Σαρτρ και Καρτέσιος : ένας διάλογος (3)

 Συνέχεια από: Δευτέρα 8 Απριλίου 2024

I
Παρουσία του Descartes (3η συνέχεια)

Ανθρωπιστική κατάφαση/επιβεβαίωση και οντολογικό σφάλμα

Σύμφωνα με τα λόγια του Βαλερύ, η ανάγνωση του Σαρτρ είναι μπολιασμένη ανάμεσα στα πιο ευαίσθητα και εσωτερικά σημεία της καρτεσιανής φιλοσοφίας: το cogito, ο Θεός, το εγώ. "Η αντανακλαστική πράξη της διάνοιας" (το cogito, η αμφιβολία), η οποία σύμφωνα με τον Valery ήταν ήδη παρούσα ως "κατάσταση του νου" (όπως τη ζούσε) "μεταξύ Montaigne και Άμλετ", συνδέεται από τον Sartre με τον καρτεσιανό Θεό, νοούμενο à la Pascal, ως η κερδοσκοπική σκοπιμότητα του "μεγάλου καπετάνιου" του πνεύματος του 17ου αιώνα 30.

Επαναλαμβανόμενη στο δοκίμιο για την καρτεσιανή ελευθερία, αποκαλύπτεται η οντολογική θέση του cogito. "Με την πρώτη ματιά", του Σαρτρ, στην προέλευση "μιας μεγαλειώδους ανθρωπιστικής επιβεβαίωσης της δημιουργικής ελευθερίας που χτίζει την αλήθεια, κομμάτι-κομμάτι" [σ. 296].

Η ανθρώπινη ελευθερία, στη δεκαετία του 1940 στην Ευρώπη του 20ού αιώνα, διαβάζεται ως το όριο της potentia absoluta (του Θεού) και ως η βάση της νέας διαλεύκανσης της πλάνης της "κακής ιδιοφυΐας" που παράγεται στη συμπεριφορά της κακής πίστης. Η αποφυγή της αποτυχίας του λάθους και του κακού γίνεται ένα πρωτοφανές καθήκον, που ανατίθεται στο σχέδιο της ανθρώπινης πραγματικότητας, μόλις καταρρεύσει η σύνδεση μεταξύ της επιθυμίας να είναι ο Θεός (μια παντοδύναμη αυτοπροκαλούμενη ελευθερία) και της αφελούς απόδοσης της συνείδησης ως "φύση".

Για τον Σαρτρ, ο Ντεκάρτ φαίνεται να προλαβαίνει τον Καντ όταν "οι κανόνες της μεθόδου", όντας "στο ίδιο επίπεδο με τον καντιανό σχηματισμό", αντιπροσωπεύουν "πολύ γενικές οδηγίες για μια ελεύθερη και δημιουργική κρίση" [σ. 295]. Ωστόσο, αυτός ο ανθρωπισμός σηματοδοτεί ένα σημείο κατά του Ντεκάρτ σε σχέση με τον Καντ. Ενώ "στον Καντ το ανθρώπινο πνεύμα συγκροτεί την αλήθεια· στον Ντεκάρτ", γράφει ο Σαρτρ, "απλώς την ανακαλύπτει, αφού ο Θεός έχει καθορίσει μια για πάντα τις σχέσεις που διατηρούν οι ουσίες μεταξύ τους" [σ. 296] 31.

Αν δεν είναι η καντιανή διάψευση του προβληματικού ιδεαλισμού του Ντεκάρτ που θέλει να προσεγγίσει ο Σαρτρ, σίγουρα θέλει να φτάσει σε μια λύση του προβλήματος, η οποία προκύπτει με τη μετάβαση από το επίπεδο της φιλοσοφίας της γνώσης (Καντ) σε εκείνο της οντολογίας. Στο μπρος-πίσω ανάμεσα στον Καντ και τον Ντεκάρτ, ανάμεσα στην "ανθρωπιστική κατάφαση/επιβεβαίωση" και το "οντολογικό σφάλμα", η έννοια της ελευθερίας που εμπνέεται από τη φαινομενολογία φαίνεται να τεκμηριώνεται και να φιλτράρεται μέσα από αναφορές σε κείμενα και συγγραφείς, οι οποίες σκιαγραφούν μια πιο σύνθετη εικόνα από μια καθαρά φιλολογική. Στη σχέση μεταξύ των δύο στιγμών και στα πηγαινέλα τους, η πολυπλοκότητα που διαχέεται στον πολύ σύγχρονο χαρακτήρα του cogito επιβάλλει, από την κορυφή του, την ανακατασκευή και τη διερεύνηση των συγγραφέων και των εννοιολογικών μηχανισμών, που είναι παρόντες και εκτίθενται στο Είναι και το Τίποτα. Στη συζήτηση και τη διαπλοκή αυτών των κόμβων αναδύονται τα θέματα-σημεία, μέσα στα οποία διαμορφώνεται η ανάγνωση της ελευθερίας στα κείμενα του Ντεκάρτ. Η σκοπιμότητα, το cogito, η αίσθηση, η συνείδηση, η αλήθεια, η μεταφυσική, η ιστορικότητα είναι μεταξύ των θεμάτων και των εννοιολογικών κλειδιών με τα οποία μπορεί να διεξαχθεί η διερεύνηση των καρτεσιανών κειμένων που χρησιμοποιούνται, των μελετών που αναφέρονται ή παραλείπονται, που σε κάθε περίπτωση έχουν τις ρίζες τους στα χρόνια στα οποία ο Σαρτρ αναπτύσσει τη διατριβή του, καθώς και των θεμάτων-σημείων στα οποία εμφανίζονται.

Σημειώσεις

30. Πρβλ. P. VALERY, Descartes, στο P. VALERY, ό.π., σ. 794, 798. 806, 808 και σ’ όλο το κείμενο.

31. Έτσι ο Σαρτρ "ξεκινά με τον Ντεκάρτ και όχι με τον Χέγκελ, όπως επισήμανε πολεμικά ο Μπενεντέτο Κρότσε. Πρβλ. B. CROCE, Impressioni sul Sartre (Εντυπώσεις για τον Σαρτρ), στο ID. Pagine sparse, Bari, Laterza, 1949, σ. 166-170. Για τις έρευνες εκείνων των χρόνων σχετικά με τη γαλλική παράδοση βλ. Les sources cartesiennes et kantiennes de l'idéalisme français (Καρτεσιανές και καντιανές πηγές του γαλλικού ιδεαλισμού), Paris, Beauchesne, 1936.