν είναι Θεός.124 Η θεμελιώδης οπτική των Πατέρων περί διαφοράς κτιστού και ακτίστου αναφέρει ακριβώς αυτό.[ΜΠΡΑΒΟ ΔΟΥΛΕΙΑ Η ΕΤΕΡΟΤΗΣ!!!]
Μέσω αυτού του πρίσματος θα πρέπει να εξετάσουμε την άποψη περί κακού. Δεδομένου του ότι ο Θεός δημιούργησε τα πάντα «καλά λίαν»,125 θα μπορούσε το κακό να αποτελεί δικό του δημιούργημα; Σύμφωνα με τον όσιο Μάξιμο, «τὸ κακόν οὔτε ἦν οὔτε ἔστιν οὔτε ἔσται κατ’ οἰκείαν φύσιν ὑφεστώς• οὔτε γὰρ ἔχει καθοτιοῦν οὐσία ἤ φύσιν ἤ ὑπόστασιν ἤ δύναμην ἤ ἐνέργειαν ἐν τοῖς οὖσιν• οὔτε ποιότης ἐστίν οὔτε ποσότης οὔτε σχέσις οὔτε τόπος οὔτε χρόνος οὔτε θέσις οὔτε ποίησις οὔτε κίνησις οὔτε ἕξις οὔτε πάθος, φυσικῶ τῶν ὄντων τινὶ ἐνθεωρούμενον• οὔτε μὴν ἐν τούτοις πᾶσιν τὸ παράπαν κατ’ οἰκείωσιν φυσικὴν ὑφέστηκεν• οὔτε ἀρχή οὔτε μεσότης οὔτε τέλος ἐστίν, ἀλλ’ ἵνα ὡς ἐν ὅρῳ περιλαβών εἴπω, τὸ κακὸν τῆς πρὸς τὸ τέλος τῶν ἐγκειμένων τῇ φύσει δυνάμεων ἐνεργείας ἐστὶν ἔλλειψις, καὶ ἄλλο καθάπαξ οὐδέν».126
Φαίνεται ξεκάθαρα πως το κακό όχι μόνο δεν αποτελεί δημιούργημα με αυτόνομη υπόσταση αλλά χαρακτηρίζεται ως παρυπόστατο: «ὅτι ὑπόστασιν οὐκ ἔχει τὸ κακόν, ἀλλά παρυπόστασιν, τοῦ ἀγαθοῦ ἔνεκα, καὶ οὐχ ἑαυτοῦ γινομένον».127 Αυτή η έλλειψη του αγαθού, είναι που το χαρακτηρίζει ως μη έχων υπόσταση διότι μονάχα ο Θεός, όπως είπαμε μπορεί να χαρακτηριστεί ως το κατεξοχήν και μοναδικό Ον;;;. Μάλιστα, όπως σημειώνει ο άγιος «οὐ γὰρ ἡ μερική, ἀλλ’ ἡ παντελής ἔλλειψις τοῦ ἀγαθοῦ ἐστι το κακό». 128 Η στάση του αγίου ταυτίζεται με την πατερική γραμμή[ΜΠΡΑΒΟ ΤΟΥ] καθώς η ορθόδοξη δογματική διδασκαλία θεολογεί για έναν Θεό ως μία αρχή. Άλλωστε, αν θα λέγαμε πως το κακό υπάρχει ως αυθύπαρκτη ύπαρξη τότε μοιραία θα εισάγονταν μια διαρχία στο χώρο του ακτίστου.129
Πέραν, όμως, της θέσης αυτής για το κακό ως την πλήρη έλλειψη του Θεού, ο άγιος Μάξιμος αναφέρει πως αποτελεί και την έκπτωση από το αγαθό «διότι το συστατικό της φύσεως είναι πάντοτε το ίδιο και δεν μεταβάλλεται, όπως ακριβώς και το αγαθό. Ενώ το κακό είναι άστατο, επειδή φθείρει και αλλοιώνει ότι συναντά. Δεν είναι το κακό μέσα στην φύση...».130 Μας αναφέρει, λοιπόν, ο όσιος πως τα όντα δεν μπορούν να έχουν στην ουσία τους την κακία διότι αυτά προέρχονται από τον αγαθό Θεό.131 Άλλωστε, το λεγόμενο κακό «οὐ πάντως κακόν, ἀλλὰ πρὸς τι μέν κακόν, πρὸς τι δὲ οὐ κακόν»132 με αποτέλεσμα η χρήση των πραγμάτων να χρωματίζει μια ενέργεια και όχι η ουσία της οντολογίας τους.
