Jean-François Mattéi - Ο ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ (6)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 13 Απριλίου 2023

Ο ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ

Jean-François Mattéi

Οι τρεις τάξεις (συνέχεια)

Είναι γνωστή η απάντηση του Χάιντεγκερ στον Σαρτρ, στην “Επιστολή για στον ανθρωπισμό”. Εκεί που ο συγγραφέας του “Είναι και του μηδενός” έγραφε: «Είμαστε σ' ένα πεδίο όπου υπάρχουν μόνον άνθρωποι», ο συγγραφέας τού “Είναι και Χρόνος” γράφει: «Είμαστε σ' ένα πεδίο όπου υπάρχει κυρίως το είναι». Θα παρατηρήσατε την αλλαγή του επιρρήματος, το «κυρίως» που αντικατέστησε το «μόνο», την αρχή του είναι που αντικατέστησε τη μοναξιά του ανθρώπου. Ο Χάιντεγκερ αλλάζει εδώ ριζικά πεδίο, και θα ταυτίσει το είναι με το πεδίο μέσα στην έκφραση «es gibt» das Sein, «υπάρχει το είναι», προτού να δείξει εκτενέστερα, στη συνέχεια του κειμένου, τον πρωταρχικό περιορισμό του μεταφυσικού ανθρωπισμού. Ο ανθρωπισμός είναι μεταφυσικός, ακόμα και στην απλούστερη διαλογική σχέση, λόγου χάρη σ' εκείνην που συζητεί για τα δικαιώματα του ανθρώπου, ως προς το ότι φαντάζεται τον άνθρωπο μόνο στο πεδίο μιας ουσίας, η οποία ερμηνεύεται ως animal rationale ή animal laborans, δηλαδή με γνώμονα την animalitas του και μόνον, και ποτέ την humanitas του. Ο Χάιντεγκερ, αντίθετα, τείνει να σκεφτεί το Da-sein του ανθρώπου ως «ek-sistence», δηλαδή ως το εδώ (da) του ανοίγματος στον κόσμο, το οποίο ξεκινά από αυτό το φέγγος του είναι, που από μόνο του μας προσανατολίζει στη διάσταση του κατακόρυφου. Κάθε φέγγος (Lichtung), ως άνοιγμα μέσα από το οποίο το φως μπαίνει σ' ένα ξέφωτο, έρχεται από ψηλά: το ξέφωτο είναι ανοιχτό προς τον κόσμο, ενώ η αγορά, αυτός ο άλλος κενός χώρος όπου έρχεται να μπει ο άνθρωπος, είναι κλεισμένη στην πόλη, ζωσμένη από τα τείχη και τους νόμους της, καθώς και από τη γλώσσα της. Κι εδώ αναγνωρίζουμε τα δύο μοντέλα που μας κληροδότησε η Αρχαιότητα, τους δύο μείζονες άξονες γύρω απ' τους οποίους μπορούμε να συνταχθούμε, τον ορίζοντα του λόγου των ανθρώπων ή το αρχικό ύψος του κόσμου ή, αλλιώτικα, τα δυο εργαλεία που προσανατολίζουν κάθε πλου: την πυξίδα και τον αστρολάβο.

Το άνοιγμα στον κόσμο φανερώνει αυτό που ο Μερλώ-Ποντύ, στο Le visible et l'invisible [Το ορατό και το αόρατο], θα ονομάσει «κατακόρυφο είναι», και που θα το αντιπαραθέσει σημείο προς σημείο στον σαρτρικό ανθρωπισμό. «Αυτό που εγώ ονομάζω κατακόρυφο είναι εκείνο που ο Σαρτρ ονομάζει ύπαρξη που γι’ αυτόν όμως γίνεται αμέσως η αστραποβολή του μηδενός [...]. Στην πραγματικότητα ο κύκλος υπάρχει και η ύπαρξη δεν είναι ο άνθρωπος. [...] Πρέπει να ξυπνήσουμε ολάκερο το πεδίο του «κατακόρυφου». Η ύπαρξη του Σαρτρ δεν είναι «κατακόρυφη», δεν είναι «όρθια». Σ' αυτό το κατακόρυφο, που ο Μερλώ-Ποντύ λέει πως διέπεται από το «ύψος» («εμφάνιση μιας Hoheit που έρχεται από ψηλά [...], δηλαδή μιας αρνητικότητας που έρχεται στον κόσμο»), αναγνωρίζουμε τον όγκο του κόσμου και όχι την επιφάνειά του, στη σάρκα του κόσμου» και όχι την «επιδερμίδα» του, την οποία εγκωμιάζει ο Ντελέζ, σαγηνεμένος αποκλειστικά από τη χάρη του σημαίνοντος.

