Αθανασία: Εμπειρία και Σύμβολο γ

 Συνέχεια από: Δευτέρα 15 Απριλίου 2024

Αθανασία: Εμπειρία και Σύμβολο 

Του Eric Voegelin

ΙI. Έχω προτείνει, τα φαινόμενα που το ένα διαδέχεται το άλλο, δηλαδή «πρωταρχική μαρτυρία», «δογματική εξήγηση» και «σκεπτικιστικό επιχείρημα», να τα θεωρήσουμε ως μια ακολουθία, η οποία μπορεί να συνδεθεί με κάθε εμπειρία μη αντικειμενικής πραγματικότητας, όταν αυτή αρθρώνεται και δια των συμβόλων της εισέρχεται στην κοινωνία, ως μια δύναμη που βάζει τάξη. Όταν συνδέεται, όπως συνέβη κάποιες φορές, με τις μεγάλες τακτοποιητικές εμπειρίες της φιλοσοφίας ή της χριστιανικής πίστεως, αναγνωρίζεται ως δομή απείρως πολύπλοκων ιστορικών διαδικασιών. Το να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας αυτές τις διαδικασίες, οι οποίες καλύπτουν μεγάλα χρονικά διαστήματα, μπορεί όχι μόνο να βοηθήσει να βρούμε μέσα τους δικό μας τόπο, αλλά και να μας βοηθήσει να προσδιορίσουμε, σε τι συνίσταται για μας σήμερα το πραγματικό νόημα μιας διερεύνησης περί αθανασίας.

Η ακολουθία αυτή έχει δυο φορές ολοκληρώσει τον κύκλο της στον πολιτισμό μας: μια φορά στην Αρχαιότητα και μια φορά κατά τον Μεσαίωνα και την νεωτερική εποχή. Στην Αρχαιότητα, η νοητική εμπειρία των Ελλήνων στοχαστών προκύπτει από τον πολιτισμό του μύθου. Ως εξήγηση της εμπειρίας τους άφησαν κληρονομιά το λογοτεχνικό corpus της κλασσικής φιλοσοφίας. Την εξηγητική φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ακολουθεί η δογματική φιλοσοφία των φιλοσοφικών σχολών. Και ήδη μια γενιά μετά τον Αριστοτέλη, ο δογματισμός των φιλοσοφικών σχολών συνδυάζεται πάντα με την αντίδραση του σκεπτικισμού. Στο μεταίχμιο του 2ου προς τον 3ο μ. Χ. αιώνα, ο Σέξτος Εμπειρικός συνέλεξε τα επιχειρήματα των σκεπτικιστών, και τα εξέθεσε σε ένα ογκώδες έργο. Ο δεύτερος κύκλος είναι πιο πολύπλοκος από τον πρώτο, καθώς η ακολουθία συνδέεται τόσο με την αλήθεια της φιλοσοφίας, όσο και με την αλήθεια της αποκαλύψεως. Με το μοιραίο σχίσμα σε πίστη και φιντεϊσμό στα παράλληλα κινήματα του μυστικισμού και του νομιναλισμού, δεν μπορεί πια στην αποκορύφωση του Μεσαίωνα να παραβλεφθεί η διαταραχή της κρίσιμης ισορροπίας της χριστιανικής τάξεως. Τον 16ο αιώνα εκρήγνυται σε θρησκευτικούς πολέμους, ο Χριστιανισμός που κατέληξε δογματικός, και οι φυσικές και ηθικές ερημώσεις που προκαλούν, φέρνουν κάθε τόσο τα κύματα της απέχθειας να σπάνε μπρος σε κάθε θεολογικό ή μεταφυσικό δογματισμό. Ακόμα και τον 16ο αιώνα, αφού ο Σέξτος Εμπειρικός είχε προσληφθεί πάλι στο οπλοστάσιο της αντιδογματικής επιχειρηματολογίας, η απέχθεια αυτή, μέσα στην λεγόμενη crise pyrrhonienne αποκτά μια συγκεκριμένη μορφή. Και κατά τον 17ο αιώνα ξεκινά το απίστευτο θέαμα της νεωτερικότητας-εντυπωσιακό και προκαλόν αηδία, μεγαλειώδες και χυδαίο, ανυψωτικό και καταθλιπτικό, τραγικό και γκροτέσκο-με τον αποκαλυπτικό του ενθουσιασμό για την κατασκευή νέων κόσμων, που ήδη την επόμενη μέρα θα είναι πεπαλαιωμένοι. Με κόστος τους παλιούς κόσμους, που χθες ήταν ακόμα καινούργιοι. Με τους καταστροφικούς πολέμους και τις επαναστάσεις του, διακοπτόμενο από προσωρινές σταθεροποιήσεις, σε όλο και πιο χαμηλό πνευματικό και νοητικό επίπεδο: δια των φυσικών νόμων, με το διαφωτισμένο προσωπικό ενδιαφέρον, με μια ισορροπία δυνάμεων, μια εξίσωση των κερδών, την επιβίωση του πιο επιτήδειου (ικανού) και τον φόβο μιας ατομικής καταστροφής σε περίπτωση μιας επιδημίας τέτοιας ικανότητας. Με τα ιδεολογικά του δόγματα, που επικάθονται στα εκκλησιαστικά και αιρετικά, με τον επίμονο σκεπτικισμό του, για τον οποίο όλοι είναι στον ίδιο βαθμό γνώμες-σκουπίδια. Με τα μεγάλου του συστήματα, που είναι χτισμένα πάνω σε ασταθείς προϋποθέσεις, γνωρίζοντας καλά, πως οι προϋποθέσεις πράγματι δεν στέκουν, και για το λόγο αυτό δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να τεθούν υπό συζήτηση. Με αποτέλεσμα, ολόκληρη η ανθρωπότητα να κάθεται σήμερα σε ένα παγκόσμιο τρελοκομείο, το οποίο σφύζει από ζωή.

