Συνέχεια από: Σάββατο 8 Απριλίου 2023
Ο ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ
Jean-François Mattéi
Ας γυρίσουμε λοιπόν στη γη, στην πολιτεία των ανθρώπων, και στην αγορά εκείνη, σύγχρονη μορφή της οποίας είναι το παρόν Φόρουμ, όπου ο καθένας έρχεται και παίρνει τον λόγο. Τι μοντέλο μας προσφέρει, πού νά μπορεί να προτείνει ένα νόημα στoν άνθρωπο του καιρού μας, σε μιαν εποχή όπου όλοι διαλαλούν τον θάνατο του ανθρώπου, τη στέρηση του νοήματος και την εξαφάνιση του μοντέλου; Η παραδοσιακή απάντηση είναι γνωστή, και οι αναλύσεις των Ζαν-Πιερ Βερνάν, Πιέρ Βιντάλ-Νακέ, Πιέρ Λεβέκ και Μαρσέλ Ντετιέν αποκατέστησαν τη στερεότητά της με νέες προσπάθειες. Το γεωμετρικό μοντέλο της αγοράς, μακρινός πρόγονος της διαλογικής εκείνης σχέσης που ενώνει τον άνθρωπο με τον συνάνθρωπο στην καρδιά της νεότερης πολιτείας, σε μια πλήρη εμμένεια, εμφανίστηκε αρχικά στην Ιωνία προτού περάσει στην Ελλάδα. Ας θυμηθούμε τη ραψωδία Β της Οδύσσειας: ο Τηλέμαχος έχει συγκαλέσει την αγορά της Ιθάκης, οι ευγενείς κάνουν κύκλο ο γιος του Οδυσσέα προχωρεί και, όρθιος στη μέση της συνέλευσης –στῆ δὲ μέσῃ ἀγορῇ (στίχος 37)–, παίρνει το σκήπτρο στο χέρι για να μιλήσει στον κύκλο των ίσων που τον περιβάλλει. Μετά την εξαφάνιση της αρχαϊκής βασιλείας, όπου ο άναξ διοικούσε από το ύψος μιας θρησκευτικής κυριαρχίας, η πόλις συγκροτείται σταδιακά γύρω απ' αυτόν τον κοινό και άδειο χώρο, όπου ο καθένας έρχεται να συζητήσει με τους συμπολίτες του τα ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος, χωρίς να υπάρχει άλλο μέτρο από την ίδια τη συζήτηση. Το εργαλείο της πολιτικής ζωής είναι πια ο λόγος, που υποσκελίζει τις άλλες μορφές εξουσίας κατά τη διάρκεια αυτών των δημόσιων και καθημερινών συζητήσεων, στις οποίες σφυρηλατούνται τα όπλα της ρητορικής και της σοφιστικής, «τα όπλα της κριτικής» στη μαρξική γλώσσα, στα οποία κανένας θεσμός δεν θα μπορέσει ν' αντισταθεί. Η πόλις προσφέρει ένα ομοιογενές και ουδέτερο πεδίο, όπου δεν αναγνωρίζεται καμιά ιεραρχία ή διαφοροποίηση και όπου κάθε πολίτης μπορεί να εκφραστεί για να αμφισβητήσει ή να αμφισβητηθεί, χωρίς πια να πρέπει να δώσει λογαριασμό στους θεούς, στους κυρίους ή στην αλήθεια. Εφόσον ο άνθρωπος, και όχι ο Θεός, είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων, οτιδήποτε λέγεται –και, στη συνέχεια, γράφεται– θα μετριέται με την πήχη του ανθρώπου, δηλαδή με την απλή εκείνη διαλογική σχέση, από την οποία έχει εξοβελιστεί κάθε κυριαρχία, εκτός από εκείνην της κατάλληλης στιγμής, του καιρού. Ο Ζαν-Πιέρ Βερνάν το έδειξε σε σελίδες που είναι πια κλασικές: «Μέσα σ' αυτόν τον ελεύθερο διάλογο που θεσπίζεται στο κέντρο της αγοράς, όλοι οι πολίτες ορίζονται ως ίσοι και όμοιοι. Βλέπουμε να γεννιέται μια κοινωνία, όπου η σχέση ανθρώπου προς άνθρωπο συλλαμβάνεται με τη μορφή μιας σχέσης ταυτότητας, συμμετρίας, αντιστρεπτότητας».