Αυτήν τη διάσταση του ύψους, του κατακόρυφου είναι ή του κόσμου, η νεωτερικότητα τη συγκάλυψε, προς όφελος του πεδίου που ορίζεται μόνο από τον ορίζοντα των ανθρώπων. Είτε η νεότερη γραφή πραγματεύεται τον άνθρωπο, είτε τον εργαζόμενο, τον παραγωγό, τον προλετάριο, είτε, σε πιο πρόσφατη γλώσσα, την επιφάνεια, το ομοίωμα, το ρίζωμα, τη φαντασίωση κλπ., όλα αυτά καταλήγουν στο ίδιο πράγμα: ο άνθρωπος προβάλλεται στην επιφάνεια του σημαίνοντος και συρρικνώνεται στις διαστάσεις του υλικού τρόπου παραγωγής της γλώσσας. Οι Έλληνες δίδασκαν ένα εντελώς άλλο μάθημα: η τάξη του κόσμου δεν εξαντλείται στην τάξη της επιθυμίας ή σ' εκείνην του κειμένου· για να είμαστε «επιφανειακοί λόγω βαθύτητας» και να χαιρετίσουμε το θεϊκό φανέρωμα που έρχεται να γεννηθεί μέσα στο ορατό, πρέπει να αναγνωρίσουμε τη δύναμη αυτού του αόρατου βάθους, το οποίο ακριβώς βγαίνει στην επιφάνεια. Έτσι, ο Χάιντεγκερ θα είναι δικαιολογημένος να πει, ενάντια στον παραδοσιακό ανθρωπισμό, που θα ήταν μάταιο να του ξαναδώσουμε κάποιο νόημα μιας και ενστερνίζεται το πεδίο του μη νοήματος και μόνον αυτό, ότι «ο ανθρωπισμός δεν τοποθετεί αρκετά ψηλά την humanitas του ανθρώπου».

Αυτή όμως η δωρεά του είναι, είναι άραγε ακόμη ένα «επίπεδο», όπως φαίνεται να φρονεί ο Χάιντεγκερ, όταν υιοθετεί τον όρο του Σαρτρ για να αντιπαραθέσει την τάξη τού είναι στην τάξη των ανθρώπων; Σίγουρα δεν είναι πια «επίπεδο» το είναι εκείνο που, ερχόμενο στον κόσμο, υπερβαίνει συνέχεια τον ορίζοντα της γλώσσας και των τελικών δυνατοτήτων της να ορίζει. Δεν είναι περίεργο που η ρίζα της καστανιάς, με την αργή και σιωπηλή φυτική της ανάπτυξη, προξενεί ναυτία σ' εκείνον ο οποίος, έστω και όταν μετανιώνει που πήρε για υπερβολικά πολύν καιρό τη γλώσσα για τον κόσμο, παραμένει ενταγμένος αποκλειστικά στο επίπεδο της γραφής. Παρόμοια, οι Ντελέζ και Γκουατταρί δεν βρίσκουν αρκετά σκληρές λέξεις για τον κόσμο αυτόν, που βρίσκεται πάντοτε πέρα απ' τα όσα εμείς λέμε γι' αυτόν, κατ' εικόνα του δέντρου της φιλοσοφίας που μεγαλώνει πάντοτε προς τα πάνω: «Είναι παράξενο, πώς έφτασε το δέντρο να κυριαρχήσει στη δυτική πραγματικότητα και σ' όλη τη δυτική σκέψη, από τη βοτανική ως τη βιολογία, αλλά και στη γνωσιολογία, τη θεολογία, την οντολογία, σ' όλη τη φιλοσοφία.... Grund, roots και fundations».

