Συνέχεια από: Πέμπτη 23 Φεβρουαρίου 2023
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Α. 3. Η οντολογία των κτιστών
Α. 3. 1. Αίσθηση και νόηση
Εξετάσαμε στις δύο προηγούμενες ενότητες τόσο την οντολογία του Θεού όσο και την σχέση της κίνησης ως αναπόσπαστο κομμάτι των κτιστών όντων. Παράλληλα, καταλήξαμε στο ότι αυτή η κίνηση σχετίζεται με το στόχο των κτιστών προς την ολοκλήρωση της οντολογίας τους, σχολιάζοντας τις υπό του αγίου Μαξίμου ορθόδοξες θέσεις περί στάσεως των όντων. Επικεντρωνόμενοι στην ανθρώπινη οντολογία, η κίνηση αποτελεί την πτυχή εκείνη της υποστάσεώς του ανθρώπου που καλείται να εκμεταλλευτεί ούτως ώστε να καταλήξει στο Θεό. Η ανάλυση της ανθρώπινης ζωής θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε όλες εκείνες τις διαστάσεις που επιτρέπουν στον άνθρωπο να μπορεί να επιλέξει είτε την θέωση είτε τον μηδενισμό και κατ’ επέκταση τον θάνατο και την φθορά.[ΧΩΡΙΣ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ, ΜΕ ΤΙΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ, ΤΗΝ ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΗΝ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ, ΜΕ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Η ΟΠΟΙΑ ΤΟΝ ΑΦΑΝΙΖΕΙ]. Από το πρώτο κεφάλαιο της Γενέσεως τοποθετούνται τα θεμέλια για την θεώρηση της οντολογίας του ανθρώπου: «ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν»174. Με βάση αυτή την παλαιοδιαθηκική παραπομπή προσπάθησαν οι ανατολικοί Πατέρες να ερμηνεύσουν το περί ανθρώπου δόγμα, άλλοτε ταυτίζοντας τους και άλλοτε θεωρώντας τους ως διαφορετικά μεγέθη175.
Για να μπορέσουμε να αναλύσουμε το χωρίο αυτό, όμως, θα πρέπει πρώτα να τοποθετηθούν τα αισθητά και τα νοητά στην ορθή τους διάκριση. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να επαναφέρουμε στο προσκήνιο την μοναδική θέση που δέχεται απόλυτα η ορθόδοξη παράδοση σχετικά με την αγεφύρωτη σχέση κτιστού και ακτίστου. Έχοντας πλέον ως δεδομένο τη διάκριση αυτή, μπορούμε να αντιληφθούμε πως στο σχήμα αισθητών και νοητών δε δύναται να παρατηρηθεί αντίθεση, εάν τα εντάξουμε στο πλαίσιο των κτιστών. Δηλαδή έχοντας ως σταθερά πως τόσο αυτά που μπορούμε να δούμε όσο και όσα δεν βλέπουμε είναι δημιουργημένα από το μη όν, δεν θα μπορούσαν εκ φύσεως να χαρακτηριστούν ως ανώτερα ή κατώτερα, καλά ή κακά παρά μόνο εάν παρατηρηθεί η αντίστοιχη κίνηση. [ΚΑΙ Η ΠΝΟΗ ΖΩΗΣ; ΚΤΙΣΤΗ; ΨΥΧΗ ΓΕΝΝΗΤΗ ΑΓΕΝΝΗΤΟΣ, ΝΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΥΝΑΝΙΝ ΑΥΤΗΣ, ΛΕΕΙ Ο ΑΓΙΟΣ ΜΑΞΙΜΟΣ]
Ενώ λοιπόν στην ορθόδοξη πατερική γραμματεία δεν τίθεται κανένα θέμα διαρχίας και αντιθέσεων ανάμεσα στον αισθητό και τον νοητό κόσμο, τόσο η ελληνική φιλοσοφία όσο και η ωριγενικοί κύκλοι ως συνέχεια των πλατωνικών διδαχών, τοποθετούν τα δύο αυτά μεγέθη ιεραρχικά, αν όχι και εχθρικά το ένα έναντι του άλλου. [ΤΑ ΔΙΝΟΥΜΕ ΟΛΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΟΝΟΔΙΑΣΤΑΤΟ ΑΝΘΡΩΠΟ. Ο ΚΑΘΕΙΣ ΣΤΟ ΕΙΔΟΣ ΤΟΥ. ΕΙΝΑΙ ΘΕΜΑ ΠΟΙΟΤΗΤΟΣ]. Συγκεκριμένα, το αισθητό χαρακτηρίζεται ως κάτι βαρύ, δύσκαμπτο και σχετίζεται με την μεταβολή και την φθορά, ενώ το νοητό σαν κάτι ελαφρύ, εύκαμπτο και ανθεκτικό στις αλλαγές της φθοράς.176 Μέσω της διάκρισης αυτής, μοιραία εισήχθη και ο καθορισμός του τί είναι αθάνατο και τί θνητό. Καθότι τα αισθητά μπορούμε να τα δούμε ότι φθείρονται ενώ τα νοητά όχι, το αισθητό ταυτίστηκε με το γήινο, το βαρύ, το υλικό, ενώ το νοητό με το ουράνιο, το ασώματο και αθάνατο177. Για την ελληνική φιλοσοφία η εισαγωγή μιας τέτοιας αντιθετικής σχέσης ανάμεσα στα δύο αυτά στοιχεία είναι απόλυτα λογική και επόμενη επειδή αίσθηση και νόηση είναι αυθύπαρκτες και τελείως διάφορες178.[ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΠΩΣ ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΣΕ ΑΥΘΥΠΑΡΚΤΗ ΝΟΗΣΗ;]
Η οπτική αυτή των Ελλήνων φιλοσόφων περί αντιμαχόμενων σχημάτων είναι εν πολλοίς αναμενόμενη.[Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΥΛΟΣ ΑΛΛΑ ΗΘΕΛΕ ΑΛΛΑ ΕΚΑΝΕ. ΠΡΟΕΚΥΨΕ Ο ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ ΑΝΩΤΕΡΟΣ;] Έτσι, ο χρωματισμός σε καλό και κακό για την νόηση και την αίσθηση αντίστοιχα, αναδεικνύει και τον στόχο του ανθρώπου. Αυτός είναι πολύ απλά η απομάκρυνση κάθε αισθητού στοιχείου και η επιστροφή σε μια πιο ουσιαστική και αρμονική κατάσταση [Η ΓΝΩΜΗ ΑΝΟΗΤΕ ΗΤΑΝ Ο ΠΡΩΤΟΣ ΒΑΘΜΟΣ ΓΝΩΣΕΩΣ, ΜΑΣ ΠΗΞΑΤΕ ΣΤΙΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΙΔΕΩΝ]179. Οποιαδήποτε ομορφιά και αρμονία μπορεί να παρατηρηθεί στον υλικό κόσμο είναι αποτέλεσμα της ζωοποίησης της ύλης από την νοητή κατάσταση. Για τον άγιο Μάξιμο, όμως, ο οποίος είναι γνώστης των παραπάνω θέσεων αλλά και φορέας της αγιογραφικής και αγιοπατερικής παράδοσης, δεν τίθεται κανένα απολύτως θέμα αντιθέσεων ανάμεσα στα δυο προαναφερθέντα μεγέθη. Έχοντας πλήρη γνώση για την διάκριση κτιστού και ακτίστου, αντιλαμβάνεται πως δεν υπάρχει αντίθεση μεταξύ αισθητού και νοητού.[Ο ΕΩΣΦΟΡΟΣ ΑΧΡΙΣΤΕ ΕΙΝΑΙ ΑΚΟΜΗ ΤΟ ΝΟΗΤΟ ΚΑΚΟ] Βεβαίως, τα δύο αυτά μεγέθη παρουσιάζουν πολλές διαφορές μεταξύ τους – άλλωστε δεν είναι όμοια στοιχεία – αλλά επικρατεί μια ενότητα και μια διαλεκτική σχέση180. Μια σχέση που ανάλογα την κίνηση που κάνουν τα λογικά όντα, έχει και τις ανάλογες συνέπειες181.
