ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥΣ (1)

 ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥΣ

ENRICO BERTI

Ετούτο το βιβλίο είναι η έρευνα, πάνω απ’όλα θεωρητικού ενδιαφέροντος, της λογικής δομής του φιλοσοφικού λόγου, μία έρευνα η οποία αναπτύσσεται στο εσωτερικό της ιστορίας, με την πεποίθηση πώς δεν είναι αναγκαίο να ανακαλύψουμε καινούργιες αλήθειες, αλλά αρκεί να ξέρουμε να ψάξουμε την αλήθεια εκεί όπου βρίσκεται, δηλ. σε μερικές στιγμές -όχι σε όλες, είναι αυτονόητο- της ιστορίας της φιλοσοφίας.

Γιατί αυτό το ενδιαφέρον; Διότι η τόσο διαφημισμένη, και παρ’ όλα αυτά αναντίρρητη σημερινή κρίση της φιλοσοφίας, είναι ουσιαστικώς μία κρίση λογικής υφής. Δέν γίνεται αναφορά βεβαίως στην συμβολική λογική και στις σχετικές τεχνικές τυποποιήσεως. Με λογική δομή εννοούμε μία πρόοδο επιχειρηματολογίας ικανής για επιβεβαίωση, ή καλύτερα, για «δοκιμασία», για να την δοκιμάσουμε στην αποτελεσματικότητά της, που είναι η απαράβατη συνθήκη για την αλήθεια, σύμφωνα με εκείνον τον τύπο της εξέτασης (την πείρα), που έκανε ήδη πράξη ο Σωκράτης. Επιτρέπει να αξιολογήσουμε πότε οποιαδήποτε βεβαίωση είναι επαρκώς θεμελιωμένη, δικαιολογημένη, τέτοια που να μπορεί να θεωρηθεί αποδεκτή ακόμη και πέρα από την ιδιαίτερη υποκειμενική συνθήκη στην οποία βρίσκεται ο δημιουργός της. Η σημερινή κρίση της φιλοσοφίας οφείλεται στην πεποίθηση πώς αυτή δέν διαθέτει πλέον καμμία λογική δομή, διότι έχουμε αποδεχθεί την προκατάληψη πώς οι μόνες αποδεκτές επιχειρηματολογικές πρόοδοι είναι αυτές που χρησιμοποιούνται από τις επιστήμες, τις μαθηματικές ή τις φυσικές ή τις ανθρωπιστικές, πάντως όμως «θετικές», και πώς η φιλοσοφία, για να διακριθεί απο τις τελευταίες, πρέπει να απαρνηθεί οποιαδήποτε δομή, και επομένως οποιαδήποτε φόρμα επιχειρηματολογίας, περιοριζόμενη σ’ένα λόγο ουσιαστικώς τυχαίο, παρότι ίσως ενδιαφέροντα και υποβλητικό.

Φυσικά καταλαβαίνω πολύ καλά πώς το πρόβλημα της σημερινής φιλοσοφίας, δηλ. εκείνο της επιβίωσής της, έτσι όπως το αιώνιο πρόβλημα αυτής της ίδιας της υπάρξεώς της, δηλ. ο λόγος της υπάρξεώς της, δέν περιορίζεται μόνον στη δομή της λογικής. Βασικός πόθος της φιλοσοφίας υπήρξε από πάντοτε, και πιστεύω είναι καί ο σημερινός της ίδιος, η γνώση της αλήθειας, γύρω από πράγματα που ενδιαφέρουν πάρα πολύ, είτε είναι αυτά τα λεγόμενα προβλήματα του νοήματος ή η αξία των υπολοίπων λόγων, ή η δυνατότης μίας μεταμορφώσεως του εαυτού μας και του κόσμου, και κατά συνέπεια δέν αρκεί νά διαθέτουμε μιά λογική δομή, αλλά πρέπει επίσης και να γνωρίζουμε να ερευνούμε και να αναπτύσσουμε λόγους σημαντικούς, οι οποίοι θα βοηθούν να κατανοούμε ή να βλέπουμε πώς έχουν τα πράγματα και οπωσδήποτε θα λύνουν πραγματικά τα προβλήματα.

Καταλαβαίνω επίσης πολύ καλά και τον κίνδυνο που ενέχει η προσπάθεια να γίνει θέμα η λογική δομή της φιλοσοφίας, σαν να μπορούσε να διαχωριστεί από αυτή την τελευταία, δηλ. από την συγκεκριμένη πρόοδο της έρευνας και να γίνει κάτι σαν μία προσπάθεια να καθοριστεί αφαιρετικά, χωρίς να έχουμε γνώση ακόμη ποια είναι η αποτελεσματικότητα των προβλημάτων που αντιμετωπίζονται. Έχω διαβάσει τον Hegel και γνωρίζω τις αντιξοότητες που συναντούμε όταν ομιλούμε για μία μέθοδο γνώσης σαν ένα πράγμα διαφορετικό από αυτή την ίδια την γνώση. Δέν έχω την πρόθεση λοιπόν να δηλώσω τον διαχωρισμό της μεθόδου από την φιλοσοφία ή να υιοθετήσω στάσεις μεθοδολογικές καθαρά φορμαλιστικές ή ουδέτερες.

Ο λόγος για την λογική δομή της φιλοσοφίας είναι τελεσιδίκως λόγος για την φιλοσοφία και οπωσδήποτε είναι και αυτός ο ίδιος φιλοσοφία. Διότι η φιλοσοφία δέν ανέχεται ομιλίες γύρω απο αυτή χωρίς οι ομιλίες αυτές να αποτελούν μέρος της. Και η δική μου εργασία λοιπόν, μέσα στα όρια των ιστορικών μας συνθηκών θα είναι ένας φιλοσοφικός λόγος, θα συγκεντρωθεί κυρίως στην λογική πλευρά, στην δομή, δηλ. στο διαλογικό μέρος της φιλοσοφίας, προσπαθώντας να δώσει ένα κριτήριο στο φώς του οποίοι οι φιλοσοφικοί λόγοι γενικώς, επομένως και τούτος ο ίδιος θα μπορούν να κρίνονται τρόπον τινά, κατά περίστασιν, ακριβείς ή ανακριβείς, και αν είναι δυνατόν ακόμη και αληθινοί ή ψεύτικοι.

Διευκρινίζω αμέσως πώς ο σκοπός μου είναι να δώ εάν στην ιστορία της φιλοσοφίας υπήρξε μία λογική δομή της φιλοσοφίας ταιριαστή μόνο σ’αυτή, δηλ. διαφορετική από εκείνη της επιστήμης, ή από άλλες επιστήμες, η οποία όμως δέν είναι παρόλα αυτά λιγότερο λογική, δηλ. λιγότερο αυστηρή από εκείνη της επιστήμης. Εάν η έκφραση «διαφορετική λογική» δημιουργεί δυσκολίες, με την έννοια πώς παρότι υπάρχουν διαφορετικά αξιωματικά συστήματα, είναι όλα τους υποκείμενα στους ίδιους κανόνες εξαγωγής συμπερασμάτων σύμφωνα με τους οποίους λειτουργεί η νόηση, μπορώ να μιλήσω για «πρόοδο» ή τρόπο εξελίξεως : διότι όλοι μας συμφωνούμε ότι μπορούν να υπάρξουν διαφορετικοί πρόοδοι για κάθε διαφορετική επιστήμη, και εάν κάποιος θελήσει να το αρνηθεί, η τιμή τής αποδείξεως αυτής της αρνήσεως ανήκει σ’όποιον πιστεύει σε μία και μοναδική πρόοδο, της οποίας η μοναδικότης δέν είναι δυνατόν να δοθεί σαν προϋπόθεση. Δέν αγαπώ όμως να ομιλώ για «μέθοδο», λόγω της σημασίας που απέκτησε αυτή η λέξη στην μοντέρνα σκέψη, όπου δέν σημαίνει πλέον «οδός» ή «διαδρομή της έρευνας» ή ακόμη «πραγματεία», όπως για τους Έλληνες, αλλά λόγο προκαταρκτικό, δηλ. χωρισμένο και τυπικό, δηλ. ουδέτερο ώς προς τα περιεχόμενα της γνώσεως (όπως στο γνωστό βιβλίο του Gadamer "Αλήθεια και μέθοδος").

Η δική μου υπόθεση –που πρέπει να επαληθευτεί όμως– είναι πώς η λογική δομή της φιλοσοφίας μπορεί να εντοπιστεί σε μία ιδιαίτερη μορφή εκείνης που οι αρχαίοι Έλληνες ονόμασαν «διαλεκτική επιχειρηματολογία» και η οποία ταυτίστηκε απο τον Πλάτωνα με την φιλοσοφία. Αυτή η ταύτιση, τόσο στενή ώστε να δώση την δυνατότητα στην διαλεκτική να δώσει το ίδιο της το όνομα στην φιλοσοφία και να μήν υπάρχει για τον Πλάτωνα καμμία άλλη δυνατότης να δείξουμε την φιλοσοφία, παρά μόνον με τον όρο «διαλεκτική», δέν είναι μία απλή ονομαστική πράξη. Αναφέρεται πράγματι στην λογική δομή της φιλοσοφίας, η οποία συντίθεται ακριβώς απο την ικανότητα της να κάνει διάλογο –την δύναμη του διαλέγεσθαι– μέσω ερωτήσεων, απαντήσεων και ανασκευών (έλεγχοι), η οποία, κατά τον Πλάτωνα, διακρίνει την φιλοσοφία, δηλ. την επιστήμη, από τα μαθηματικά.

Αμέθυστος