«Από τον υλικό στον άυλο κόσμο: Πώς φτάσαμε ώς εδώ;» (3) - Χρυσόστομος Α. Σταμούλης

Συνέχεια από: Δευτέρα 16 Οκτωβρίου 2023

Η Ορθόδοξη Θεολογία εν πορεία και η «άυλη πραγματικότητα» της ύστερης νεωτερικότητας

Από τον υλικό στον άυλο κόσμο: Πως φτάσαμε ως εδώ;

Χρυσόστομος Α. Σταμούλης

Ναι, μπορούμε να πούμε πως το σώμα σήμερα βρίσκεται υπό διωγμόν, απειλείται. Έγραφε στο 2007, ο μακαριστός Μητροπολίτης Περγάμου κυρός Ιωάννης: «Ένα άλλο πρόβλημα που δημιουργεί πλέον η πορεία του πολιτισμού, και μη σας φανεί περίεργο, είναι η διάσωση του σώματος. Ναι, το σώμα απειλείται. Εάν σκεφτούμε βαθύτερα τι συνεπάγεται η πληροφορική, το Διαδίκτυο και όλα τα μέσα, με τα οποία οι άνθρωποι επικοινωνούν πλέον μεταξύ τους, καταλαβαίνουμε ότι το μεγαλύτερο θύμα όλου αυτού του πολιτισμού είναι το ανθρώπινο σώμα. Δεν χρειάζεται πλέον να χρησιμοποιώ το σώμα μου για να ψωνίζω, να πάω στο διπλανό μαγαζί να συναντήσω εκεί το γείτονά μου να ψωνίσει και αυτός. Μπορώ θαυμάσια μέσω του Διαδικτύου να παραγγείλω τα ψώνια, να κάθομαι στο σπίτι μου, να επικοινωνώ με τους γείτονές μου, με τους φίλους μου, χωρίς να χρησιμοποιώ το σώμα μου. Χωρίς το σώμα αυτό να το έχω ως μέσο κοινωνίας με τους άλλους. Θα είναι λοιπόν θύμα του πολιτισμού το σώμα»20. Και σήμερα, αυτή η πρόβλεψη του Σεβασμιωτάτου, μόλις δεκαέξι χρόνια πριν, μοιάζει να λαμβάνει διαστάσεις κανόνα. Διαλεγόμαστε χωρίς το σώμα μας, ερωτευόμαστε χωρίς το σώμα μας, επικοινωνούμε ερήμην του σώματος, ταξιδεύουμε, ξεναγούμαστε, ψωνίζουμε, ντυνόμαστε, πενθούμε, μετέχουμε στη λειτουργική ζωή, χωρίς το σώμα μας21. Η είσοδός μας στο διαδίκτυο προϋποθέτει την εναπόθεση του σώματος. Οι αλλαγές που έχουν επέλθει τα τελευταία χρόνια είναι κατακλυσμιαίες και τούτο διότι η ταχύτητά τους φαίνεται να ξεπερνά τις βιολογικές και πνευματικές αντοχές του ανθρώπου, ο οποίος αδύναμος και αμήχανος παρακολουθεί όλα αυτά που συμβαίνουν «για το καλό του».

