Τρίτη 24 Οκτωβρίου 2023

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (195)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τρίτη, 10 Οκτωβρίου 2023


Jacob Burckhardt
ΤΟΜΟΣ 3ος
ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ
: ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ
IV. Η ΠΟΙΗΣΗ ΕΚΤΟΣ ΤΟΥ ΑΠΛΟΥ ΕΞΑΜΕΤΡΟΥ

8. Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ - 2


Η μεγαλειώδης και επίσημη παρακαταθήκη του αττικού δράματος, η αναπόφευκτη τελειοποίηση του χορού, της μουσικής και ολόκληρου του θεάματος, καθώς και η αυθόρμητη αντίδραση που γεννά η παρωδία, ώθησαν τον Αριστοφάνη στην ανάδειξη σκηνών εξαιρετικού κάλλους, και την αρχαία κωμωδία σε μια ιδανική εκλέπτυνση – κάτι αδιανόητο για το σύγχρονο δράμα ή την κωμωδία. Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς ποια εντύπωση προκαλούσε στο κοινό ένας χορός απαρτιζόμενος από πρόσωπα μεταμφιεσμένα σε γελωτοποιούς· όμως στις Νεφέλες παριστάμεθα σε κάτι το μεγαλοπρεπές όταν ξεκινούν οι τετράμετροι ανάπαιστοι (263 κ.ε.) όπου ο Σωκράτης εξορκίζει τον Άνεμο και τον Αιθέρα, και τις σεβάσμιες θεότητες, τις Νεφέλες, οπουδήποτε και αν κατοικούν, είτε στον Όλυμπο, είτε στον Ωκεανό, είτε στις εκβολές του Νείλου, να οδηγήσουν τα ύδατα του ποταμού προς τα χρυσά στάχυα, κ.τ.λ., να αποδεχτούν την προσφορά του και να του «τείνουν ευήκοον ους». Ακολουθεί το πανέμορφο χορικό άσμα των Νεφελών, που κατοπτεύουν τα πάντα, και λίγο αργότερα, παρότι ο Στρεψιάδης μετά κόπου επιχειρεί να ολοκληρώσει κάποια αισχρολογία, η αντιστροφή, κατά την οποία αφήνουν το βλέμμα τους να περιπλανηθεί πάνω από την Αττική, μιαν ισάξια με την περίφημη περιγραφή του Κολωνού στον Οιδίποδα. Στην πραγματικότητα οι Νεφέλες δεν έχουν κωμική όψη, αλλά μοιάζουν περισσότερο (μετά τον 341) με γυναίκες φονικές· και παρότι ο Σωκράτης τις έχει κατονομάσει προστάτιδες κάθε καυχησιάς και αγυρτείας, τις αφήνει να εκφραστούν σ’ αυτή την υπέροχη γλώσσα. Εξ άλλου τα εξαιρετικά χαρίσματα του Αριστοφάνη αναδεικνύονται σε κάθε ευκαιρία. Εξαιρετικού κάλλους είναι το κάλεσμα του τσαλαπετεινού προς τη σύντροφό του, το αηδόνι , που το τραγούδι του θα ανυψωθεί μέχρι το θρόνο του Δία, και ο Απόλλων, μαζί με τους άλλους θεούς, θα αναγκαστεί να συντονισθεί με αυτόν τον θρηνητικό ύμνο. Εδώ η ποίηση ανυψώνεται ξαφνικά προς το Όλυμπο που μόλις έχει γελοιοποιηθεί. Συχνά, τα μικρά λυρικά αποσπάσματα που παρεμβάλλονται στις παραβάσεις περικλείουν όμορφες επικλήσεις των θεών. Τέλος, οι αλληγορικές φυσιογνωμίες (όπως η Ειρήνη, η Οπώρα, η Θεωρία) στην Ειρήνη, παρότι εμφανίζονται σαν στολισμένες δεσποινίδες, θα πρέπει ασφαλώς να εκληφθούν ως ιδανικές υπάρξεις. Η «Ειρήνη» δημιουργήθηκε κυρίως για να προετοιμάσει τις εύμορφες βουβές εμφανίζεις του δεύτερου μέρους του έργου.

Ας θυμηθούμε τί είδους θεοί είναι αυτοί που αναγκάζονται να υποβληθούν με τη σειρά τους σε μιας εντελώς ανευλαβή διακωμώδηση· αυτός ο διασυρμός τους όμως δεν ήταν χωρίς συνέπειες.