Ίσως δεν είναι τόσο η Δύση που έχει προνομιούχες σχέσεις με το δάσος, όσο ο ίδιος ο κόσμος της ζωής. Ό,τι και να λέει η νεωτερικότητα, η φιλοσοφία και η ύπαρξη δεν παίζουν το παιχνίδι τού να χάνονται από ίχνος σε ίχνος πάνω στη λεκτική επιφάνεια των σημαινόντων και μόνο, ή, αν προτιμάτε, δεν εξαντλούνται μέσα σ' αυτήν την υλικότητα της γραφής, που βάζει μέσα μας τη λήθη. Μοιάζουν πολύ περισσότερο με δέντρο, θυμίζοντας τον Καρτέσιο των Αρχών, ή με κίονα, θυμίζοντας τον Πλάτωνα της Πολιτείας καθώς και τον Νίτσε του Ζαρατούστρα, ο οποίος προσπαθούσε να «μιμηθεί την αρετή του κίονα» (ΙΙ, 13): «γίνεται όλο και ομορφότερος και λεπτότερος καθώς ανεβαίνει, αλλά και σκληρότερος και πιο ανθεκτικός από μέσα». Και ο Ζαρατούστρα προσθέτει, στο επεισόδιο του σκυλιού της φωτιάς (ΙΙ, 18): «Θα πω και τούτο, για τους καταστροφείς των κιόνων, πως σίγουρα η μεγαλύτερη τρέλα είναι να ρίχνεις αλάτι στη θάλασσα και κίονες στο βούρκο».

Μίλησα πρωτύτερα για μια τρίτη τάξη, που ο ανθρωπισμός την αγνοεί, χωμένος ολόκληρος στη διαλογική του σχέση, και που η σκέψη του Χάιντεγκερ την αφήνει και αυτή στη σκιά, τουλάχιστον για τον παρόντα καιρό, αλλά την οποία εισήγαγε ο Πλάτων στη φιλοσοφική παράδοση. Η τάξη της πόλεως, εστιασμένη γύρω από την αγορά, σύμφωνα μ' ένα χωρικό σχήμα που διέπει τις διαλογικές σχέσεις των ανθρώπων (ταυτότητα, συμμετρία και αντιστρεπτότητα) βασιζόταν στην ισονομία, η ισότητα όλων μπροστά στον νόμο. Η τάξη του κόσμου, αντίθετα, στον κατακόρυφο άξονα της διαλεκτικής που κινείται προς τα πάνω και προς τα κάτω (δείτε το παράδειγμα της γραμμής, στο ΣΤ' βιβλίο της Πολιτείας, που είναι προσανατολισμένο από κάτω προς τα πάνω, άνω και κάτω), υπακούει στην ευνομία, δηλαδή στη δικαιοσύνη που αναγνωρίζει την αρμονική συνήχηση του σύμπαντος. Ναι μεν η τάξη του κόσμου θεμελιώνει, στον Πλάτωνα, την τάξη της πόλεως, χωρίς δυνατότητα αντιστροφής, όπως ακριβώς η γεωμετρία των στερεών ή η στερεομετρία θεμελιώνει την επίπεδομετρία (Πολ., Ζ)· ναι μεν η δικαιοσύνη, που ο Γοργίας την αποκαλεί με το πυθαγόρειο όνομά της «γεωμετρική ισότητα» (508 d), θεμελιώνει με τη σειρά της την αριθμητική ισότητα της πόλεως, όπου, όπως θα γράψει ο Σαρτρ στο τέλος των Λέξεων, ο ένας άνθρωπος αξίζει όσο και όλοι οι άνθρωποι, αλλά όμως δεν έχουν ειπωθεί τα πάντα για τον Πλάτωνα.