Τι μπορεί, όμως, να κάνει η Θεολογία; Μπορεί, και τούτη είναι η μεγάλη ευθύνη της, να αναλάβει το ρίσκο και να διαλεχθεί με το καινούριο, εντός της δημόσιας πλατείας και εκεί, να κηρύξει ανένδοτο υπέρ του ανθρώπου και οπωσδήποτε υπέρ ενός θεοκεντρικού ανθρωπισμού, ο οποίος δείχνει συνεχώς και με έμφαση την ανάγκη του μυστηρίου των εσχάτων, το οποίο κομίζει νόημα για το εδώ και τώρα. Για εκείνο το «ως εν ουρανώ και επί της γης», το οποίο μπορεί να μετατραπεί, χωρίς αλλαγή νοήματος, αλλά για λόγους έμφασης, σε «ως επί της γης και εν τω ουρανώ». Και ας μη ξεχνάμε, εντέλει, ότι το τεχνικό πνεύμα είναι γέννημα της δημιουργικότητας ή συμποσώνεται στη δημιουργικότητα, η οποία προφανώς και το υπερβαίνει. Συνεπώς το θέμα είναι η επανασύνδεση της ανθρώπινης δημιουργικότητας με αυτό που την ξεπερνά και είναι εξάπαντος το αρχέτυπο προς το οποίο η εικόνα βλέπει και εξαιτίας του οποίου υπάρχει, αναπνέει και ελπίζει. Εάν η δημιουργικότητα, η τέχνη και η τεχνολογία μπορούν να οδηγήσουν στον μηδενισμό του ανθρώπου, δεν πρέπει να ξεχνούμε πως είναι και οι μόνες δυνάμεις που μπορούν να τον στρέψουν στην εσχατολογική προοπτική του...

Και επανέρχομαι, είναι έτοιμη η Θεολογία και συνεπώς η Εκκλησία να υποδεχτούν έναν τέτοιο άνθρωπο και έναν τέτοιο κόσμο; 

Υπάρχει δυνατότητα ανταπόκρισης στις βασικές αλλαγές του τρόπου μας; Υπάρχει τρόπος διακονίας του καινούριου; 

Έχουμε πραγματική διάθεση συμβολής στην αναίρεση της όποιας ματαίωσης, άμεσης ή έμμεσης δεν έχει καμία σημασία, της ανθρωπινότητας; 

Μπορούμε ακόμα και σήμερα να υποστηρίξουμε το μυστήριο της σαρκώσεως του Θεού Λόγου και ως εκ τούτου ενός πολιτισμού της σαρκώσεως που προκύπτει από την αμεσότητα της σχέσης; 

Είναι ικανός ο πολιτισμός της σαρκώσεως στα όρια της υπαρξιακής και οντολογικής του ευρυχωρίας να χωρέσει το καινούριο; 

Να το προσλάβει και να το μεταμορφώσει; 

Είμαστε έτοιμοι να προσλάβουμε ξανά το απρόσληπτο; 

Είμαστε έτοιμοι να αρνηθούμε τόσο την αυτοπαράδοσή μας στη νοσταλγία χαμένων παραδείσων όσο και την απόδρασή μας από την ιστορία και συνεπώς το μοναδικό πεδίο στο οποίο τελούνται-διαδραματίζονται τα μικρά και τα μεγάλα της ιστορίας του ανθρώπου; 

Έχει γραφτεί, άλλωστε και είναι θεωρώ δίκαιο, πως είναι «αμαρτία η απουσία από το παρόν»43. 

Είμαστε έτοιμοι να υπερασπιστούμε τον αισθητικό άνθρωπο, που φλέγεται για νόημα και πορεύεται με την πληρότητα του σώματός του και όσα αυτό συνεπάγεται (επιθυμίες, έρωτα, αισθήσεις, φαντασία, συναισθήματα); 

Είμαστε έτοιμοι, να αποδράσουμε από τον εγκλωβισμό μας σε στρεβλές κατανοήσεις της κτιστότητας και ως εκ τούτου και της θνητότητας44 και να μιλήσουμε ξανά για την εσχατολογική προοπτική του κτιστού στο σύνολό του; 

Είμαστε έτοιμοι να ονομάσουμε και μαζί να καταγγείλουμε, expressis verbis, εκείνη την υποκρυπτόμενη εντός του Χριστιανισμού διάθεση μετανθρωπισμού και κυρίως υπερανθρωπισμού, η οποία προχωρά σε μια μαγική θεώρηση της αγιότητας; 

Είμαστε έτοιμοι να δείξουμε ξανά με τον τρόπο της πράξης μια ασκητική και μαζί ευχαριστιακή θεώρηση της ζωής; 

Μια ζωή η οποία κατανοεί ότι η ύπαρξη είναι δώρο, μια ζωή, η οποία στέκεται με ένταση απέναντι στην οποιαδήποτε πλεονεξία, τη μεγάλη αμαρτία της ιστορικής μας διαχρονίας; 

Είμαστε έτοιμοι να δούμε τον ασθενή, τον πάσχοντα άνθρωπο ως μνημείο απεριορίστου κάλλους και συνεπώς να απομακρυνθούμε από θεωρίες πολυποίκιλων φασιστικών ανθρωπισμών που βρίσκουν στην αρτιότητα τον οντολογικό πυρήνα του είναι45; 

Εάν όχι θα πρέπει να αναρωτηθούμε εάν μπορεί να υπάρξει εκκλησία δίχως ύλη, εάν μπορεί να υπάρξει νόημα χωρίς ύλη, εάν μπορεί να υπάρξει δημοκρατία χωρίς ύλη; 

Εκτός εάν μιλάμε για έναν κόσμο άδειο από άνθρωπο και συνεπώς άδειο από Θεό. «Ίδε ο άνθρωπος»46, ίδε ο Θεός. Εάν μιλάμε, δηλαδή, για μια ανθρωπολογία -γράφτηκε και ξαναγράφτηκε στο χώρο της Θεολογίας, ότι ο 21ος αιώνας θα είναι ο αιώνας της ανθρωπολογίας-, χωρίς άνθρωπο47. Διότι ο θάνατος του ανθρώπου εισηγείται και επιβάλλει και τον θάνατο του Θεού. Πρόκειται για μια αντιστροφή του θανάτου του Θεού ενός Νίτσε, για παράδειγμα, που εν τέλει επιστρέφει στο αυτό. Μια αντιστροφή που επιβεβαιώνει τη σημαντικότητα του κατ’ εικόνα και του καθ’ ομοίωσιν. Και τούτο διότι η βαθιά αλήθεια του κατ’ εικόνα και του καθ’ ομοίωσιν βρίσκεται στη σύνδεση της ζωής με την αναφορά της. Μια αναφορά που βρίσκεται έξω από τα όρια της κτιστότητας και ως εκ τούτου και πέρα από την έκπτωση της αυτοειδωλοποίησης· του αυτοεικονισμού, άλλως αυτοδοξασμού.

Σημειώσεις

43. «Αμαρτία η απουσία από το παρόν. Το αστείρευτο ποτάμι που αρδεύει τα μέσα μας. Ανεβαίνει πολλές φορές ίσαμε το στόμα, αλλά διστάζεις να μιλήσεις γιατί σου φαίνεται θ’αφήκεις την τελευταία πνοή. Μένουμε στενά συνδεδεμένοι στα εφήμερα μορφώματα. Περισσότερο προσέχουμε τα σκουπίδια και απορρίμματα παρά το νερό. Επάνω όμως στο πρόσωπο του νερού εφάπτεται το πνεύμα της αληθείας το ζωοποιό», Ν.Γ.Πεντζίκης, Το μυθιστόρημα της κ. Έρσης, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σ. 15.

44. Για τη νοηματοδότηση της θνητότητας, βλ. Θ. Τάσης, Ψηφιακός ανθρωπισμός. Εικονιστικό υποκείμενο και τεχνητή νοημοσύνη, σ. 19.

45. Η απώθηση του θανάτου, αλλά και της ασθένειας, της αρρώστιας, του πάθους, συνιστά στ’ αλήθεια απώθηση της ίδιας της ζωής. Μια θαυμάσια δυνατότητα λειτουργίας στα όρια του αντίποδα μιας τέτοιας πραγματικότητας, τουτέστιν στο χώρο της αποδοχής πως η θέα του νεκρού προκαλεί την κατανόηση της ζωής, συναντούμε στο εξαιρετικό βιβλίο του Paul Gadenne, Η Φάλαινα, μετάφραση Βάνιας Χατζάκη, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2007. Πρβλ. Ν. Γ. Πεντζίκη, Σημειώσεις εκατό ημερών, εκδ. Παρατηρητής 1988, σ. 119-120: «-Είσαι κατά της προόδου, πρόσθεσε κάποιος άλλος γιατρός, με απόλυτα κατασταλαγμένες υλιστικές αντιλήψεις […] 

-Μας χρειάζεται όλους ένα παιδαγωγικό και μορφωτικό δεύτερο βάπτισμα, ώστε να επανακτήσουμε ή έστω να διατηρήσουμε μέσα μας, στην βαθύτερη αντίληψη του τι είμαστε ως άνθρωποι, τη συναίσθηση του μεγάλου μυστηρίου της νυκτός, του μη σύμφωνα προς τη φύση συνεχούς αλλά διακοπτόμενου φωτισμού, αγαπώντας κι αγκαλιάζοντας τον Θάνατο, μ’ όλο μας το νου και την καρδιά μας, για να μπορέσουμε να ζήσουμε πράγματι ελεύθεροι, απερίσπαστοι και ήσυχοι. 

-Και τι σχέση έχουν με την εξέλιξη της ιατρικής, οι τόσο θεωρητικές αυτές και γενικές αντιλήψεις σας; 

-Δεν νομίζετε ότι ο γιατρός είναι δυνατόν να προσανατολισθεί ορθότερα, αν μάθει να κοιτά τον ασθενή άνθρωπο, τον άρρωστο, όχι σαν έναν εκπεσόντα εγγύς των ορίων του αχρήστου, των απορριμμάτων και σκουπιδιών, αλλά σαν ένα μνημείο αφαντάστου κάλλους, σαν έναν ήρωα οδεύοντα προς την αποκάλυψη, της υπεράνω των ανθρωπίνων μέτρων αληθείας;»· Ν.Γ. Πεντζίκη, Προς Εκκλησιασμό, εκδ. ΑΣΕ, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 137: «Το Πάσχον σώμα, όχι σαν υπό εξέταση αντικείμενο, αλλά σαν ο ίδιος ο εαυτός μας, μας βοηθεί να αισθανθούμε ο υποστηρικτής της νοεράς Προσευχής Άγιος»· Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Ερμηνεία ή υπόμνημα εις το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον 7, PG 74, 64C: «Και ότι καλόν μεν το μη ασθενείν· ει δε τις ασθενεί, ευχέσθω ίνα μη ασθένεια αυτού προς θάνατον γένηται, αλλ’ υπέρ της δόξης του Θεού»· Χ.Α. Σταμούλης, Έρως και θάνατος. Δοκιμή για έναν πολιτισμό της σάρκωσης, σ. 288-290· Θ. Τάσης, Φιλοσοφία της ανθρώπινης αναβάθμισης, σ. 23. Ιδιαίτερη σημασία για τα κείμενα του Ν.Γ. Πεντζίκη, έχει ένα σχόλιο του π. Βασιλείου Γοντικάκη, στον Πρόλογο του στο βιβλίο του Ν.Γ. Πεντζίκη, Ομιλήματα, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1992, σ. 12: «Κάναμε το βίο αβίωτο. Φέραμε τον εαυτό μας σε χώρο κλειστό, ανήλιο και ανάερο. Γι’ αυτό και τα κείμενα αυτά τα “παρεμφερή”, βρίσκονται σε γραφή αδιάβαστη. Είναι γραμμένα σ’ άλλη εποχή, σ’ άλλο χώρο: σ’ αυτόν τον βαθεία ανθρώπινο και εφετό, από τον οποίο όμως εκούσια ή ακούσια εκπατριστήκαμε, και ρίξαμε τον εαυτό μας σε τούτη την αλλοδαπή χώρα της μηχανής και της μηχανικότητος, όπου όταν κάτι τσαλακωθεί παύει να υπάρχει».

46. Ιω.19,6.

47. Για τη φράση «ανθρωπολογία χωρίς άνθρωπο», βλ. Κ. Παπαϊωάννου, Ο άνθρωπος και ο ίσκιος του ιστορική συνείδηση και ανθρωπολογία στον 20ο αιώνα, εκδ. Ποντίκι, Αθήνα 2013 , σ. 9. Πρβλ. Α. Λάζου Η σκιά του Κώστα Παπαϊωάννου στο τοπίο του σύγχρονου πολιτισμού, Ηθική 16-17 (2023), σ. 26–38. https://doi.org/10.12681/ethiki.33674 (ανάκτηση 27/09/2023).

«ως επί της γης και εν τω ουρανώ».

ΣΧΟΛΙΟ:

Χαρακτηριστικό της τεχνικής είναι ο λυσιονισμός. Το κακό, η αρρώστια, ο θάνατος είναι απλά τεχνικά προβλήματα, στα οποία η τεχνολογία θα δώσει λύση, αργά ή γρήγορα. Μια σαγηνευτική υπόσχεση που μας απαλλοτριώνει, μια μεταβίβαση ιδιοκτησίας της ζωής μας. Για να επιλύσετε τα πάντα, κάντε κλικ εδώ. Είναι η εκτροπή του τεχνολογικής λύσης, με ένα θεμελιώδες ρητορικό ερώτημα: γιατί να βασιζόμαστε σε νόμους, κράτη ή δημόσιους θεσμούς, όταν έχουμε αισθητήρες και βρόχους ανατροφοδότησης στη διάθεσή μας;

Είναι ένα μοντέλο διακυβέρνησης, ένα τέλειο πολιτικό πρόγραμμα. Έχει ένα ελάττωμα: έχει συλληφθεί ενάντια στο ανθρώπινο πρόσωπο και τις ελευθερίες. Αντί να διαχειρίζεται τις αιτίες των προβλημάτων, μια επέμβαση που απαιτεί θάρρος, φαντασία και ψυχική ευελιξία, περιορίζεται στον έλεγχο των επιπτώσεων. Το γλυκό ναρκωτικό γιά σκλάβους που ο Aldous Huxley (11) ονόμασε soma. Πρωταθλητής της νέας ιδεολογίας είναι ο Mark Zuckerberg, ο εφευρέτης του Facebook, του οποίου το μανιφέστο, Building the Global Community, είναι μια ανησυχητική οικουμενική δυστοπία που προορίζεται να γίνει πραγματικότητα εάν εκατομμύρια άνθρωποι δεν κατανοήσουν τις αντιανθρώπινες δυνατότητές του. Είναι η ιδρυτική πράξη της ψευδούς ψηφιακής δημοκρατίας, στην πραγματικότητα μια αυτοκρατορία έχοντας στην κορυφή τον θόλο αυτών που κατέχουν τεχνολογικές γνώσεις, άμεση επιστημονική έρευνα, ελέγχουν τα χρήματα, την επικοινωνία και, έχοντας όλα τα μέσα, καθορίζουν όλους τους σκοπούς.

"Είμαστε έτοιμοι να ονομάσουμε και μαζί να καταγγείλουμε, expressis verbis, εκείνη την υποκρυπτόμενη εντός του Χριστιανισμού διάθεση μετανθρωπισμού και κυρίως υπερανθρωπισμού, η οποία προχωρά σε μια μαγική θεώρηση της αγιότητας; "

Η ΡΙΖΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΑΓΙΟΜΑΧΙΑΣ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΕΧΟΥΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΕΙ ΣΤΗΝ ΠΑΝ/ΚΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΟΥΝ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥΣ ΘΕΟΛΟΓΟΥΣ ΠΛΗΜΜΥΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ.

Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΚΤΙΣΤΟΥ ΚΡΥΜΜΕΝΗ ΣΤΗΝ ΑΚΑΤΑΝΟΗΤΗ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ, Η ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΕΤΗ ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΑΠ. ΠΑΥΛΟΥ. 

Η ΝΕΑ ΑΝΑΜΑΡΤΗΤΗ ΑΜΕΤΑΝΟΗΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΚΤΙΣΤΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