Η πλοκή στον Αριστοφάνη είναι συνήθως πολύ απλή και εκτυλίσσεται σχεδόν χωρίς καμιάν αντίσταση, όπως για παράδειγμα η ίδρυση της πόλης στους Όρνιθες· κάποιες μικρές αντιξοότητες την καθυστερούν, αλλά δεν υπάρχει καμιά σοβαρή αντίθεση, καμιά σημαντική υπονόμευση. Επιπλέον ο Αριστοφάνης δεν διστάζει να παρουσιάσει δύο φορές το ίδιο θέμα, όπως για παράδειγμα στους Αχαρνείς, όπου αντιπαραθέτει τον Δικαιόπολη αρχικά με έναν συκοφάντη και κατόπιν με το Νίκαρχο, που δεν είναι παρά ένας συκοφάντης επίσης. Υπάρχουν αποσπάσματα που θυμίζουν τους προλόγους του Ευριπίδη στους οποίους ένα από τα πρόσωπα της υπόθεσης περιγράφει την κατάσταση στους θεατές. Υπάρχει όμως ένας τομέας στον οποίο ο Αριστοφάνης ξεπερνάει τον Ευριπίδη, των οποίο και δυσφήμιζε, και είναι η κατάχρηση σε ζητήματα δικαιοσύνης και δικονομίας. Οι αγορεύσεις και οι ανταγορεύσεις δεν είναι πάντοτε τόσο αξιόλογες και ευπρόσδεκτες όσο στις Νεφέλες τα περί του Δίκαιου και του Άδικου Λόγου. Κουραστικές είναι, τουλάχιστον για τη δική μας αντίληψη, οι αγορεύσεις στην Εκκλησία του Δήμου του κρεοπώλη και του Παφλαγόνιου, που καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος των Ιππέων, όπως και η μακροσκελής περιγραφή της δίκης ενός σκύλου στις Σφήκες· σχετικά με τη δικαστική διένεξη μεταξύ Αισχύλου και Ευριπίδη στους Βατράχους, η γνώμη μας είναι ότι έχει επίσης μεγάλη διάρκεια. Πιστεύουμε ότι ο ποιητής επεδίωκε με αυτόν τον τρόπο να εξαντλήσει τον συλλογισμό του. Πιθανότατα όμως οι Αθηναίοι, μαθημένοι στην αδιάκοπη παρουσία τους στην Εκκλησία του Δήμου και τα Δικαστήρια, να είχαν διαφορετική γνώμη. Πολλά συμβάντα ανατίθενται εδώ εξ ολοκλήρου στον διάλογο, όπως και στην τραγωδία, και η εξωτερική δράση αντικαθίσταται επίσης από τις αφηγήσεις του αγγελιοφόρου και άλλων εκπροσώπων· έτσι η αναφορά του μεσάζοντα για την κατασκευή της Νεφελοκοκκυγίας στους Όρνιθες αποτελεί παράδειγμα της αντικατάστασης της δράσης από την αφήγηση. Η εντονότερη «δράση» σε κωμωδία του Αριστοφάνη εμφανίζεται στους Βάτραχους, κυρίως στο πρώτο μέρος του έργου.

