Eric Voegelin - Οι “νόμοι” του Πλάτωνος (9)

 Συνέχεια από: Σάββατο 6 Απριλίου 2024

KATA ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ (ΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ)

Eric Voegelin

Τάξη και Ιστορία

Τόμος ΙΙΙ

Πλάτων και Αριστοτέλης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ - Οι “νόμοι”

4. Πολιτική μορφή (2η συνέχεια)

 Επιλέξαμε την παρέκβαση για το ποτό ως παράδειγμα της νέας τεχνικής που υιοθέτησε ο Πλάτων για να παρουσιάσει τα θέματα. Για έναν επιφανειακό αναγνώστη, μπορεί να φαίνεται ότι αποτελεί αδυναμία στην κατασκευή του έργου ή ακόμη, σε ορισμένες λεπτομέρειες, ένα κακόγουστο αστείο. Στην πραγματικότητα, η παρεκτροπή είναι αντιπροσωπευτική της μαεστρίας του Πλάτωνα στον χειρισμό του νέου λογοτεχνικού του εργαλείου. Το παράδειγμα δείχνει ότι είναι αδύνατο να απομονώσει κανείς θέματα προκειμένου να διεξάγει μια συγκεκριμένη μελέτη, χωρίς να βιαιοπραγήσει κατά της όλης δομής. Κάθε φορά που επιχειρείται να αποσπαστεί ένα νήμα από αυτό το πυκνό δίκτυο συνειρμών προκειμένου να υποβληθεί σε πιο προσεκτική εξέταση, το όλο οικοδόμημα καταρρέει. Και όµως, τώρα που πρόκειται να αναλύσουµε αρκετά συγκεκριµένα θέματα, δεν µπορούµε να µην κάνουµε κάποιες πρόχειρες περικοπές, µε αποτέλεσµα η σειρά µε την οποία παρουσιάζονται τα θέματα να φαίνεται λίγο-πολύ αυθαίρετη. Ο λόγος για τον οποίο θα ξεκινήσουμε με το πρόβλημα της μορφής διακυβέρνησης συνίσταται στην εύκολη σύνδεσή του με το ζήτημα των κύκλων, που συζητήθηκε στο τέλος της προηγούμενης ενότητας.

Ο Πλάτων αναπτύσσει το πρόβλημα της μορφής της διακυβέρνησης από την εφαρμογή της θεωρίας του για τους κύκλους στην πολιτική. Βρισκόμαστε τώρα στο τέλος ενός κύκλου που είχε αρχίσει μετά τον μεγάλο κατακλυσμό, την τελευταία μεγάλη καταστροφή που έστειλαν οι θεοί. Μόνο λίγοι άνθρωποι είχαν τότε γλιτώσει από την καταστροφή, και μαζί τους είχε ξαναρχίσει ο ανθρώπινος πολιτισμός (677). Το βιβλίο III είναι αφιερωμένο στην περιγραφή αυτού του κύκλου του πολιτικού πολιτισμού. Περιγράφει τις φάσεις της ανάπτυξης, της κορύφωσης, του λάθους και της παρακμής, έως ότου η παρακμή έφτασε στο σημείο όπου ο χρόνος έγινε ώριμος για μια νέα αρχή των νόμων.

Κατά την περίοδο της ανάπτυξης παρατηρείται η ακόλουθη εξέλιξη της πολιτικής μορφής:

(1) Μετά τον κατακλυσμό, μόνο μικρές εναπομείνασες ομάδες ανθρώπων είχαν επιβιώσει στις ορεινές περιοχές της γης. Οι κοινωνικές μονάδες αποτελούνταν από μεμονωμένες αγροτικές κοινότητες και οικογένειες. Ο τρόπος ζωής ήταν τραχύς και πρωτόγονος αλλά, μέσα στην απλότητά του, από ορισμένες απόψεις ανώτερος από τις πιο περίπλοκες συνθήκες της πολιτισμένης ζωής. Σε αυτή την καθαρή κατάσταση, δεν υπήρχε ανάγκη για νομοθέτες. Οι άνθρωποι ζούσαν σύμφωνα με τα έθιμα και τις παραδόσεις των πατέρων τους (πάτριοι νόμοι). Παρ' όλα αυτά, η πολιτεία αυτή είχε επίσης μια πολιτική μορφή που συνίστατο στο ρόλο που έπαιζαν οι γέροντες. Η μορφή αυτή θα μπορούσε να ονομαστεί δυναστεία, δηλαδή πατριαρχική αρχηγία ή αρχοντοκρατία (677B-680E).

(2) Με την πάροδο του χρόνου (υπολογιζόμενη σε μια περίοδο δεκάδων χιλιάδων ετών) και τον πολλαπλασιασμό του ανθρώπινου γένους, αναπτύχθηκαν νέες μορφές συνάθροισης. Το επόμενο βήμα συνίστατο στη συσσωμάτωση όλο και μεγαλύτερων αριθμών και η αύξηση του μεγέθους της πόλις πέρα από εκείνο του οικισμού μιας φυλής. Οι φυλές που αποτελούν τους οικισμούς των χωριών θα φέρουν μαζί τους τις αντίστοιχες παραδόσεις τους, και μόνο σε αυτό το σημείο θα προκύψει η ανάγκη για έναν νομοθέτη ικανό να εναρμονίσει και να συγχωνεύσει τις διάφορες παραδόσεις σε μια ενότητα για να διαμορφώσει ένα κοινό δίκαιο για την πόλη. Η μορφή της διακυβέρνησης θα είναι το αποτέλεσμα των αρχικών οικισμών: οι άρχοντες των αρχικών αρχοντιών θα σχηματίσουν τη νέα αριστοκρατία· ή, εάν σε έναν από αυτούς ανατεθεί εξέχων ρόλος, η μορφή που θα επιτευχθεί μπορεί να είναι αυτή του βασιλείου (μια βασιλεία) (680E-681D).

(3) Πληροφορούμαστε για αυτές τις πρώιμες εξελίξεις μόνο μέσω τυχαίων αναφορών που μας παρέχουν οι ποιητές, όπως η ομηρική περιγραφή της ζωής του Κύκλωπα. Με το επόμενο βήμα, την κάθοδο από τα βουνά στις πεδιάδες, ερχόμαστε πιο κοντά στο φως της ιστορίας. Τα ορεινά χωριά ακολουθούνται από τη θεμελίωση μεγαλύτερων πόλεων στις πεδιάδες, όπως το Ίλιον (Τροία) και οι ελληνικές πόλεις που πολεμούσαν μαζί του. Μέσα στη συνταγματική μορφή της πεδινής πόλις (πολιτεία) περιλαμβάνονται όλες οι μορφές και οι εναλλαγές (παθήματα) των προηγούμενων πολιτικών κοινωνιών και των πολιτευμάτων τους (681D-682E).

(4) Για να περιγράψει την τέταρτη φάση αυτής της εξέλιξης, ο Πλάτων βασίζεται στη μυθική παράδοση της δωρικής εισβολής. Κατά τη διάρκεια των δέκα ετών του Τρωικού Πολέμου, στις ελληνικές πόλεις σημειώθηκαν εσωτερικές αναταραχές διαφόρων ειδών. Κατά την επιστροφή τους, οι πολεμικές ομάδες διαπίστωσαν ότι μια νεότερη γενιά είχε αναλάβει την εξουσία και δεν ήταν ευπρόσδεκτη στα σπίτια τους. Υπό την ηγεσία κάποιου Δωριέα, οι εξόριστοι ανακατέλαβαν τις πόλεις των πατρίδων τους και στη συνέχεια οργάνωσαν μια ισχυρή ομοσπονδία μεταξύ των πελοποννησιακών πόλεων της Σπάρτης, του Άργους και της Μεσσήνης. Τα μέλη αυτής της ομοσπονδίας τελούσαν υπό τη διοίκηση του βασιλικού οίκου του Ηρακλείδη. Αυτός ο τέταρτος τύπος οργάνωσης αναφέρεται από τον Πλάτωνα ως έθνος, λαός (682Ε-683B). Αυτοαποκαλούνταν Δωριείς και η ομοσπονδία τους ήταν αρκετά ισχυρή ώστε να προσφέρει επαρκή προστασία απέναντι σε προκλήσεις του είδους που προκάλεσε η Τροία όχι μόνο στους κατοίκους της Πελοποννήσου, αλλά και σε όλα τα ελληνικά έθνη γενικότερα. Οι Τρώες δεν θα τολμούσαν να εξαπολύσουν επίθεση χωρίς την υποστήριξη της Ασσυρίας, μιας δύναμης που ήταν τόσο μεγάλη και φοβερή εκείνη την εποχή όσο ήταν οι Πέρσες στην εποχή του Πλάτωνα. Το νέο έθνος ήταν στην πραγματικότητα μια πρόκληση για την ασιατική δύναμη της εποχής (685 B-E). Ήταν, στην πραγματικότητα, μια δύναμη τόσο μεγάλη που, αν πετύχαινε, θα μπορούσε να κυριαρχήσει με τη θέλησή της σε όλους τους ανθρώπους, Έλληνες και βαρβάρους (687A-B).

Με την ανάπτυξη αυτής της εθνικής ομοσπονδίας, η ανάπτυξη της πολιτικής μορφής έφτασε σχεδόν στο ζενίθ της. Στην ανασύνθεση αυτής της σειράς αποσπασμάτων μπορούμε και πάλι να αισθανθούμε το πλατωνικό όνειρο μιας ελληνικής αυτοκρατορίας που θα αποτελούσε το αντίπαλο δέος για τις ασιατικές αυτοκρατορίες, και ενδεχομένως ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση. Αυτή η δυνατότητα της δωρικής ομοσπονδίας, ωστόσο, δεν υλοποιήθηκε. Φτάσαμε στο σημείο καμπής του κύκλου, από το οποίο θα ξεκινούσε η παρακμή. Στην κατασκευή του διαλόγου, αυτό το σημείο καμπής σηματοδοτείται από την άτυπη αναφορά στο γεγονός ότι η συζήτηση μεταξύ των ταξιδιωτών λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια του θερινού ηλιοστασίου (683C).

Για τους ιδρυτές της, η δωρική ομοσπονδία φαινόταν μια εξαιρετική πολιτική οργάνωση. Οι τρεις βασιλείς και οι αντίστοιχοι λαοί τους δεσμεύτηκαν με ένα σύμφωνο να διατηρούν και να σέβονται ο ένας τη θέση του άλλου, καθορίζοντας το με νομικούς όρους· θα ερχόταν επίσης ο ένας σε βοήθεια ο ένας του άλλου αν ένας από τους τρεις βασιλείς παραβίαζε τα δικαιώματα του λαού του ή αν ένας λαός παραβίαζε τα προνόμια του βασιλιά του. Γιατί αυτή η αξιοθαύμαστη δομή απέτυχε; Διότι μέσα σε δύο από τις τρεις κυβερνήσεις της ομοσπονδίας οι νομοθέτες είχαν διαπράξει τη "μέγιστη ανοησία" (μέγιστη αμάθεια) (689A), δηλαδή δεν είχαν φροντίσει να επιλέξουν έναν ισορροπημένο άνθρωπο για βασιλιά ή να θεσπίσουν συνταγματικά αντίβαρα που θα αντιστάθμιζαν την πιθανή ανοησία ενός αυταρχικού κυβερνήτη. Τι εννοείται με τον όρο "ανοησία" μπορεί να μάθει κανείς ανατρέχοντας στη νέα ψυχολογία που διατυπώθηκε παραπάνω. Αν ένας άνθρωπος μισεί αυτό που αναγνωρίζει στην ψυχή του ως ευγενές και καλό και αγαπά αυτό που αναγνωρίζει ως άθλιο και κακό, προκύπτει στην ψυχή του μια ασυμφωνία (διαφωνία) μεταξύ συναισθημάτων και λογισμού, και η ανοησία συνίσταται ακριβώς σε αυτή τη δυσαρμονία (ασυμφωνία). Ποτέ δεν πρέπει να ανατεθεί μια κυβέρνηση σε έναν άνθρωπο που είναι ανόητος με αυτή την έννοια, ακόμη και αν κατά τα άλλα είναι σοφός, ικανός και έμπειρος· αντίθετα, η κυβέρνηση θα μπορούσε να ανατεθεί ευτυχώς σε έναν λογικό άνθρωπο, ακόμη και αν κατά τα άλλα είναι ατάλαντος, ανεπαρκής σε άλλες ιδιότητες (689A-E). Εάν παραμεληθούν αυτές οι προφυλάξεις, η συνταγματική τάξη μπορεί να έχει κακό τέλος. Η ροπή προς την ανοησία υπάρχει σε κάθε άνθρωπο, και στους άρχοντες καλλιεργείται από τους πειρασμούς που είναι συνυφασμένοι με τη θέση τους, σε τέτοιο βαθμό που θα μπορούσε κανείς να την αποκαλέσει "ασθένεια των βασιλέων" (691A). Οι βασιλείς του Άργους και της Μεσσήνης δεν αποτελούσαν εξαίρεση στον κανόνα· η απερίσκεπτη ανοησία (τρέλα) τους προκάλεσε πολέμους στο εσωτερικό της ομοσπονδίας και την καταστροφή της ίδιας της ομοσπονδίας.

Οι Λακεδαιμόνιοι επέζησαν της καταστροφής και υπέταξαν τους ολέθριους ομόδοξους επειδή, κατά θεία πρόνοια, το σύνταγμά τους περιείχε εκείνα τα εξισορροπητικά στοιχεία που καθιστούν μια τάξη σταθερή. Το πρώτο από αυτά τα εξισορροπητικά όργανα συνίστατο στην κυβέρνηση δύο βασιλέων· το δεύτερο στο Συμβούλιο των Γερόντων (Γερουσία), το οποίο αποτελούνταν από 28 Γέροντες και είχε την ίδια βαρύτητα με τους βασιλείς στα πιο σημαντικά ζητήματα· το τρίτο στη Δημοκρατική Εφορεία, ένα αξίωμα του οποίου οι αντιπρόσωποι (5 Έφοροι) προσλαμβάνονταν με κλήρωση (691D-6924). Αλλά παρ' όλα αυτά, την εποχή του εθνικού κινδύνου των Περσικών Πολέμων, η συμπεριφορά των πελοποννησιακών πόλεων κάθε άλλο παρά ένδοξη ήταν, και ακόμη και το καλύτερο τμήμα τους, που εκπροσωπήθηκε από τη Σπάρτη, προκάλεσε στασιμότητα στην ανάπτυξη της πολιτικής μορφής (692D-693Α).

Από την εθνική αποτυχία αλλά και τη λακεδαιμονική επιτυχία μπορεί να αντληθεί ένα μάθημα: σταθερές κυβερνήσεις μπορούν να υπάρξουν μόνο αν είναι δομημένες με βάση την εξισορρόπηση ορισμένων βασικών στοιχειωδών παραγόντων. Όλες οι συνταγματικές παραλλαγές προέρχονται από δύο "μητρικές μορφές" (μητέρες). Η πρώτη μπορεί να παρατηρηθεί στην καθαρότερη μορφή της στους Πέρσες, η δεύτερη στο αθηναϊκό σύνταγμα. Όλα τα άλλα συντάγματα υφαίνονται από αυτά τα νήματα σε διάφορα μοτίβα. Ο πυρήνας που καθιστά σταθερή την ύπαρξη της διακυβέρνησης και ο οποίος συνίσταται στο συνδυασμό της ελευθερίας και της φιλίας με τη φρόνηση, μπορεί να διασφαλιστεί μοναδικά μέσω αυτών των δύο θεσμικών μορφών (693D-E). Αλλά ούτε στην περίπτωση των Περσών ούτε στην περίπτωση της Αθήνας είναι δυνατόν να βρεθεί αυτό το μείγμα· γι' αυτό και οι δύο κατέρρευσαν. Ενώ η περίπτωση των Σπαρτιατών θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως παράδειγμα στασιμότητας, οι περσικές και οι αθηναϊκές μορφές διακυβέρνησης παρέχουν ένα τυπικό παράδειγμα μιας πολιτικής μορφής που φτάνει στη διάλυση στο φθίνον τμήμα του κύκλου.

Όσον αφορά τις ιστορικές λεπτομέρειες της περσικής και αθηναϊκής παρακμής, ο αναγνώστης θα πρέπει να ανατρέξει στους ίδιους τους Νόμους. Ιδιαίτερα σχετικό με τον σκοπό μας εδώ είναι το κριτήριο για τη διαπίστωση της παρακμής, καθώς σε αυτό εμπεριέχεται το πρότυπο της δίκαιης τάξης που πρέπει να επιτευχθεί στην πόλιν των νομέων. Η ανάλυση της περσικής περίπτωσης παρέχει την ευκαιρία να καθοριστεί το πρότυπο σύμφωνα με το οποίο θα πρέπει να ανατίθενται τα αξιώματα μέσα σε μια κοινωνία και να αναδεικνύονται οι άνθρωποι σε υψηλά αξιώματα. Η ιεραρχική διάταξη των αγαθών έχει ως εξής: η υψηλότερη θέση στην ιεραρχία ανήκει στα αγαθά της ψυχής, ιδίως στην αρετή της εγκράτειας· η δεύτερη θέση ανήκει στα αγαθά του σώματος· την τρίτη θέση καταλαμβάνουν τα υλικά αγαθά και ο πλούτος. Αν ένας νομοθέτης τοποθετήσει τον πλούτο στην πρώτη θέση ή αν με οποιονδήποτε τρόπο προάγει σε υψηλότερες θέσεις εκείνους που κατατάσσονται χαμηλότερα στην ιεράρχηση των αντικειμενικών αγαθών, διαπράττει κάτι που παραβιάζει τόσο τις αρχές της θρησκείας όσο και εκείνες της πολιτικής τέχνης. Στην περίπτωση των Περσών, ο κανόνας αυτός παραβιάστηκε, με αποτέλεσμα οι διεστραμμένοι αυτοκράτορες να μη σέβονται τα δικαιώματα και την ευημερία του λαού, επιφέροντάς του κάθε είδους κακό με μοναδικό σκοπό την απόκτηση άμεσου υλικού οφέλους για τους ίδιους, με αποτέλεσμα ο λαός να μισεί την κυβέρνηση και να γίνεται απείθαρχος σε βαθμό που σε περίπτωση πολέμου έπρεπε να χρησιμοποιηθούν μισθοφορικοί στρατοί (697Α-698Α). Στην περίπτωση της Αθήνας, η αποσύνθεση πρέπει να αποδοθεί στην αυξανόμενη και υπερβολική ελευθερία του λαού, και η προέλευσή της μπορεί να βρεθεί στην αδιαφορία, στην περιφρόνηση για την αρχαία μουσική τάξη της πόλης. Η κρίση για τις παραστάσεις ήταν κάποτε προνόμιο μιας καλά μορφωμένης άρχουσας τάξης· τα παιδιά και το πλήθος έπρεπε να απέχουν από το χειροκρότημα μέχρι να πάρουν την απόφασή τους οι υπεύθυνοι δικαστές (αξιωματούχοι). 

Αυτή η κατάσταση αντικαταστάθηκε σταδιακά από τη θεατροκρατία, στην οποία ο λαός στο σύνολό του απέκτησε το προνόμιο, το δικαίωμα να χειροκροτεί ό,τι του άρεσε και να επικρίνει ό,τι δεν του άρεσε χωρίς να λαμβάνει υπόψη την ποιότητα. Από αυτή την αλαζονεία τού να μπορεί κανείς να κρίνει σύμφωνα με μια ευχαρίστηση χωρίς διορατικότητα προκύπτει το γενικό θράσος της περιφρόνησης της κρίσης των ανώτερων (η διαδεδομένη αυθάδεια να αγνοεί κανείς την κρίση εκείνων που είναι καλύτεροι από τον εαυτό του). Τα επόμενα βήματα σε αυτόν τον κατήφορο είναι η απροθυμία υποταγής στους δικαστές, η αντίσταση στην πατρική εξουσία και η ανυπακοή στο νόμο. Στο τέλος έρχεται η περιφρόνηση των όρκων και των δεσμεύσεων και η περιφρόνηση των θεών. Αυτό, κατά μία έννοια, είναι επίσης μια επιστροφή στην αρχή, διότι η παλιά τιτανική φύση ξεσπά και η τιτανική μοίρα μιας ζωής ατελείωτου κακού και ατέλειωτων δεινών αρχίζει και πάλι (700Α-701C).

Η παραδειγματική λειτουργία που ασκεί στην ιστορία των πολιτικών ιδεών η πλατωνική περιγραφή του πολιτικού κύκλου μέσα σε έναν πολιτισμό είναι τόσο προφανής που αρκεί να αναφέρουμε τις δύο κύριες γραμμές επιρροής. Η πρώτη άμεση γραμμή επιρροής οδηγεί στην αριστοτελική ηθική και πολιτική. Η αλληλουχία των φάσεων που σηματοδοτούν την ανάπτυξη της πόλης συνοψίζεται από τον Αριστοτέλη ως οικογενειακή μονάδα, χωριό, πόλη - με τη θεμελιώδη διαφορά, ωστόσο, ότι η τέταρτη φάση, αυτή της επέκτασης στην ελληνική αυτοκρατορία, παραλείπεται. Ομοίως, βρίσκουμε την ιεράρχηση των αγαθών ως τον πυρήνα της αριστοτελικής ηθικής. Η άλλη σημαντική γραμμή επιρροής ρέει στη θεωρία των κύκλων της ιστορίας. Η άρθρωση του κύκλου στην περίοδο της ανάπτυξης, της ακμής, της παρακμής και, τέλος, της ακύρωσης φέρνει αμέσως στο νου την αιώνια ιστορία που αναγνώρισε ο Βίκο, με τις φάσεις της ανάπτυξης, της ακμής και της παρακμής, καθώς και τις θεωρίες των πιο πρόσφατων διαδόχων του Βίκο. Μπορούµε τώρα να προχωρήσουµε στην εξέταση του τρίτου στοιχείου που έχει παραδειγµατική σηµασία, δηλαδή της θεωρίας των µικτών µορφών διακυβέρνησης.