Αντίθετα, όλα ξεκινάνε για τον φιλόσοφο. Πραγματικά, τόσο το πολιτικό όσο και το κοσμολογικό μοντέλο μπορούν να γίνουν αντικείμενο στοχασμού κάτω από το φως της ισότητας ή της ανισότητας, του μέτρου ή της έλλειψής του, της ελευθερίας ή της δουλείας. Το διαπιστώνουμε αυτό με τους σοφιστές, που ερμηνεύουν το φυσιοκρατικό πρότυπο της εποχής τους είτε με όρους ισότητας (είμαστε όλοι «φύσει» ίσοι), ως αποτέλεσμα μιας διαγραφής των κοινωνικών διαφορών, είτε με όρους ανισότητας (οι ισχυροί καταδυναστεύουν «φύσει» τους αδυνάτους), ως αποτέλεσμα μιας ενίσχυσης των φυσικών διαφορών. Άρα η δικαιοσύνη δεν ευθυδικεί απόλυτα, κι ακόμη λιγότερο ο δημόσιος χώρος, από τη στιγμή που παγιδεύονται σ' αυτό που ο Κέλσεν ονόμαζε «οφθαλμαπάτη της φυσιοκρατικής μεταφυσικής». Πάνω απ' αυτές τις δύο τάξεις, σε μια νέα διάσταση που υπερβαίνει τον άνθρωπο και τον κόσμο προξενώντας την έκρηξη του διπλού φυσιοκρατικού προτύπου ή μάλλον δίνοντάς του επιτέλους ένα νόημα μέσα στο πλαίσιο των δικών του ορίων, η αστραποβολή του πλατωνικού Αγαθού, του ἐπέκεινα τῆς οὐσίας (Πολ., Θ, 509 b), «πέρα από την ουσία και από την ύπαρξη», πέρα από τον κόσμο και την πολιτεία. Οι νεότεροι έχουν μετατρέψει το Αγαθό σε Αξία, ανάγοντάς το έτσι σε αντικείμενο μιας καθαρά ανθρώπινης εκτίμησης και προβάλλοντας το Αγαθό στο πεδίο του «πεδίου», και μάλιστα, σχεδιάζοντας το Αγαθό: ξέρουμε τι συνέβη στις κοινωνίες που αποτόλμησαν να ενσωματώσουν με τη βία το Αγαθό στην ιστορία των ανθρώπων.

Η κλήση του ανθρώπου, όπως το έχει τονίσει στις μέρες μας ο Λεβινάς, δεν εξαντλείται ούτε στη διαλογική σχέση ούτε στη διαλεκτική ανάταση. Ο άνθρωπος δεν καλείται απλώς από το είναι, που το κρατά υπό επιτήρηση, όπως έδειξε ο Χάιντεγκερ με την ερμηνεία του για το «βοσκό» και για το «σπίτι του είναι»· καλείται πιο πρωταρχικά από το Αγαθό, κι εδώ βρίσκεται το στοίχημα του Πλάτωνα. Ένα Αγαθό που δεν είναι τίποτα, αυστηρά διαλογικό ή διαλεκτικό, ένα Αγαθό που είναι «αλλιώτικα από κάθε είναι» ή «πέρα από την ουσία», όπως θα σχολιάσει ο Λεβινάς, απηχώντας το τέλος του ΣΤ΄ βιβλίου της Πολιτείας. Εδώ βρίσκεται η υψηλότερη -ή η πλαγιότερη- ακαιρία του Πλάτωνα, με την έννοια του Αγαθού, που φωτίζει σαν νοητός ήλιος τον κόσμο και την πολιτεία και τους προσδίδει επιτέλους ένα νόημα, διαισθανόμαστε, χωρίς να τη φτάνουμε, μια τάξη όπου δεν υπάρχει πια ούτε πολιτεία ούτε κόσμος. Το Αγαθό δεν είναι πεδίο ούτε είναι, ούτε επιπεδομετρία ούτε στερεομετρία, ούτε ουσία ούτε ύπαρξη, είναι άπιαστο στον ορίζοντα του χώρου, από την Αθήνα ως την Ιερουσαλήμ, όπως και στο ύψος του χρόνου, από την εποχή του Σωκράτη ως εκείνη της Simone Weil. Επέκεινα.