Η παράνοια, με την εδώ χρησιμοποιούμενη αισχύλειο έννοια της νόσου, είναι μια παθολογική κατάσταση του πνεύματος, μια απώλεια της προσωπικής και κοινωνικής τάξεως, δια της απώλειας της επαφής με την μη-αντικειμενική πραγματικότητα. Που βρίσκεται σε αυτό το τρελοκομείο χώρος για μια λογική συζήτηση περί αθανασίας, η οποία προϋποθέτει ακριβώς αυτή την επαφή με την χαμένη πραγματικότητα-εάν υπάρχει έστω κάποιος τόπος για τον σκοπό αυτό;

Ναι, υπάρχει-και είναι μάλιστα μεγαλύτερος απ’ ότι πολλές φορές υποθέτουμε. Γιατί ο άνθρωπος δε σταματά να είναι άνθρωπος, ακόμα και αν βρίσκεται σε αμόκ μέσα στους κόσμους που έχει φτιάξει. Η πνευματική τρέλα δεν είναι ποτέ χωρίς κάποια γνώση περί αυτής της τρέλας, με όση τέχνη και να απωθείται αυτή η γνώση. Η οξεία φάση αυτής της παράνοιας, που ονομάζουμε νεωτερικότητα, συνοδεύεται διαρκώς από στοχαστές, οι οποίοι διαγιγνώσκουν σωστά την αιτία της (παράνοιας), και προσπαθούν να θεραπεύσουν το κακό, με το να προσπαθούν να ξανακερδίσουν την πραγματικότητα με διάφορους τρόπους. Κατά τον 17ο αιώνα, ο Descartes προσπαθεί στις Meditationen να βρει το ασφαλές θεμέλιο του φιλοσοφείν πέραν του δογματισμού και του σκεπτικισμού μέσα στην άμεση εμπειρία. Στον πρώιμο 19ο αιώνα, ο Hegel διαπιστώνει με εκτενή κείμενα, πως από τον χωρίς νόημα δογματισμό μπορούμε να ξεφύγουμε μόνο, εάν διεισδύσουμε πάλι στην εμπειρία, και προς τον σκοπό αυτό επιχειρεί τη διαλεκτική υπόθεση στην Φαινομενολογία του. Στον αιώνα μας, οι εργασίες του William James και του Henri Bergson αποτελούν μεγάλα στίγματα τέτοιων προσπαθειών. Δεν είναι όμως μια εύκολη υπόθεση, η αποκατάσταση της επαφής με την μη-αντικειμενική πραγματικότητα. Ακόμα λιγότερο εύκολη αποστολή, είναι νά καταστήσει κανείς τις προσπάθειες αυτές κοινωνικά ενεργές. Θα έπεφτε βαρύ να ανακαλυφθούν τα μόνιμα ίχνη μεμονωμένων στοχαστών μέσα στον διανοητικό βάλτο, που καλύπτει τη δημόσια σφαίρα μέχρι εκεί που φτάνει το μάτι. Η παράνοια είναι σε πλήρη εξέλιξη, και μόνο ο κατά Hobbes φόβος του θανάτου προσφέρει κάποια ανάσχεση. Όσο όμως αποθαρρυντικά και να είναι τα αποτελέσματα, ένα είδος προόδου μου φαίνεται ξεκάθαρο.

Για να προσδιορίσουμε τα κριτήρια, βάσει των οποίων μπορεί να διαπιστωθεί η πρόοδος στην υπόθεση αυτή, θα αναφερθώ σε μια κλασσική μαρτυρία δεκτικότητας για εμπειρίες της μη-αντικειμενικής πραγματικότητας, στο έργο του William James, «Η πολλαπλότητα της θρησκευτικής εμπειρίας» (1902). Αν κοιτάξουμε τον κατάλογο του λεξιλογίου, δεν θα βρούμε καμιά υπόδειξη σε κείμενα που εκφράζουν τέτοιες εμπειρίες και καταπιάνονται σε βάθος με το περί αθανασίας ερώτημα. Μάταια θα αναζητήσει κανείς το όνομα Πλάτων ή Αριστοτέλης. Ο Χριστός δεν αναφέρεται. Και οι δυο παραπομπές στον Άγιο Παύλο, αναφέρονται σε σημεία, όπου γίνεται αναφορά σε αυτόν από άλλους συγγραφείς. Οι παρατηρήσεις αυτές δεν πρέπει να κατανοηθούν ως κριτική στον James, αλλά χαρακτηρίζουν την επιστημονική κατάσταση στην αρχή του αιώνα, μέσα στην οποία τα θεμελιώδη αυτά κείμενα βρίσκονταν τόσο κάτω από τον ορίζοντα της δημόσιας συζήτησης, ώστε ούτε το γεγονός πως ο William James ήταν καθολικός, τον βοήθησε να συνειδητοποιήσει τη σημασία τους για την εργασία του. Στο θέμα της αθανασίας αφιερώνει μόλις μια σελίδα, στην μορφή της είναι τυπική, αλλά ως προς τη διάθεση της κακόκεφη-μια κατανοητή διάθεση, καθώς η «αθανασία» παρουσιάζονταν με τη μορφή δημόσιων παραστάσεων, τις οποίες ο E. M. Forster διακωμωδεί στις σατιρικές του μικρές ιστορίες. Πρέπει κάθε φορά να ανακαλούμε στη μνήμη μας, πως το μεταίχμιο του αιώνα ήταν μια δύσκολη εποχή για ανθρώπους μέ φιλοσοφικές τάσεις. Η εποχή ήταν μάλιστα τόσο άσχημη, ώστε ένας Wilhelm Dilthey δεν δημοσίευσε κάτι δέκα ολόκληρα χρόνια, γιατί κατά τη γνώμη του δεν άξιζε τον κόπο.

Από την αρχή αυτού του αιώνα η κατάσταση άλλαξε ριζικά. Από τη μια, η πνευματική ασθένεια εκδηλώθηκε πολύ έντονα με το ξέσπασμα πολέμων και επαναστάσεων. Από την άλλη, οι υπερβατικές εμπειρίες είχαν επιστρέψει με ένα ιδιαίτερο τρόπο. Γιατί οι εμπειρίες αυτές, που λόγω δογματικών κρυσταλλώσεων είχαν εκδιωχθεί στο βασίλειο των σκιών, και δια των επακόλουθων αντιθεολογικών και αντιμεταφυσικών επιθέσεων φαινόταν πως είχαν εκδιωχθεί από το βασίλειο των ζώντων, γύρισαν από τον προθάλαμο της κολάσεως δια της πίσω πόρτας της ιστορικής γνώσης. Εισάγονται πάλι ως «ιστορικά δεδομένα» σε ένα πεδίο, το οποίο είχε προφανώς εκκαθαρισθεί από αυτές, για να μην διαταράσσουν τα φουτουριστικά όνειρα των paradis artificiels-εισήχθησαν πάλι μέσω ερευνών στα πεδία του μύθου, της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, των αποκαλυπτικών και γνωστικών κινημάτων, της συγκριτικής θρησκειολογίας, της Ασσυρολογίας, της Αιγυπτιολογίας, της κλασσικής φιλολογίας, και ούτω καθ’ εξής. Η επανακτηθείσα αυτή γνώση περί εμπειριών, από τις οποίες εξαρτάται η τάξη εντός της προσωπικής και κοινωνικής ύπαρξης, γίνεται ορατή τώρα ως μια όλο και πιο ακριβής διάγνωση της σημερινής ασθένειας και των αιτίων της. Και θα προκαλούσε έκπληξη, αν αυτή η γνώση σε κάποια στιγμή δεν καταστεί μια ζωντανή δύναμη για την πραγματική επαναφορά της τάξεως.

Ο κύκλος των διανοουμένων έχει πράγματι αλλάξει σε σύγκριση με τα πρώτα χρόνια του αιώνα. Ένας φιλόσοφος μπορεί σήμερα νά αναλάβει μια έρευνα περί αθανασίας, καθώς μπορεί να στηριχθεί στο συγκριτικό υλικό που του παρέχουν οι ιστορικές επιστήμες, όπως και οι επιστήμες περί εμπειριών και των συμβολισμών τους. Και τώρα προχωρώ στην ανάλυση μιας αντιπροσωπευτικής περίπτωσης.

Συνεχίζεται