Με το μοντέλο αυτό, που ο Ζ.-Π. Βερνάν το χαρακτηρίζει «γεωμετρικό», συσχετίζοντάς το με την κοσμολογία του Αναξίμανδρου, και που τελικά θα πάρει μάλλον τη μορφή μιας «αριθμητικής» ισότητας, βρισκόμαστε μπροστά στην εμφάνιση του δημοκρατικού μοντέλου, για το οποίο κανείς δεν αμφιβάλλει, από την εποχή του Τοκβίλ ή του Νίτσε, πως αποτελεί την κινητήρια δύναμη των νεότερων κοινωνιών. Εκείνο όμως που δεν μας λένε, είναι ποιος είναι ο λόγος που δικαιώνει την αποκλειστική επιλογή, από μέρους της νεωτερικότητας, αυτού του «διαλογικού» μοντέλου σε βάρος του άλλου, του «διαλεκτικού», εφόσον και τα δύο έχουν τις ρίζες τους στον ελληνικό λόγο. Δεν μας λένε επίσης για ποιο λόγο ο διάλογος των πάντων με τους πάντες, εκείνο που ο Ρουσσώ εννοούσε με τον όρο «η βούληση όλων», έρχεται τόσο συχνά σε σύγκρουση με τη γενική έννοια του κοινού καλού, της «γενικής βούλησης» του ίδιου του Ρουσσώ, και ποια από τις δύο αρχές είναι εκείνη που θα πρέπει, τελικά, να υπερισχύει. Εφόσον υπερισχύει η διαλογική σχέση, που το λιγότερο που μπορεί να κάνει είναι να σφάλει, αν όχι και να επιμείνει στο σφάλμα της, τότε η ανώτερη αρχή της Ιδέας αναιρείται στην πράξη, αν όχι και στη θεωρία. Ο δε Ρουσσώ δείχνει ότι το δημοκρατικό «ιδεώδες», που θεμελιώνεται στην ισότητα όλων και είναι αντίθετο προς τη «φυσική τάξη», κινδυνεύει να είναι εξίσου απατηλό, όσο και η μεταφυσική «ιδέα» που ανάγεται στον Πλάτωνα: γιατί μια κοινωνία μπορεί να εμπνέεται στα λόγια από το δημοκρατικό «ιδεώδες», ώστε να το απεμπολεί καλύτερα με τα έργα της. Οπότε, αντί να γενικεύσουμε την ελευθερία, μέσω της ισότητας θα γενικεύαμε τη δουλεία, στις διάφορες εκφάνσεις της: εξάρτηση των ανθρώπων, των γνωμών και των πραγμάτων. Η Χάννα Άρεντ δεν λέει τίποτε άλλο στην Ανθρώπινη Κατάσταση, όταν περιγράφει με ποιον τρόπο η νεωτερικότητα περιέστειλε τον άνθρωπο σε animal laborans, αποκρύπτοντας τις σφαίρες του έργου και της δράσης μέσα στη vita activa, για να μην αναφέρουμε καθόλου την πλατωνική vita contemplativa, που έχει εκπέσει από τα δικαιώματά της μέσα στον κόσμο της παραγωγής, και πρώτα πρώτα της παραγωγής της γλώσσας, τι μένει να θεωρήσει κανείς; Αν, αντίθετα, ο διαλεκτικός λόγος είναι εκείνος που πρέπει να επιβάλει το μέτρο του, τότε επιτείνουμε τον πλατωνισμό και πρέπει να δεχτούμε πως, τελικά, ο Θεός και όχι ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων. Έτσι, ο Ρουσσώ, κινούμενος μέσα στην πλατωνική παράδοση, θα διακρίνει τον άνθρωπο του Θεού» από τον «άνθρωπο του ανθρώπου», αποκαθιστώντας τον παραδοσιακό μεταφυσικό δυϊσμό, ο οποίος, σε τελευταία ανάλυση, είναι ηθικής τάξεως και αφορά την πρακτική σκοπιμότητα του Αγαθού.
Ο Πλάτων λοιπόν, ακολουθώντας τον Σωκράτη, θα αποδοκιμάσει το διαλογικό πολιτικό μοντέλο -που κινείται μέσα στον ανθρώπινο μονάχα ορίζοντα- για να επεξεργαστεί ένα καθαυτό διαλεκτικό μοντέλο –που βρίσκεται στο ύψος του όντος–, ή μάλλον θα αρθρώσει, ακριβώς στους «διαλόγους» του, το διαλογικό μοντέλο πάνω στο διαλεκτικό μοντέλο. Ίσως να ισχύει ότι αυτός που λέει τις πρώτες λέξεις είναι ο άνθρωπος· αλλά ο κόσμος είναι εκείνος που τελικά, θα κρατήσει τον λόγο, που, θα κρατήσει δηλαδή τον λόγο μέσα σε τέτοια πλαίσια, ώστε να εξασφαλιστεί η παρουσία της αλήθειας. Το ίδιο το μοντέλο του Αναξίμανδρου, αυτό το κυκλικό σχήμα όπου το κέντρο, που αποκλείει το πάνω και το κάτω, λειτουργεί ως σημείο αναφοράς και διευθετεί με αυτόν τον τρόπο μια τάξη ισότητας, είναι ένα κοσμολογικό μοντέλο. Μπορούμε να προβάλουμε αυτό το σχήμα στην αθηναϊκή πόλη και να δεχτούμε, μαζί με τους Πιέρ Λεβέκ και Πιέρ Βιντάλ-Νακέ, μιαν «ορισμένη σύμπτωση», ανάμεσα στη γεωμετρική οπτική του Αναξίμανδρου και στη δημοκρατική οπτική του Κλεισθένη, ωστόσο πάλι, όλες οι μορφές του χώρου της πόλης, από τον Κλεισθένη ως τον Ιππόδαμο τον Μιλήσιο και λίγο αργότερα τον Πλάτωνα, πλάθονται πάνω στον άξονα του κόσμου, για να δώσουν κάποιο νόημα στη συμβίωση των ανθρώπων. Ο Πλάτων από τη μεριά του, ανάποδα κατά κάποιον τρόπο, θα ξεκινήσει από το διαλογικό μοντέλο που κληρονομεί από τους σοφιστές και τον Σωκράτη και θα υψωθεί σ' ένα υψηλότερο μοντέλο, το μοντέλο τού είναι, του κόσμου και του ίδιου του πράγματος» (το πράγμα αυτό), το οποίο πράγμα, όπως φαίνεται στο τέλος του Κρατύλου, έχει πάντοτε την τελευταία λέξη.
Έτσι, ο συγγραφέας των Νόμων θα αντικαταστήσει το γεωμετρικό και δημοκρατικό μοντέλο του Κλεισθένη, που τέμνει την πόλη κατά την επίπεδη επιφάνειά της, με ένα μοντέλο που θα έπρεπε να το ονομάσουμε ουρανομετρικό. Από δω κι εμπρός ο κόσμος υπερισχύει απέναντι στη γη, και η πλατωνική πολιτεία των Μαγνητών θα χτιστεί κατ' εικόνα των δώδεκα οίκων του ουρανού, γύρω από την έδρα της Εστίας, που ο Πλάτων τη φέρνει από την αγορά πίσω στην πατρίδα της την Ακρόπολη, σάμπως κατ' εικόνα των δώδεκα θεών του Ολύμπου. Η αριστοκρατική ευνομία απαντά στη δημοκρατική ισονομία, η αναλογία στη διαλογία, και η αρμονική συνήχηση του κόσμου και της πολιτείας στην παράφωνη συνήχηση των ανθρώπων στον χώρο των συνελεύσεων. Το μέτρο του διαλόγου ρυθμίζεται μονάχα από τη συνήχηση των διαλεγομένων, εκεί όπου το μέτρο της διαλεκτικής υπακούει σε μιαν ανώτερη αρχή, ξένη προς την πρόσκαιρη σύγκλιση των γνωμών, έστω κι αν είναι ορθές. Βρισκόμαστε πάντοτε, με την ανατέλλουσα φιλοσοφία, στο σταυροδρόμι της γλώσσας και του κόσμου· αντί όμως να αποκαλύπτει στον καθέναν το πρόσωπο του άλλου -«ας αφήσουμε το εγώ και το εσύ» ζητάει ο Ξένος του Σοφιστή από τον Θεαίτητο-, ο πλατωνικός λόγος φανερώνει στον κόσμο το αληθινό πρόσωπο του είναι.
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου