Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης Και ο Χριστιανικός Πλατωνισμός (2)

 Συνέχεια από: Τρίτη 25 Απριλίου 2023

Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης
 Και ο Χριστιανικός Πλατωνισμός.  

Του Salvatore Lilla.   

 1. Κλήμης ο Αλεξανδρεύς(συνέχεια)   

Πρώτος ο J.Whittaker τράβηξε την προσοχή μας στην εξάρτηση τού Κλήμη απο την ερμηνεία τού "Ενός" των δύο υποθέσεων τού Παρμενίδη, που ήταν στην μόδα στην νεοπυθαγορική σχολή τού Moderato και του Πλωτίνου. Σ'ένα χωρίο τού τετάρτου βιβλίου των Στρωμάτων (IV, 156, 1-2) ο Κλήμης αντιπαραθέτει τον Υιό και τον Πατέρα.

          "Ο Θεός, καθώς δέν αποδεικνύεται, δέν μπορεί ούτε να είναι αντικείμενο επιστημονικής γνώσης. Ο Υιός αντιθέτως, είναι σοφία, επιστήμη και αλήθεια....ο Υιός δέν είναι ούτε απλώς το "Ενα" καθαυτό, ούτε είναι πολλαπλός σαν να έχει πολλά μέρη. Περισσότερο, Αυτός είναι Ενα καθότι είναι το "Ένα-όλον" και συνεπάγεται δέ ότι είναι όλα τα όντα".

          Ένα άλλο χωρίο στο πέμπτο βιβλίο των Στρωμάτων (V, 81,5-82,1)τονίζει τις αρνητικές ιδιότητες του Θεού.

          "Πώς θα μπορούσε να είναι εκφραστέος ο Θεός...δέν θα ήταν σωστό να τον ονομάσουμε το πάν, το όλον.Το Πάν ενέχει μέγεθος, ενώ ο Θεός είναι ο Πατέρας όλων των όντων. Ούτε πρέπει να ομιλούμε για τα μέρη του: το "ένα" δέν τέμνεται και γι'αυτό είναι άπειρο. Δέν κατανοείται σαν αδιαπέραστο αλλά σαν απουσία μεγεθών και απέραντο. Και είναι επιπλέον χωρίς μορφή και όνομα".

          Όπως έδειξε ο Whittaker, η πρώτη γραμμή βασίζεται στα συμπεράσματα, αντίθετα μεταξύ τους, των δύο πρώτων υποθέσεων του Παρμενίδη: ενώ ο Θεός ο Πατήρ, ταυτίζεται πρακτικώς με το αρνητικό "ένα" της πρώτης υποθέσεως, και δέν μπορεί να είναι αντικείμενο επιστημονικής γνώσης (Παρμ. 142 α 3-5), ο Υιός δέχεται τις θετικές ιδιότητες   τού "ενός" τής δευτέρας υποθέσεως, καθότι είναι αντικείμενο επιστημονικής γνώσης (Παρμ. 155,6) και είναι επίσης το ένα-όλον (Παρμ 145 C 4-5). Το δεύτερο χωρίο εφαρμόζει στον Θεό (τον Πατέρα) μερικά σημαντικά σημεία τού "ενός" της πρώτης υποθέσεως του Παρμενίδη.

          Ο Θεός είναι άρρητος (Παρμ. 142 α 3, α5), δέν είναι το όλον και δέν έχει μέρη, είναι άπειρος, είναι χωρίς μορφή και χωρίς όνομα.

          Αυτή η ερμηνεία των δύο πρώτων υποθέσεων του Παρμενίδη αντιστοιχεί ουσιαστικώς σε εκείνη του Moderato και του Πλωτίνου. Σύμφωνα με τον Moderato, ενώ το πρώτο "Ένα" είναι πάνω απο το Είναι-μ'αυτόν τον τρόπο ερμηνεύει το "μή-είναι" της πρώτης υπόθεσης τού Παρμενίδη-το δεύτερο "ένα" είναι το απόλυτο και νοητό είναι, όπως επίσης και η ολότης των ιδεών. Και ο Κλήμης λοιπόν τοποθετεί τον Πατέρα πάνω απο τον Υιό, το υψηλότερο απο τα όντα και υπολογίζει τον Υιό σαν την ολότητα των όντων και σαν ιδέα. Ο Πλωτίνος ισχυρίζεται ότι ο Παρμενίδης, στον Πλατωνικό διάλογο, διακρίνει το πρώτο "ένα" ή το απόλυτο "ένα" απο το "ένα-πολλαπλότης" (Εν. V , 1,8). Τόσο ο Moderato όσο και ο Πλωτίνος αναφέρουν και το Ενα της τρίτης υποθέσεως, την οποία ταυτίζουν με την ψυχή τού κόσμου. Αλλά αυτό το τρίτο "ένα" δέν φαίνεται να επηρεάζει άμεσα την Θεολογία τού Κλήμη, η οποία δέν ασχολείται λεπτομερώς με το Άγιο Πνεύμα! Ένα σημείο είναι ιδιαιτέρως τονισμένο απο τον Πλωτίνο: στις πρώτες τρείς υποθέσεις ο Παρμενίδης υπαινίσσεται καθαρά στις τρείς μεταφυσικές υποστάσεις (Εν. V, 1,8), το Ένα-Αγαθό, τον Νού και την ψυχή του κόσμου!

          Επειδή δέ ο Κλήμης και ο Πλωτίνος ταυτίζουν το αρνητικό "ένα" της πρώτης υπόθεσης του Παρμενίδη με την πρώτη αρχή και το "ένα" της δεύτερης υπόθεσης αντιστοίχως με τον Υιό (ο λόγος) και τον μεταφυσικό νού, αυτές οι τονισμένες αναλογίες ανάμεσα στον Θεό του Κλήμη και το "ένα" του Πλωτίνου απο το ένα μέρος, και ανάμεσα στον Υιό του Κλήμη (ο λόγος) και τον Νού του Πλωτίνου απο το άλλο, δέν πρέπει να μας εκπλήσσουν. Τόσο ο Κλήμης όσο και ο Πλωτίνος βεβαιώνουν ότι ονόματα όπως "ένα", "αγαθό", "νούς", "είναι" και "Θεός" τα οποία αποδίδονται στην πρώτη αρχή, δέν είναι τα πραγματικά της ονόματα αλλά απλώς οι καλύτερες έννοιες πάνω στις οποίες μπορούμε να βασισθούμε για να την πλησιάσουμε! Εάν για τον Πλωτίνο το "ένα" βρίσκεται πάνω απο τον νού και το είναι, για την Κλήμη ο Πατήρ είναι η αιτία η οποία τίθεται πέραν του Υιού, η απαρχή των όντων, (Στρωματείς VII ,2,3)-μία καθαρή απόδειξη της "υπαγωγής" του (του Υιού). Τόσο ο Κλήμης όσο και ο Πλωτίνος τονίζουν το γεγονός ότι η απεραντότης (το άπειρο) του Θεού δέν κατανοείται με την σημασία ότι Αυτός είναι "αδιάβατος". Και οι δύο βεβαιώνουν καθαρά ότι αυτή η πρόοδος, τού αφαιρέω (αφαιρώ) που δείχνει την προοδευτική απόρριψη όλων των ιδιοτήτων της πρώτης αρχής, μπορεί να μας δείξει μόνον αυτό που δέν είναι Θεός, αλλά όχι αυτό που Αυτός είναι πραγματικά. Πολλές απο τις αρνητικές ιδιότητες   που αποδίδει στον Θεό ο Κλήμης είναι οι ίδιες οι οποίες χαρακτηρίζουν το "ένα" του Πλωτίνου. Ο Λόγος του Κλήμη προοδεύει απο τον Πατέρα, όπως ο Νούς του Πλωτίνου κατάγεται απο την  υπερχείλιση της άπειρης δυνάμεως του "Ενός". Προελθών! Και ο Υιός του Κλήμη είναι το "φώς του πατρός", ακριβώς όπως ο Νούς του Πλωτίνου μπορεί να παρομοιαστεί με το φώς που ακτινοβολεί ο ήλιος. Ο Υιός του Πατρος του Κλήμη και ο Νούς του Πλωτίνου γεννώνται απ'αιώνος. Ο Κλήμης θεωρεί τον Υιό σαν το "Ένα-όλον" και σαν το κέντρο του κύκλου όπου όλες οι ακτίνες φαίνονται ενωμένες. Με τον ίδιο τρόπο ο Πλωτίνος υπολογίζει τον μεταφυσικό Νού σαν την σύνθετη ενότητα η οποία αντιστοιχεί στην ολότητα των νοητών όντων και παρομοιάζει την ένωση αυτών των όντων στον Νού με την ένωση των λογικών αρχών στον σπόρο, και στο κέντρο του κύκλου. Όπως ο Κλήμης τοποθετεί τον Υιό(τον λόγο) σε άμεση σχέση με τις ιδέες, έτσι και ο Πλωτίνος υπολογίζει τον νού σαν την αρχή του τόκου των ιδεών και σαν το αποκορύφωμά τους.

          Το μεταφυσικό σύστημα του Πλωτίνου πάντως είναι πιό ακριβές απο του Κλήμη. Για τον Πλωτίνο το γεγονός ότι το "ένα-αγαθό" είναι ανώτερο απο τον νού και δέν έχει νοητική δραστηριότητα είναι ένα αδιαμφισβήτητο αξίωμα. Ο Κλήμης όμως, παρότι δέχεται ότι ο όρος "νούς" είναι ακατάλληλος για να εκφράσει την φύση τού Θεού, αποδεικνύεται πολύ επιρρεπής στό να θεωρήσει τον Θεό σαν έναν σκεπτόμενο Νού! Και ενώ για τον Πλωτίνο το "ένα-αγαθό" είναι ανώτερο όχι μόνον απο τον νού αλλά και απο το απόλυτο Είναι (το οποίο σύμφωνα μ'αυτόν είναι ταυτόσημο με τον νού), για τον Κλήμη ο Θεός, όπως μας φανέρωσε επίσης ο Whittaker, παραμένει "αυτός που είναι", "ο Ων" της Εξόδου 3,14, παρότι σ'ένα χωριό των Στρωμάτων ο Υιός καθορίζεται "ο υπέρτατος και ο καλύτερος των όντων". Ο Θεός του Κλήμη τουλάχιστον όσον αφορά την νοηματοδότηση σαν Νούς και σαν ο ών, μοιάζει επίσης και στον Θεό του Φίλωνος. Και είναι δυνατόν επίσης να συγκριθεί και με τον "πρώτο Θεό" του Νουμένιου και τον Νού του Πλωτίνου!

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.