Εξ αιτίας του ότι όλα τα κτιστά έχουν πλήρη εξάρτηση τον Δημιουργό πρέπει να εξετάζονται μέσω του πρίσματος της σχέσης με αυτόν. Άρα, η διαφορά που έχουν αισθητά και νοητά σχετίζεται με την φυσική τους ενέργεια και δεν υπάρχει αντίθεση μεταξύ τους: «Μέσα εἰσί Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων τὰ αἰσθητά καὶ τὰ νοητά• ὦν ὑπεράνω γίνεται χωρῶν πρὸς Θεόν ὁ ἀνθρώπινος νοῦς• τοῖς μὲν αἰσθητοῖς κατὰ τὴν πρᾶξιν μἠ δουλούμενος, τοῖς δὲ νοητοῖς κατὰ τὴν θεωρίαν μηδόλως κρατούμενος»182. Βλέπουμε λοιπόν πως ο άγιος τονίζει αφενός μεν την λειτουργία αίσθησης και νόησης, αλλά παράλληλα θέτει και την εν Θεώ υπέρβαση αυτών ως αποτέλεσμα της μέθεξης κτιστού και ακτίστου.[ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΟΥ ΚΑΝΕΙ ΛΟΓΟ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΙΣΤΗ ΜΕ ΔΙΠΛΩΜΑ. ΤΟ ΘΕΙΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ. ΠΟΣΕΣ ΤΕΤΟΙΕΣ ΒΟΜΒΕΣ ΑΡΑΓΕ ΞΕΠΛΕΝΟΥΝ ΤΑ ΜΥΑΛΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ;]
Ταυτόχρονα, αυτή η κτιστή πραγματικότητα εξαρτάται από την θεία ενωποιό ενέργεια η οποία συνδέει και συγκρατεί τον κτιστό κόσμο με τον άκτιστο Θεό183. Ουσιαστικά, η κτίση, είτε μιλάμε για αίσθηση είτε για νόηση, όχι μόνο αναφέρεται στον Θεό αλλά και προς αυτόν αποβλέπουν. Όντας κτιστά, αίσθηση και νόηση, μπορούν να τοποθετηθούν θετικά αλλά και εν τέλει να κινηθούν κατά την φύση τους μόνο σε σχέση με τον Θεό, ο οποίος είναι αυτός που συνδέει τη δική του φύση με την δημιουργημένη των κτιστών όντων [Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΑΓΑΘΕ ΕΙΝΑΙ Η ΑΘΑΝΑΣΙΑ. ΤΙ ΑΝΩΜΑΛΑ ΣΥΜΛΕΓΜΑΤΑ ΚΤΙΣΤΟΥ ΚΑΙ ΑΚΤΙΣΤΟΥ ΦΑΝΤΑΣΙΩΝΕΣΑΙ;]184. Η κίνηση των όντων σε σχέση με τον σκοπό της δημιουργίας είναι ο παράγοντας που τα χρωματίζει ως θετικά ή αρνητικά.
Ακριβώς αυτό μπορούμε να κατανοήσουμε και για τα σημεία εκείνα στα οποία ο άγιος υποτιμά την αίσθηση185. Ένας αναγνώστης του αγίου, ο οποίος είτε θα διαβάσει το έργο του έχοντας το φιλοσοφικού περιεχομένου υπόβαθρο για τα αισθητά και τα νοητά, είτε το κάνει αποκομμένο από την όλη συνάφεια του κειμένου αλλά και της θεολογίας του οσίου, είναι βέβαιο πως θα καταλήξει σε λανθασμένα συμπεράσματα.[ΦΩΤΙΣΟΝ ΜΑΣ ΤΟ ΣΚΟΤΟΣ]. Η ενότητα αισθητών και νοητών σε σχέση με την εν Θεώ κίνηση προϋποθέτει την άσκηση των αισθήσεων υπέρ της νοητής ηδύτητος ώστε να προαχθεί ο νους στην πορεία προς τον Θεό. Είναι λανθασμένη η λογική πως η ασκητική παράδοση είναι προϊόν της πτώσης. Ο άνθρωπος εξ αρχής κλήθηκε να ασκήσει την ελευθερία του και να ενωθεί με τον Θεό186.[ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΤΗΝ ΑΣΚΕΙ;]
Η λάθος χρήση, όμως, των ορίων της αίσθησης υποδουλώνει τον άνθρωπο, δεν προάγει τον νου και η σχέση αλληλεξάρτησης και κοινής πορείας νόησης και αίσθησης μετατρέπεται σε αντιμαχόμενο σχήμα: «Διὰ τὶ δὲ νέφος εἶναι καὶ προκάλυμμα τὴν σάρκαν φυσὶν ὁ διδάσκαλος; ὡς εἰδὼς ὄτι πᾶς ἀνθρώπινος νοῦς πλανώμενος, καὶ τῆς κατὰ φύσιν ἀπονεύων κινήσεως, περί πάθος καὶ αἰσθησιν καὶ αἰσθητά ποιεῖται τὴν κίνησιν, ούκ ἔχων ἄλλοθι ποι κινηθῆναι, τῆς πρὸς Θεόν φυσικῶς φερούσης κινήσεως διαμαρτήσας, καὶ διεῖλε τὴν σάρκαν εἰς πάθος καὶ αἰσθησιν, σαρκός γὰρ ἐμψύχου ἀμφότερα διὰ τοῦ νέφους καὶ τοῦ προκαλύμματος ταῦτα δηλώσας»187 και «ἄρθειν τοιγαροῦν νοός ὀφθαλμοῖς ἀπό τῆς ἔξωθεν τῶν ὑλικῶν πλάνης καὶ ταραχῆς»188.
