Jean-François Mattéi - Ο ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ (5)

 Συνέχεια από: Τρίτη 11 Απριλίου 2023

Ο ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ

Jean-François Mattéi

Οι τρεις τάξεις

Το αμφιλεγόμενο ζήτημα του αρχαίου και του νεότερου μοντέλου μπορεί να διατυπωθεί με απλούς όρους: που πρέπει να σταθεί ο άνθρωπος σήμερα, και προς τα πού να ρίξει το βλέμμα του; Αν αρνηθούμε τον κανονιστικό χαρακτήρα του διαλογικού ή του διαλεκτικού μοντέλου, που μένει πάντοτε θεωρητικό καθότι κυβερνά το βλέμμα του ανθρώπου, περιοριζόμαστε μόνο στο έδαφος της άμεσης εμπειρίας και στην αναγκαία υποταγή, όπως έλεγε ο Μαρκούζε για τον φασισμό, «της σκέψης στο γεγονός»· είναι μια καθαυτήν τυφλή ζωή. Το να φανταστούμε εξάλλου, ότι ο νεότερος άνθρωπος, επειδή νιώθει ή θέλει να νιώθει νεότερος, θα μπορούσε να εφεύρει νέους τρόπους ύπαρξης, όπως φτιάχνει και λανσάρει νέα προϊόντα, σημαίνει πως δεχόμαστε ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση να δημιουργήσει μορφές ζωής, που θα βρίσκονται σε απόλυτη ρήξη με τις προγενέστερες μορφές, και να διαλύσει με αυτόν τον τρόπο, ή τέλος πάντων να διασπείρει, την ουσιώδη σχέση του με την ιστορία και τον κόσμο. Με σύγχρονους όρους, το ζήτημα τίθεται ως εξής: Ποιο είναι το πεδίο [plan] στο οποίο πρέπει να ζούμε;

Θα θυμάστε πως η ελληνική παράδοση διέκρινε τρεις βίους: έναν αφιερωμένο στο κέρδος και στον πλούτον· έναν αφιερωμένο στις πολιτικές τιμές· έναν αφιερωμένο στο στοχασμό. Ας εφαρμόσουμε αυτήν την αρχαία διάκριση σ' ένα σημερινό έφηβο. Τι σπουδές θα πρέπει να διαλέξει στο κατώφλι της ώριμης ηλικίας; Μια σχολή διοίκησης, ώστε να γίνει επιχειρηματίας; Ένα ινστιτούτο πολιτικών επιστημών για να γίνει στέλεχος του κράτους; Το Πανεπιστήμιο για να γίνει ερευνητής και καθηγητής; Με όρους μεγάλων σχολών της Γαλλίας, πού θα συμβουλέψουμε τα παιδιά μας να πάνε στην HEC, στην ΕΝΑ, στην Ulm; Τρεις ονομασίες, τρία γράμματα: προφανώς τα περιλαμβάνουν όλα, μαζί και τις τρεις τάξεις της πλατωνικής πολιτείας: τους παραγωγούς, τους φύλακες και τους άρχοντες φιλοσόφους. Οι τρεις αυτοί βίοι ανάγονται στον Ηρακλείδη τον Ποντικό, της Αρχαίας Ακαδημίας, μέσω ενός ανεκδότου που αναπαράγουν ο Κικέρων, ο Διογένης Λαέρτιος και ο Ιάμβλιχος και που αποδίδεται στον Πυθαγόρα, τον πρώτο που ονόμαζε τον εαυτό του «φιλόσοφο». Η ζωή μοιάζει με Πανήγυρη, οι μεν έρχονται για να παραβγούν στην πάλη, οι δε για να βγάλουν λεφτά, και οι άλλοι, τέλος, για να απολαύσουν το θέαμα. Τους τρεις αυτούς βίους τους βρίσκαμε ήδη στον Πλάτωνα, στο Θ΄ βιβλίο της Πολιτείας, παράλληλα με τις τρεις λειτουργίες της ψυχής, που αφήνουν κάθε φορά να επικρατεί μια αρχή: ο άνθρωπος της επιθυμίας επιζητεί τον πλούτο και το κέρδος (είναι φιλοχρήματος και φιλοκερδής), ο άνθρωπος της ανδρείας επιζητεί τη νίκη και τις τιμές (φιλόνικος και φιλότιμος) ο άνθρωπος της μάθησης και της σοφίας είναι προφανώς φιλομαθής και φιλόσοφος (Θ, 581 b).

Δεν θα προσκολληθώ σ' αυτούς τους τρεις βίους, που η σταδιοδρομία τους είναι μεγάλη, από τον Πλάτωνα ως τη σχολαστική φιλοσοφία ή ώς τη Χάννα Αρεντ· θα διατηρήσω όμως την τριχοτόμηση, που τη βρίσκουμε και με άλλη μορφή στον Πλάτωνα. Η προσφυγή στον Πλάτωνα, και όχι μόνον η επιστροφή στον πλατωνισμό, μας φανερώνει, πράγματι, τρία μοντέλα πραγματικότητας, ή τρεις οντολογικές τάξεις ιεραρχικά διαφοροποιημένες: 

1) την τάξη της πόλεως, που διέπεται από την ισότητα και αποτελεί πεδίο παρέμβασης του ανθρώπου: αρχή της είναι ο ανθρώπινος λόγος·

2) την τάξη του κόσμου, που διέπεται από την ελευθερία και όπου έρχονται στο φως τα διάφορα όντα: αρχή της είναι το είναι· 

3) την τάξη του ήθους, που διέπεται από το αγαθό και όπου ο άνθρωπος συναντά τα άλλα όντα: αρχή της είναι το νόημα.

Για να προσεγγίσω τη σημασία αυτών των τριών τάξεων, θα στηριχτώ σύντομα σε πέντε συγγραφείς: τους Σαρτρ, Χάιντεγκερ, Μερλώ-Ποντύ, Λεβινάς και Πλάτωνα. Αν ρωτούσαμε το ακροατήριο στις συναντήσεις μας ποιος είναι ο πιο «μοντέρνος» απ' αυτούς τους στοχαστές, δεν θα υπήρχε καμιά δυσκολία στην απάντηση: ο Πλάτωνας είναι φυσικά αρχαίος, ο Λεβινάς τον ακολουθεί κατά πόδας, με το να επιμένει τόσο στο Ταλμούδ, οι Μερλώ-Ποντύ και Χάιντεγκερ μοιάζουν μάλλον άκαιροι· μόνον ο Σαρτρ είναι ξεκάθαρα μοντέρνος, αυτός που στοχαζόταν «την αξεπέραστη φιλοσοφία της εποχής μας», δηλαδή τον μαρξισμό. Βέβαια οι καιροί έχουν αλλάξει, παίρνοντας γι’ άλλη μια φορά φαλάγγι διανοούμενους και φιλοσόφους, κάτι που δεν θα ξενίσει έναν αναγνώστη του Χέγκελ: η κουκουβάγια της Αθηνάς ανοίγει βράδυ βράδυ τα φτερά της. Γιατί όμως είναι «μοντέρνος» ο Σαρτρ: Η απάντηση του συγγραφέα του “Ο υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός” είναι ξεκάθαρη: γιατί, «ακριβώς, είμαστε σ' ένα πεδίο όπου υπάρχουν μόνον άνθρωποι». Και στ' αλήθεια, όλη η νεωτερικότη τα βρίσκεται εκεί: ενώ η Αρχαιότητα έβλεπε τους ανθρώπους και τους θεούς να αποκτούν γλώσσα στη διασταύρωση του ουρανού με τη γη, η νεωτερικότητα γνωρίζει μόνον το πεδίο εκείνο, «όπου υπάρχουν μόνον άνθρωποι». Από πού όμως έρχεται αυτό το πεδίο; Τι είναι το πεδίο; Σ' αυτό, το πεδίο δεν δίνει καμιάν απάντηση· ακόμη περισσότερο, βρίσκεται σε θεωρητική αδυναμία να απευθύνει το ερώτημα στον εαυτό του· δεν έχει βλέμμα ή λόγο· δεν λέει τίποτα, δεν βλέπει τίποτα, απλά λειτουργεί. Το πεδίο σχεδιάζει την ύπαρξη των ανθρώπων, χωρίς να νοιάζεται για ερωτήματα σχετικά με την καταγωγή ή το τέλος της. Με τη νεωτερικότητα, έχουμε μπει στον αιώνα του πεδίου, όπου αυτό απλώς υπάρχει.