Αλλά και χωρίς πολλά «συμβάντα» η ποικιλία συντηρείται από το πλήθος των διαφορετικών διαδοχικών προσωπείων, τα οποία ανάλογα με τη σημασία τους σχολιάζονται από τους πρωταγωνιστές. Το κίνητρο της εφευρετικότητας διαδραματίζει επομένως σημαντικό ρόλο. Και η αίσθηση του κωμικού προκύπτει, μεταξύ άλλων, από το γεγονός ότι η καθημερινότητα συγχρωτίζεται με εξαιρετικά αλλόκοτα πρόσωπα και καταστάσεις με τη μορφή κάθε είδους υπάρξεων· πρόκειται για μιαν αναμέτρηση της πραγματικότητας με το μύθο. Γι αυτό και στους Όρνιθες, εκτός από τους αγγελιοφόρους τους μεσάζοντες και τους δούλους, υπάρχει η μορφή του ιερέα, του ποιητή, του χρησμολόγου, του Μέτωνα, του επιθεωρητή, του νομοπώλη, και αργότερα του πατροκτόνου, του Κινησία και του συκοφάντη. Το μόνο που συμβαίνει στην Ειρήνη είναι το ταξίδι του Τρυγαίου πάνω στο ιπτάμενο σκαθάρι του στην πόλη των θεών, η απελευθέρωση της Ειρήνης και των συντρόφων της από τη σπηλιά και η μεταφορά τους στη γη. Το υπόλοιπο έργο περιλαμβάνει τον συμβιβασμό του μάντη Ιεροκλή, και τις δραστηριότητες των εμπόρων όπλων, ο οποίοι επωφελούνται από τον πόλεμο. Παρομοίως, το μόνο σημαντικό συμβάν στους Αχαρνείς, που αποτελεί και τον κεντρικό άξονα του έργου, είναι ότι ο Δικαιόπολης ο οποίος επιφορτίζει στον Αμφίθεο με την υποχρέωση να του παραδώσει τρία δείγματα ειρήνης (μέσα σε αντίστοιχα δοχεία), δηλαδή μιαν ειρήνη πέντε ετών, μία των έξη και μία των τριάντα, και διαλέγει το τρίτο, κερδίζοντας και ένα βραβείο οινοποσίας. Η υπόλοιπη υπόθεση του έργου διαδραματίζεται στην αγορά, όπου καταφθάνουν ο Μεγαρεύς, ο Βοιωτός, δύο ενάγοντες, ο γεωργός, οι απεσταλμένοι των νεόνυμφων και ο Λάμαχος· στην εναρκτήρια σκηνή επίσης οι βασιλικοί πρέσβεις , ο Ψευδάρταβας και ο πρέσβης της Θράκης. Οι Σφήκες έχουν παρόμοια δομή, και ο μάντης, όπως και ο συκοφάντης παρέχουν, σε διαφορετικά αποσπάσματα, τις υπηρεσίες τους. Ο ποιητής εφευρίσκει με μεγάλη ευκολία σχέσεις ανάμεσα σε αυτά τα πρόσωπα και τους πρωταγωνιστές, και το μόνο που κάνει είναι να συνδυάζει σε ποικίλες σκηνές παραδόσεις από την μεγαρική και από την σύγχρονη κωμωδία. Αλλά καθώς η σκηνή έχει γεμίσει από όλα αυτά «τα αποβράσματα με ένα πλήθος από κουρέλια και ψείρες», τους αιωνίως πειναλέους Ηρακλείδες, και τους δούλους που δραπετεύουν, δολοπλοκούν και απαιτούν μισθό από τους ομοίους, τη στιγμή δηλαδή που η κωμωδία κινδυνεύει να μεταμορφωθεί σε φάρσα, ο ποιητής είναι σε θέση να καυχηθεί ότι θέτει τέλος σε όλα αυτά και ανάγει την κωμωδία σε ένα μέγιστο έργο τέχνης, με σθεναρούς λόγους και ιδέες, πέρα από κοινότυπους αστεϊσμούς, χωρίς να εκμεταλλευτεί τους απλούς ανθρώπους και τις αδύναμες γυναίκες, αλλά πολεμώντας τους ισχυρούς. Ο ποιητής χειρίζεται επίσης με ελευθερία το χρόνο, υπό την έννοια ότι ένα σύντομο χορικό άσμα, ή (στις ύστερες κωμωδίες) ένας χορός, μπορούν να παραταθούν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ανάλογα με τις σκηνικές απαιτήσεις. Στους Αχαρνείς, ο ίδιος Λάμαχος που μόλις αναχώρησε για τον πόλεμο, επιστρέφει τραυματισμένος, μετά από μόλις 50 στίχους, και στον Πλούτο μπορεί κανείς να μαντεύσει ήδη, στη διάρκεια του διαλείμματος, όλα όσα διαμείφθηκαν μέσα στο Ασκληπιείο, τα οποία θα αφηγηθεί αμέσως μετά ο Καρίων. Αξίζει να αναφέρουμε ένα εξαιρετικό απόσπασμα από τους Ιππείς, σύμφωνα με το οποίο, μόλις οι δύο δούλοι έχουν αποσπάσει από τον κοιμώμενο Παφλαγόνα τους χρησμούς του και συνειδητοποιούν ότι ένας αλλαντοπώλης προορίζεται να αναλάβει την εξουσία, ένας τέτοιος αλλαντοπώλης εισέρχεται στη σκηνή και τον υποδέχονται ασμένως.