Τελικά, ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής αρνείται να το ονοματίσει και ως αντίθετο του Αγαθού: «οὔτε ἐνυπόστατον τὸ κακόν, οὔτε ἐν φύσει, ἀλλά κατά στέρησιν τοῦ ἀγαθοῦ γινόμενον, οὔτε ὄν. οὔτε ὡς μὴ ὄν λογιζόμενον... Τούτο γᾶρ δηλοῖ, ὄτι τὸ κακόν, ἤ καὶ σφόδρα ἐπαίρεται, ἀλλ’ οὖν οὐκ ἔστιν, οὔτε καταλείψει τόπον ἑαυτοῦ, τουτέστιν ἴχνος• ἅμα γᾶρ τῷ φανῆται διαλέλυται, μὴ ἔχον ὑπόστασιν• μὴ οὖν ὑπολάβοις αὐτόν έναντίον λέγειν τι».133 Ουσιαστικά, το κακό δεν συνίσταται από τίποτα άλλο «εἰ μὴ μόνον ἐν τῇ πρὸς τὸ θεῖον θέλημα διαφορᾷ τοῦ κατὰ γνώμην ἡμετέρου θελήματος• ᾗτινι πάντως ἀντικείμενη συνεισάγεται ποσότης, καὶ ὁ ταύτης δηλωτικός ἀριθμός, δεικνὺς ἡμῶν τὴν πρὸς τὸν Θεὸν τοῦ γνωμικοῦ θελήματος ἀντιπάθειαν».134
Κατά συνέπεια, δε μπορεί να είναι πηγή και αιτία του κακού ο Θεός.135 Άρα, εφόσον το κακό δεν υπάρχει οντολογικά, δε δύναται να αποτελεί και επιλογή των όντων. Οντολογικά υπάρχει μόνον ο άκτιστος Θεός, το υπέρτατο ον, και με βάση αυτόν κρίνεται η επιλογή των λογικών κτισμάτων. Δηλαδή, η ελευθερία των όντων είναι αυτή που «δημιουργεί» το κακό, και παράλληλα η ίδια ελευθερία είναι εκείνη που μπορεί να οδηγήσει τα όντα προς ανυπαρξία, δηλαδή επιστροφή στη μη ύπαρξη, την άβυσσο, το μη ον.136[ Η ΙΔΙΑ ΑΚΡΙΒΩΣ ΤΑ ΟΔΗΓΕΙ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΘΕΟ.ΟΠΩΣ ΛΕΜΕ, ΜΠΟΡΕΙ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΜΑΣ ΚΑΤΕΣΤΡΕΨΕ Ο ΙΔΙΟΣ ΝΑ ΜΑΣ ΣΩΣΕΙ;] Ο Θεός είναι η όντως ζωή,137 επομένως αν τα όντα δεν συγκρατηθούν στην θεία ενέργεια οδεύουν προς την ανυπαρξία.138 Έτσι το κακό αποτελεί την συνέπεια και το φυσικό επ’ ακόλουθο της μη σχέσης του δημιουργήματος με τον δημιουργό. Είναι στο πλαίσιο της οντολογίας των κτιστών το αποτέλεσμα της αποτυχίας της μέθεξης με το Θεό. Η επιλογή του κακού νοείται ως άρνηση του Θεού και όχι ως επιλογή κάτι άλλου.
ΟΙ ΕΠΟΠΤΕΥΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ ΤΙ ΡΟΛΟ ΠΑΙΖΟΥΝ; ΕΛΕΓΧΟΥΝ ΜΗΠΩΣ ΞΕΦΥΓΕΙ ΚΑΜΜΙΑ ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΑ ΑΡΝΙΑ ΓΑΛΑΚΤΟΣ ΠΟΥ ΣΙΓΟΨΗΝΟΥΝ;
᾿ῼδὴ ψαλμοῦ τῷ ᾿Ασάφ.
2 Ο ΘΕΟΣ, τίς ὁμοιωθήσεταί σοι; μὴ σιγήσῃς μηδὲ καταπραΰνῃς, ὁ Θεός· 3 ὅτι ἰδοὺ οἱ ἐχθροί σου ἤχησαν, καὶ οἱ μισοῦντές σε ᾖραν κεφαλήν, 4 ἐπὶ τὸν λαόν σου κατεπανουργεύσαντο γνώμην καὶ ἐβουλεύσαντο κατὰ τῶν ἁγίων σου· 5 εἶπαν· δεῦτε καὶ ἐξολοθρεύσωμεν αὐτοὺς ἐξ ἔθνους, καὶ οὐ μὴ μνησθῇ τὸ ὄνομα ᾿Ισραὴλ ἔτι[ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΣΗΜΕΡΑ]. 6 ὅτι ἐβουλεύσαντο ἐν ὁμονοίᾳ ἐπὶ τὸ αὐτό, κατὰ σοῦ διαθήκην διέθεντο
Σημειώσεις
98 Βλ. Αθανασίου Β. Βλέτση, Το προπατορικό αμάρτημα στη θεολογία Μαξίμου…, σελ. 130.
99 Βλ. Νίκου Αθ. Ματσούκα, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία…, σελ. 99.
100 «Τούτοις τινὲς ἐντυγχάνοντες τοῖς λόγοις, μηδένα, ὡς ἔοικεν, ὑπὲρ τοῦ πονεῖν τῆς ζητήσεως ἕνεκεν τοῦ ἀληθοῦς μισθὸν ἐκδεχόμενοι, πρὸς τὸ εὔκολον καὶ πολλὰς ἔχον ἤδη ἐκ τῶν Ἑλληνικῶν δογμάτων τὰς ἀφορμὰς καταφεύγουσι, φάσκοντες τήν τέ ποτε οὖσαν κατὰ τὸ δόξαν αὐτοῖς τῶν λογικῶν ἐνάδα, καθ’ ἥ συμφυεῖς ὄντες Θεῷ τὴν ἐν αὐτῷ μὸνην ἔχομεν καὶ ἵδρυσιν, προσέτι γε καὶ τὴν γενομένην κίνησιν, ἐξ ἧς σκεδασθέντα διαφόρως τὰ λογικά πρὸς γένεσιν τοῦ σωματικοῦ τοὺτου κόσμου τὸν Θεὸν ἰδεῖν παρασκεύασαν, χάριν τοῦ ἐνδῆσαι αὐτὰ σώμασιν ἐπί τιμωρίᾳ τῶν προημαρτημένων, διὰ τούτων αἰνίττεσθαι τῶν λόγων νομίζοντες τὸν διδάσκαλον. Ἀλλ’ ἠγνόησαν ὡς ἀδύνατα ὑποτίθενται καὶ τῶν ἀμηχάνων καταστοχάζονται, καθὼς προϊὼν μετὰ τοῦ εἰκότος ὁ ἀληθὴς ἀποδείξει λόγος». Περί διαφόρων αποριών, PG. 9 1, 1069AB.
101 Βλ. Δημητρίου Στανιλοάε, Φιλοσοφικά και Θεολογικά Ερωτήματα, σχόλια στο «Περί διαφόρων αποριών των αγίων Διονυσίου και Γρηγορίου» του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, Αθήνα: Αποστολική Διακονία Εκκλησίας Ελλάδος, Γ΄ Έκδοση, 2002, σελ. 126 – 127.
102 Ὡριγένη, Περί Ἀρχῶν, PG 11, 108 – 414 στο οποίο ο συγγραφέας αναπτύσσει τις ιδέες του για την δημιουργία των όντων, την σχέση Θεού και κόσμου αλλά και την άποψη για την ιστορική πορεία των όντων.
103 Βλ. Νικολάου Μ. Καραζαφείρη, Η περί προσώπου διδασκαλία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, Β΄ Έκδοση Θεσσαλονίκη: 1995 (Διδακτ. Διατριβή), σελ. 166 – 167.
104 «The diversification of substance and the fluctuations of quantity and quality imply motion and therefore a beginning of motion, a source. Nothing, therefore, exists without a source and a source, for Maximus, implies generation». Βλ. Joshua Gareth Lollar, To see into the life of things…, σελ. 334.