Αν τα παραπάνω χωρία189 αποκοπούν από την συνάφειά τους ελλοχεύει ο κίνδυνος να ταυτιστούν οι θέσεις του οσίου με αυτές του πλατωνισμού και του ωριγενισμού. Ωστόσο, η διάκριση κτιστού και ακτίστου καθώς και η γνώμη του αγίου για την ορθή χρήση των κτιστών σε σχέση με τον σκοπό του ανθρώπου δεν δίνουν κανένα τέτοιο περιθώριο. Με βάση αυτή τη διαλογική σχέση, η πρόοδος του νου είναι ανέφικτη χωρίς τη συμμετοχή των αισθητών οργάνων. Μεταμορφώνοντας την αίσθηση ώστε αυτή να μην λειτουργεί αυτοτελώς αλλά να συμπορεύεται με τις νοητικές λειτουργίες,[ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΔΥΙΣΜΟΣ ΗΔΗ;] ο άνθρωπος μπορεί να κινηθεί ως σύνολο για την επίτευξη του στόχου του που είναι η μέθεξη του με τον Θεό, δηλαδή η ολοκλήρωση στο θείο θέλημα.
Μόνο έχοντας ως δεδομένα τις διευκρινήσεις αυτές αντιλαμβανόμαστε τον θεολογικό συλλογισμό του αγίου.[ΟΤΙ ΔΕΝ ΚΑΤΑΛΑΒΑΙΝΟΥΜΕ ΤΙ ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ] Η υποδούλωση στις αισθήσεις σταματά την πραγμάτωση της ενότητας αισθητών και νοητών και κατ’ επέκταση στην πορεία προς τη θέωση. Άρα, αν κάτι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «κακό» είναι αυτή η στασιμότητα και η προσκόλληση στις αισθήσεις οι οποίες δε μπορούν να προάγουν ούτε τον νου190. Κατ’ επέκταση, η ορθή χρήση των αισθήσεων ελευθερώνει τον νου και συνεχίζει την προς τον Θεό πορεία[ Η ΑΣΚΗΣΗ ΛΟΙΠΟΝ]191. Βέβαια, η συγκεκριμένη αναφορά πως το νοητό στοιχείο είναι πηγή προόδου ή στασιμότητας, δε θα πρέπει να μας παρασύρει στην δαιμονοποίηση της ύλης, διότι αυτή η λογική μας γυρνάει σε πλατωνικές ή ωριγενικές αντιλήψεις. Μονάχα η κατεύθυνση της κίνησης του αισθητού και νοητού θα πρέπει να αποτελεί κριτήριο το οποίο εν τέλει χρωματίζει με θετικό ή αρνητικό πρόσημο τον άνθρωπο.
NO COMMENT. OYTE METANOIA OYTE ΒΑΣΙΛΕΙΑ, ΟΥΤΕ ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ, ΟΥΤΕ ΑΝΑΣΤΑΣΗ, ΑΠΛΩΣ ΜΕΤΟΧΗ ΜΕ ΤΟ ΑΚΤΙΣΤΟ, Ο ΛΟΓΟΣ ΕΝΩΣΕ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ ΣΕ ΜΙΑ ΜΕΤΟΧΗ ΜΕ ΤΙΣ ΕΝΥΠΟΣΤΑΤΕΣ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ. ΚΑΤΑ ΤΑ ΑΛΛΑ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΙ. ΣΚΕΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ.
Σημειώσεις
174 Γεν. 1:26.
175 Βλ. Βασιλείου Α. Τσίγκου, Δογματική της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη: Ostracon Publishing, 2017, σελ. 228.
176 Βλ. Νίκου Αθ. Ματσούκα, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία…, σελ. 68.
177 Ο. π., σελ. 70.
178 Ο. π., σελ. 73.
179 Βλ. Νίκου Ματσούκα, Ιστορία της Φιλοσοφίας: Αρχαίας Ελληνικής - Βυζαντινής - Δυτικοευρωπαϊκής με σύντομη εισαγωγή στη φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 2002, σελ. 187 κ. εξ.
180 Κεφάλαια θεολογικά και πολεμικά, PG 91, 212C.
181 Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1112AB.
182 Κεφάλαια θεολογικά και οικονομικά γ΄, PG 90, 1261AB.
183 Μυσταγωγία, PG 91, 664D.
184 Προς Θαλάσσιον, PG 90, 436B.
185 Στην τελευταία ενότητα της εργασίας θα αποσαφηνιστεί η λογική της υποδούλωσης του σώματος στον νου και τον θεολογικό λόγο για τον οποίο οι Πατέρες αναφέρονται σε αυτό.
186 Βλ. Adam G. Cooper, The Body in St. Maximus the Confessor: Holly Flesh, Wholly Deified, New York: Oxford Early Christian Studies, 2005, σελ. 243.
187 Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1112AB.
188 Μυσταγωγία, PG 90, 697C.
189 Βλ. και Προς Θαλάσσιον, PG 90, 412CD – 413AB, και 453CD.
190 Νίκου Αθ. Ματσούκα, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία…, σελ. 77.
191 Προς Θαλάσσιον, PG 90, 405CD.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου