Eric Voegelin - Οι “νόμοι” του Πλάτωνος (10)

  Συνέχεια από: Τρίτη 9 Απριλίου 2024

KATA ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ (ΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ)

Eric Voegelin

Τάξη και Ιστορία

Τόμος ΙΙΙ

Πλάτων και Αριστοτέλης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ - Οι “νόμοι”

4. Πολιτική μορφή (3η συνέχεια)

 Η εκτενής έκθεση της δομής του κύκλου δεν αποτελεί ανεξάρτητο τμήμα της πλατωνικής διδασκαλίας. Στο πλαίσιο της οικονομίας των Νόμων, χρησιμεύει ως μια μεγαλειώδης προετοιμασία για την αρχή που θα προΐσταται της θέσπισης των νόμων. Η αρχή αυτή, δηλαδή η ισορροπία μεταξύ δημοκρατικών και απολυταρχικών στοιχείων σε ένα σύνταγμα, ακούει συνήθως στο όνομα μικτή μορφή διακυβέρνησης. Παρ' όλα αυτά, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στη χρήση αυτού του όρου όταν έχουμε να κάνουμε με την νέα πολιτεία που σχεδιάζουν οι τρεις οδοιπόροι. Αν τον χρησιμοποιήσει κανείς χωρίς περαιτέρω προσδιορισμό για να ορίσει το συνταγματικό σχέδιο, περιορίζει το πρόβλημα που θέτει ο Πλάτων στον απλό προσδιορισμό ενός θεσμικού μέσου/οργάνου.

Οι ακραίες συνταγματικές μορφές, όπως αυτές που εφάρμοσαν τόσο οι Πέρσες όσο και οι Αθηναίοι - έτσι υποστηρίζει το επιχείρημα - δεν λειτούργησαν πολύ καλά, ενώ ένα σύνταγμα όπως το σπαρτιατικό, το οποίο κατέφευγε στην εξισορρόπηση των στοιχείων, αποδείχθηκε καλύτερο- επομένως θα γινόταν προσπάθεια να σχεδιαστεί μια ισορροπημένη μορφή διακυβέρνησης. Αν στους Νόμους δεν υπήρχε τίποτε άλλο εκτός από αυτή τη συλλογιστική, το έργο δύσκολα θα άξιζε μεγάλης προσοχής, διότι σε αυτού του είδους τη σοφία ήταν πιθανότατα σε θέση να καταλήξει κανείς σε όποιο σημείο συναντιόντουσαν οι Έλληνες για να συζητήσουν λόγο για την πολιτική. Το να πιστέψει κανείς ότι ο Πλάτωνας είχε σκεφτεί έστω και για μια στιγμή ότι τα πολιτικά προβλήματα ενός πολιτισμού σε κρίση θα μπορούσαν να λυθούν με το να πειράξει θεσμικά μέτρα (με το πείραγμα των συνταγματικών διατάξεων), θα είχε διαστρεβλώσει όχι μόνο τους Νόμους αλλά και ολόκληρο το έργο του Πλάτωνα. Η ανάλυση του κύκλου έδειξε επίσης ότι ο Πλάτων, ενώ εξήρε την ισορροπία του σπαρτιατικού πολιτεύματος, δεν άφησε επίσης καμία αμφιβολία ότι καταδίκαζε την ακινησία μιας πόλης οργανωμένης για πόλεμο αλλά όχι για το σοβαρό παιχνίδι της ειρήνης, που είναι ο οδηγός του πνεύματος. Η θέση ότι ένα σχέδιο συντάγματος που στερείται μέριμνας για το πνεύμα που ζει στην κοινότητα θα μπορούσε να είναι η λύση του Πλάτωνα στην πνευματική αταξία είναι στην πραγματικότητα εξίσου λανθασμένη με τη θέση ότι ο Πλάτωνας θα μπορούσε να προσφύγει σε μια συνταγματική κυβέρνηση που τίθεται υπό την αιγίδα του νόμου και παρέχεται με λαϊκή συναίνεση, ενώ παραμελεί ωστόσο το πνεύμα που ζει στο νόμο και στο λαό.

Η θεσμική τάξη μιας κοινότητας δεν είναι το πνεύμα της, αλλά μάλλον το δοχείο μέσα στο οποίο ζει το πνεύμα. Και όπως ακριβώς το πνεύμα δεν πρέπει να αναζητηθεί στο απλό θεσμικό μοντέλο (στο απλό μοτίβο των θεσμών), ούτε αυτό το μοντέλο πρέπει να εκληφθεί ως λύση στο πνευματικό πρόβλημα. Παρ' όλα αυτά, οι θεσμοί είναι μέσα/όργανα για την πραγμάτωση του πνεύματος, και ορισμένοι θεσμοί είναι καλύτερα μέσα από άλλους. Ο λόγος για τη σημασία που αποδίδει ο Πλάτων στη μικτή μορφή διακυβέρνησης έγκειται στο γεγονός ότι τη θεωρεί το καταλληλότερο μέσο για να δώσει σώμα στο πνεύμα. Θυμηθείτε τη διάκριση που γίνεται στον “Πολιτικό” μεταξύ του "αληθινού πολιτεύματος" και των άλλων ψευδών πολιτευμάτων. Η διάκριση αυτή παραμένει έγκυρη στους Νόμους, αν και με κάποιες επιφυλάξεις που τονίζουν τον εργαλειακό χαρακτήρα των θεσμών. Στο 712D-E ο Μέγιλλος διαπιστώνει ότι είναι δύσκολο να χαρακτηρίσει επαρκώς το σπαρτιατικό σύνταγμα, επειδή σε αυτό αναμειγνύονται διάφορα στοιχεία. Ο Ξένος δίνει τον εξής λόγο γι' αυτό: είναι ότι πρόκειται για ένα αυθεντικό πολίτευμα ("πολιτεία") και όχι για ένα από εκείνα τα αυτοαποκαλούμενα συντάγματα που στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτε περισσότερο από οικισμοί υποδουλωμένοι στην κυριαρχία ενός από τα συστατικά τους μέρη (713Α). Λίγες σελίδες αργότερα (715A-B), ο Ξένος επιμένει και πάλι ότι οι κοινότητες αυτές δεν πρέπει να ονομάζονται καθόλου πολιτείες, αφού δεν έχουν αυθεντικούς νόμους. Και σε μεταγενέστερο πλαίσιο αποκαλεί τη δημοκρατία, την ολιγαρχία και την τυραννία "αυτά τα μη-συντάγματα" (τὰς οὐ πολιτείας)" (832B). Τα μέλη αυτών των ταγμάτων θα πρέπει να ονομάζονται παρτιζάνοι/κομματικοί και όχι πολίτες (στασιώτας, πολίτες) (715B).

Η λύση, δηλαδή η μικτή μορφή διακυβέρνησης ως η μόνη αληθινή, προετοιμάζεται προσεκτικά στην περιγραφή του κύκλου. Η περίοδος της ανάπτυξης οδηγεί στην αρχή στην υπόσχεση μιας ελληνικής αυτοκρατορίας, στη συνέχεια στην αποτυχία της ομοσπονδίας και τέλος στη στασιμότητα της ισορροπημένης σπαρτιατικής μορφής διακυβέρνησης. Στην περίοδο της παρακμής, σταδιακά συντελείται η αποσύνθεση καθενός από τα βασικά συστατικά του αληθινού πολιτεύματος. Η κορυφή που διαχωρίζει τα δύο μέρη του κύκλου, την άνοδο και την κάθοδο, συμβολίζεται από το ηλιοστάσιο - βρισκόμαστε τώρα "κοντά στο σημείο στο οποίο ο Θεός κάνει τη στροφή από το καλοκαίρι στο χειμώνα". Έχοντας φτάσει σε αυτή την κορυφή, ο Πλάτων εισάγει επίσης τη θεωρία των δύο μητέρων όλων των πολιτευμάτων, του μοναρχικού και του δημοκρατικού. Από την κορυφή του ηλιοστασίου προκύπτει στη συνέχεια η θεσμική λύση των Νόμων, η ιδέα ενός πολιτεύματος που θα επιτρέψει στην πόλιν να ξεπεράσει την πνευματική στασιμότητα της Σπάρτης, διατηρώντας την παράλληλα από την παρακμή της Περσίας και της Αθήνας μέσω της ισορροπίας της. Ο κύκλος διασχίζεται στο διαχρονικό σύμβολο της κορύφωσής του, και έτσι το πρόβλημα της μορφής του πολιτεύματος επανέρχεται μέσα στο συμβολικό παιχνίδι των Νόμων. Όπως και τα άλλα σύμβολα του διαλόγου, η μεικτή μορφή διακυβέρνησης αποτελείται από μια συρρίκνωση στοιχείων που είχαν προηγουμένως διασταλεί στο χρόνο. Μπορεί κανείς να μιλήσει δικαιολογημένα για μια ηλιοστατική μορφή.