Τον όρο αυτό θα τον εννοήσουμε με τρεις τρόπους: 

1. Μια ιδεατή και ουδέτερη επιφάνεια, χωρίς τραχύτητες, ανισότητες ή καμπυλώσεις. Είναι η ντελεζιανή «επιφάνεια», όπου πάνω της ευδοκιμούν «το πλακουτσωτό ζώο των επιφανειών, το τσιμπούρι, η ψείρα» ή το «ρίζωμα». Με το πεδίο (plan, από το λατινικό planus), μπαίνουμε στην πρώτη γεωμετρία, που χρησιμοποιεί μόνον «ευθείες γραμμές και καμπύλες», σύμφωνα με τον ορισμό του Καρτέσιου στη Γεωμετρία του. Μπορούμε να το ερμηνεύσουμε ως το πεδίο της αρχαίας αγοράς ή ως το πεδίο της νεότερης γραφής, όπου όλα τα ίχνη καλούνται και αποκρίνονται το ένα στο άλλο, αλλά τα ίδια παραμένουν έξω από κάθε αμφισβήτηση.

2. Μια κατασκευή σε οριζόντια προοπτική, σύμφωνα με το κατευθυντήριο σχέδιο που ορίζει πώς θα χαραχτεί, πώς θα «φυτευτεί» η οικοδομή. Εδώ η λέξη «plan» δεν προέρχεται πια από το planus, αλλά από το plant, που σημαίνει καταρχήν το φύτεμα ενός δέντρου, προτού να πάρει την έννοια της κάτοψης ενός κτιρίου, χάρη σ' ένα βιολογικό, και όχι λογικό, σχήμα.

3. Ένα σχέδιο εκπονημένο με βάση μια σειρά ορθολογικές ενέργειες, που αποβλέπουν στην επίτευξη ενός στόχου: στις μέρες μας, το σχέδιο της σταδιοδρομίας σ' ένα επάγγελμα ή ο οικονομικός σχεδιασμός σ' ένα κράτος παραπέμπουν στην πραγμάτωση ενός προγράμματος που πρέπει να γίνει πράξη βήμα προς βήμα, σ' έναν καθορισμένο αριθμό σταδίων.

Αν όμως δεν υπάρχει παρά πεδίο και τίποτε άλλο – και εννοώ το πεδίο της επικοινωνίας, μέσα στον μοναδικό ορίζοντα που υπάρχει, τον ορίζοντα των ανθρώπων, χωρίς κάποιαν ανώτερη αρχή που να μπορεί να δώσει σ' αυτό το σχέδιο (για να συνεχίσουμε να μιλάμε στη γλώσσα των αρχιτεκτόνων) μια όψη· αν δεν υπάρχει παρά ορίζοντας και τίποτε άλλο, δηλαδή η επ' άπειρο διαφεύγουσα σχέση της διαλογίας, ποιος θα πει τότε, για τον ίδιο τον άνθρωπο, το δίκαιο και τη δικαιοσύνη; Ποιος, ακόμη απλούστερα, θα πει τον κόσμο του είναι, που εδώ έχει συρρικνωθεί στην αφαίρεση της επιπεδομετρίας; Μπορούμε ακόμη να στοχαζόμαστε, χωρίς αυτό να αποτελεί αντίφαση και παραλογισμό, πάνω στο είναι του ανθρώπου, τη στιγμή που ο άνθρωπος δεν νοιάζεται πια να έρθει στον κόσμο, παρά μόνο να προσχωρήσει στη γλώσσα;