105 «Οὔπω οὖν οὐδαμῶς οὐδὲν τῶν γεννητῶν τὴν φυσικὴν δύναμιν πρὸς τὸ κατ’ αὐτὴν τέλος κινουμένην ἔστησεν, οὐδὲ τῆς ἐνεργείας ἐπαύσατο τῷ κατ’ αὐτήν τέλει προσερεῖσαν αὐτὴν, οὐδέ τοῦ κατὰ κίνησιν πάθους τὸν καρπόν ἐδρέψατο, τὸ ἀπαθές, φημί, καὶ ἀκίνητον. Μόνον γαρ Θεοῦ τὸ τέλος εἶναι καῖ τὸ τέλειον καὶ τὸ ἀπαθές ὡς ἀκινήτου καὶ πλήρους και ἀπαθοῦς, τῶν γεννητῶν δὲ τὸ πρὸς τέλος ἄναρχον κινηθῆναι καὶ ἀπόσῳ τελείῳ τέλει παῦσαι τὴν ἐνέργειαν καὶ παθεῖν ἀλλ΄ οὐκ εἶναι ἤ γενέσθαι κατ΄ οὐσίαν τὸ ἄποιον• πᾶν γὰρ τὸ γεννητὸν καὶ ἄκτιστον οὐκ ἄσχετον δηλονότι», Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1073ΑΒ.
106 Βλ. Louth Andrew, Maximus the Confessor, London: Routledge, 1996, σελ. 64 – 67.
107 Βλ. Θεοδώρου Ν. Ζήση (πρωτοπρεσβυτέρου), Η σωτηρία του ανθρώπου και του κόσμου κατά τον άγιον Ιωάννην Χρυσόστομον, Θεσσαλονίκη: Βρυέννιος, 1997 σελ. 46 – 47.
108 «Created essence is to realize its movement to end up in the στάσις which is the consummation of creation». Βλ. Torstein Theodor Tollefsen, The Christocentric Cosmology of St. Maximus the Confessor, New York: Oxford Early Christian Studies, 2008, σελ. 118.
109 Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1329CD.
110 Όπως παρατηρεί ο Στανιλοάε, «μόνο όποιος δέχεται την ύπαρξη από το μηδέν βρίσκεται σε κίνηση» καθώς η κίνηση είναι αναπόσπαστο κομμάτι όλων των κτισμάτων. Βλ. Δημητρίου Στανιλοάε, Φιλοσοφικά και Θεολογικά Ερωτήματα…, σελ. 128.
111 Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1069B.
112 Ο. π., PG 91, 1177A.
113 Ο. π., PG 91, 1069D.
114 Κεφάλαια περί αγάπης, PG 1024BC.
115 Βλ. Νίκου Αθ. Ματσούκα, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία…, σελ. 100.
116 Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1081C.
117 Βλ. Χαράλαμπος Γ. Σωτηρόπουλος, Θέματα δογματικής θεολογίας και πνευματικής ζωής κατά την διδασκαλίαν Μαξίμου του Ομολογητού, Αθήνα: 2003, σελ. 107.
118 Βλ. Νίκου Αθ. Ματσούκα, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία…, σελ. 100.
119 Περί διαφόρων αποριών, PG. 91, 1069AB.
120 Βλ. Δημητρίου Στανιλοάε, Φιλοσοφικά και Θεολογικά Ερωτήματα…, σελ. 130.
121 Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1071D – 1072A.
122 Σχολιάζοντας το χωρίο αυτό ο Στανιλοάε, αναφέρει πως «… η μη παραμονή των λογικών όντων μέσα στο αγαθό μπορούσε να προέλθει από το γεγονός ότι έχουν ανάγκη να δοκιμάσουν επίσης το αντίθετο του καλού. Από εδώ προκύπτει ότι είναι αναγκαία μια αδιάκοπη εναλλαγή ανάμεσα στην εμπειρία του αγαθού και την εμπειρία του κακού, επειδή αυτή η δεύτερη παρακινεί τα λογικά όντα να ποθήσουν ξανά της επιστροφή στην βίωση του αγαθού. Στην εξήγηση αυτή ο άγιος Μάξιμος απαντά ότι σε μια τέτοια περίπτωση αυτό το αγαθό δεν θα ήταν άξιο ν’ αγαπηθεί από μόνο του, αλλά με την μεσολάβηση του κακού. Κατά συνέπεια, οι θιασώτες της διδασκαλίας αυτής οφείλουν να ευχαριστήσουν το κακό, ως τον μόνο παιδαγωγό προς το αγαθό. Οφείλουν ακόμα να επιδοκιμάσουν την διαμόρφωση του υλικού κόσμου (ενώ από άλλη άποψη τον ανακηρύττουν όργανο για τιμωρία του προηγούμενου αμαρτήματος) και να την θεωρήσουν πολυτιμότερη από την φύση των λογικών όντων, αφού δια του κόσμου αυτού οδηγούνται προς το καλό. Ακόμα περισσότερο οφείλουν να θεωρήσουν τον σωματικό κόσμο πηγή της αγάπης του Θεού επειδή οδηγεί όλους αυτούς που ανήκουν στο Θεό σε σταθερή ανάπαυση μέσα σ΄ αυτόν. Το συμπέρασμα είναι ότι δεν θα μπορούσε να κάνει κανένας διάκριση ανάμεσα στο αγαθό και στο κακό. Όλα είναι αγαθά και όλα είναι κακά. Το αγαθό δεν είναι πια αγαθό αν δεν μπορεί να μείνει μέσα στον εαυτό του• το κακό δεν είναι κακό, αν είναι δρόμος αναγκαίος για την επιστροφή στο καλό. Ο σχετικισμός παρουσιάζεται με άλλη μορφή». Δημητρίου Στανιλοάε, Φιλοσοφικά και Θεολογικά Ερωτήματα…, σελ. 130 υποσημ. 20.
123 Βλ. Νίκου Αθ. Ματσούκα, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία…, σελ. 126.
124 Περισσότερα για την ορθόδοξη αντίληψη περί Θεολογίας αναφέρθηκαν στην πρώτη ενότητα του ιδίου Κεφαλαίου.
125 Γεν. 1:31.
126 Προς Θαλάσσιον, PG 90, 253BC.
127 Σχόλια εις το περί θείων ονομάτων, PG 4, 304B – 305A.
128 Ο. π., PG 4, 281AB.
129 Για μια ολοκληρωμένη οπτική και εμπεριστατωμένη άποψη για το θέμα του κακού στην ορθόδοξη παράδοση βλ. Νίκου Ματσούκα Το πρόβλημα του κακού, Δοκίμιο Πατερικής Γραμματείας, Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη, 2017. Ακόμα, ενδιαφέρουσες θέσεις έχουν οι Χρήστος Γιανναράς, Το αίνιγμα του κακού, Αθήνα: Ίκαρος, 2009 και Παναγιώτης Αρ. Υφαντής, Η απομύθευση του κακού: Σπουδή στη θεολογική σκέψη του ιερού Φωτίου, Θεσσαλονίκη: Αρμός, 2015. Για το θέμα αυτό στον άγιο Μάξιμο βλ. Χαράλαμπου Σωτηρόπουλου, Θέματα ασκητικής ζωής εις τα Κεφάλαια περί αγάπης του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, Αθήνα, 1993, σελ. 99 κ. εξ.
130 Σχόλια εις το περί θείων ονομάτων, PG 4, 292B.
131 Κεφάλαια περί αγάπης, εκατοντάς γ’, PG 90 1082A.
132 Προς Θαλάσσιον, PG 90, 413B.
133 Σχόλια εις το περί θείων ονομάτων, PG 4, 273AB.
134 Κεφάλαια θεολογικά και πολεμικά, PG 91, 56BC.
135 Σχόλια εις το περί θείων ονομάτων, PG 4, 280BC.
136 Βλ. Νίκου Αθ. Ματσούκα, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία…, σελ. 111 – 112.
137 Ἰω 14:6 «Ἐγώ εἰμί ἡ ὁδός καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή».
138 Βλ. Νίκου Αθ. Ματσούκα, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία…, σελ. 111 – 114.
... οἵτινες εἶπαν· Κληρονομήσωμεν ἑαυτοῖς τὸ ἁγιαστήριον τοῦ Θεοῦ.
ΑπάντησηΔιαγραφήΨαλμός 82.(13)
Φοβερό. Αυτό ομολόγησε ο Ιερώνυμος στήν τελευταία του συνέντευξη, όπου μάς καθησύχασε ότι δέν είναι κολλημένος στο θρόνο, αλλά ευχαρίστως θάκανε ιερές μπίζνες.
ΑπάντησηΔιαγραφή