Στα μέσα που χρησιμοποιούνται για εντυπωσιασμό περιλαμβάνονται επίσης υλικά σύμβολα, και εντυπωσιακά αντικείμενα ως προς το μέγεθός τους ή την απρεπή τους εμφάνιση, με τα οποία αυτά τα πρόσωπα εμφανίζονται στη σκηνή, ή τα χρησιμοποιούν. Αναφερθήκαμε ήδη στα δοχεία με τα δείγματα ειρήνης στους Αχαρνείς, και στο ίδιο έργο ο Ψευδάρταβας, που εκπροσωπεί το «μάτι» του Μεγάλου Βασιλέα, έχει ένα τεράστιο μάτι κρεμασμένο από το μέτωπό του μέσα σε μια δερμάτινη θήκη, και ακολούθως εμφανίζεται το καλάθι με τα κάρβουνα που απειλούμενο με σφαγή από τον Δικαιόπολη σηκώνει ψηλά τα χέρια, κατ’ απομίμηση της σκηνής στον Ευριπίδη όπου ο Τήλεφος απειλεί να σφάξει τον μικρό Ορέστη. Είναι πολύ αξιόλογο και χαρακτηριστικό για την αρχαία κωμωδία, και για την κατανόηση στους αρχαίους χρόνους του συμβολισμού γενικότερα, το ότι οι Αχαρνείς ανθρακωρύχοι προσέλαβαν το καλάθι ως συμπολίτη και σύντροφό τους, και του ζητούν να εμποδίσει τον Δικαιόπολη να το βλάψει. Ακολούθως (335) το καλάθι αποκτά ιδιότητες ανθρώπινης ύπαρξης, και εκτοξεύει σύννεφα σκόνη, όπως ακριβώς το χταπόδι εκτοξεύει το μελάνι του. Πρόκειται για προσπάθεια υλοποίησης του παροιμιώδους και αλληγορικού στοιχείου, χωρίς να αφαιρείται το στοιχείο της προφανούς υπερβολής. Στην Ειρήνη, το σκαθάρι που χρειάζεται ο Τρυγαίος για να ανυψωθεί στους αιθέρες αποτελεί παρωδία του αποσπάσματα του Ευριπίδη στο οποίο ο Βελλεροφόντης διαφεύγει πάνω στα φτερά του Πήγασου. Αλλά και στο Αίσωπο υπήρχε ήδη ένα ιπτάμενο σκαθάρι που επισκέπτεται τους θεούς. Στην ίδια κωμωδία, το γουδί μέσα στο οποίο ο προσωποποιημένος Πόλεμος προσπαθεί να συντρίψει τις πόλεις και από το οποίο λείπουν δύο πυλώνες (δηλαδή ο Βρασίδας και ο Κλέων που έχουν αποβιώσει), καθώς και ο ενταφιασμός της θεάς Ειρήνης από τον Πόλεμο σε ένα βαθύ χαντάκι, στο οποίο ακόμη προσθέτουν πέτρες, αποτελούν απτές αλληγορίες, αντικείμενα και παροιμίες της καθημερινής ζωής, στη συμβολική του μορφή, που υπόκεινται όμως στον έλεγχο μιας στιβαρής χειρός και ενός ανώτερου πνεύματος, ικανού να ελέγχει την πλοκή. Να θυμίζουμε επίσης τα αλλόκοτα σύνεργα, τους μνημειώδεις διαβήτες, τους χάρακες κ.ο.κ. που μεταφέρει ο αστρονόμος Μέτων, στους Όρνιθες (995), προκειμένου να εκτελέσει το τοπογραφικό της ουράνιας πολιτείας, τις δύο κάλπες για την ψηφοφορία του εμπόρου νομοπώλη, και την ομπρέλα που καλείται να κρατήσει ο Πεισθέταιρος πάνω από τον Προμηθέα, και τέλος την εμφάνιση του αιωρούμενου (αεροβατούντος) Σωκράτη στις Νεφέλες.

Τέλος ο Κάτω Κόσμος αποτελεί μιαν ευπρόσδεκτη δεξαμενή για τη δράση των χαρακτήρων. Συνιστά τον τόπο παραμονής των Βατράχων· αλλά και ο Εύπολης στο Χρυσό Γένος εμφανίζει ως συνομιλητές τις σκιές του Σόλωνα, του Μιλτιάδη και του Αριστείδη, υπό την καθοδήγηση του Κλέωνα κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο· και όπως μαθαίνουμε από το απόσπασμα που μας παραθέτει και την πληροφορία, όταν η ρητορική αναφερόταν στην αρχαία κωμωδία χρησιμοποιούσε τον όρο «σκιώδης ποίηση».

(συνεχίζεται)

ΕΔΩ ΠΛΕΟΝ ΑΝΑΠΝΕΟΥΜΕ ΕΝΑΝ ΑΝΩΤΕΡΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου