«ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΠΟΓΕΝΝΗΣΗ... ΧΑΝΟΥΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΑ» Μαρτσέλο Βενετζιάνι

 Τι συνέβη με τη φυσική τάξη και τι συνέβη μέ τον άνθρωπο στο κέντρο του σύμπαντος;

Ανάσταση του γιου του Θεόφιλου και ο Αγ. Πέτρος στην έδρα. Masaccio και Filippino Lippi

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΠΟΓΕΝΝΗΣΗ ΧΑΝΟΥΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΑ

---

Τι   απέγινε με τη φυσική τάξη και τι απέγινε με τον άνθρωπο στο κέντρο του σύμπαντος; Αυτό που επικρατεί στην εποχή μας είναι η αντίληψη ότι ζούμε στο Χάος, παρά μέσα σε μιά Τάξη. Ενας παγκόσμιος πόλεμος βρίσκεται σε εξέλιξη κατά της Φύσης και ο Άνθρωπος δεν βρίσκεται πλέον στο κέντρο του κόσμου, αλλά είναι ένα περιφερειακό τερματικό των εργαλείων και των προϊόντων του. Ας πάμε με τη σειρά και ας ξαναρχίσουμε από τις απαρχές της νεωτερικότητας. Για να αναπαραστήσουμε τον άνθρωπο της Αναγέννησης, ας φανταστούμε δύο διασταυρούμενους άξονες: ο ένας πηγαίνει από τη φύση στην επιστήμη και ο άλλος από την τέχνη στη μαγεία. Στο κέντρο των δύο αξόνων βρίσκεται ο άνθρωπος, ο οποίος συνελήφθη στην Αναγέννηση ως homo faber, δημιουργός της τύχης του. Είναι στο κέντρο του σύμπαντος. Ο Marsilio Ficino τον ορίζει ως "copula mundi". Ο Pico della Mirandola τον θεωρεί τον σιδερά της μοίρας του, ελεύθερο να επιλέξει αν θα γίνει αθάνατος άγγελος ή θνητό θηρίο. Αυτή ήταν η ανεπανάληπτη στιγμή κατά την οποία ο άνθρωπος ένιωσε τον εαυτό του να είναι και πλάσμα και δημιουργός, γιος του Θεού και πατέρας του κόσμου, η κορυφή της φυσικής τάξης, που φθάνει μέχρι την υπερφυσική τάξη. Ήταν ο μαγικός και σύντομος χρόνος, σε τέλεια και επισφαλή ισορροπία, στον οποίο ο άνθρωπος, το μέτρο όλων των πραγμάτων, έγινε το κέντρο του σύμπαντος. Αλλά η ανθρωποκεντρική στροφή δεν βρισκόταν ακόμα έξω από το βασίλειο του Θεού και το βασίλειο της Φύσης, ήταν μέσα σε αυτό το διπλό αυλάκι.

Αυτό το όνειρο εκπροσωπήθηκε από καλλιτέχνες και επιστήμονες, στοχαστές και αλχημιστές, και βρήκε στο πρόσωπο του στον Ulisse Aldrovandi τόν μεγάλο ερευνητή και ταξινομητή της φύσης. Στην καρδιά του δέκατου έκτου αιώνα, ο Aldrovandi κινήθηκε μεταξύ της επιστημονικής παρατήρησης και της καλλιτεχνικής φαντασίας, και δημιούργησε αυτό το όραμα του κόσμου όπου η ανακάλυψη της φυσικής τάξης βλέπει το όνειρο της υπέρβασης αυτής. Το Κέντρο Τεχνών και Επιστημών Marino Golinelli της Μπολόνια αφιερώνει μια έκθεση σε αυτά τα ευρήματα, σε αυτή τη συλλογή, εμπλουτισμένη επίσης με έργα τέχνης σύγχρονων συγγραφέων και από υλικά και ιδέες που προέρχονται από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος, από τήν έρευνα για τη νευροεπιστήμη και την τεχνητή νοημοσύνη. Διότι το εγχείρημα δεν είναι μόνο να φέρει στο φως το έργο του μεγάλου φυσιοδίφη της Μπολόνια, αλλά να ξεπεράσει τον χρόνο και τον χώρο και να καταλάβει τι έχει γίνει σήμερα με το ανθρώπινο εγχείρημα της Αναγέννησης και τη φυσική τάξη στην οποία αναφερόταν. Αυτό συζητήθηκε σε ένα συνέδριο στο ίδρυμα Golinelli με τους δημιουργούς και τους επιμελητές της έκθεσης, από τον Andrea Zanotti, πρόεδρο του Ιδρύματος Golinelli έως τον Roberto Balzani, από τον Gian Ruggero Manzoni έως τον Antonio Danielli (παρουσιάσα τη συζήτηση). Πώς έχουν αλλάξει η επιστήμη, η τέχνη και η τεχνολογία από τότε έως τώρα, τι έχουν δημιουργήσει στον κόσμο και πώς έχουν αλλάξει τη θέση του ανθρώπου; Έδιωξαν τον άνθρωπο, ο οποίος δεν βρίσκεται πλέον στο κέντρο του σύμπαντος. Και έχουν καταργήσει την ίδια την ιδέα μιας φυσικής τάξης και τοποθέτησαν τήν ανθρώπινη φύση στο πλαίσιό της, με τα ανυπέρβλητα όριά της, τις σεξουαλικές της διαφορές. Έχουμε μπει στην αντίστροφη εποχή της Αναγέννησης, δηλαδή στην Α-(ν)αγέννηση.

Η ίδια η ιδέα της φύσης έχει αντικατασταθεί από τον πιο ασηπτικό ορισμό του περιβάλλοντος, ο οποίος μπορεί να αναφέρεται τόσο στον φυσικό κόσμο όσο και στον κόσμο που χτίστηκε από τον άνθρωπο. Το περιβάλλον είναι ένα δάσος σαν ένα εργοστάσιο, ένα δωμάτιο σαν ένα ποτάμι. Η μεταφυσική απόρριψη της φύσης είναι η απόρριψη της πραγματικότητας που προηγείται του ανθρώπου, του κόσμου που δεν δημιουργήσαμε ούτε θέλαμε, αλλά στον οποίο τοποθετηθήκαμε κατά τη γέννησή μας. Φύση σημαίνει δημιουργία και ο άνθρωπος πλάσμα. Σημαίνει φυσικός νόμος, φυσική τάξη.

Σε σύγκριση με το όραμα της Αναγέννησης, έχει συντελεστεί μια διπλή μεταστοιχείωση: η μητέρα φύση αντικαθίσταται από την παρένθετη μητρότητα του περιβάλλοντος. Και ο homo faber αντικαθίσταται από την τεχνολογία και τα προϊόντα της  μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, της κυριαρχίας της υψηλής τεχνολογίας, της εξάρτησης από «μηχανές». Είναι η αντιστροφή των μέσων και των σκοπών: το βασίλειο των σκοπών που είναι το βασίλειο του ανθρώπου, δίνει τη θέση του στο βασίλειο των μέσων, που σταδιακά τείνουν να αποκτήσουν την κυριαρχία μέσω του σκήπτρου της οικονομίας, του μαγικού ραβδιού της τεχνολογίας, του θρόνου τής αυτοματοποίησης. Ο άνθρωπος είναι ο βοηθός του ρομπότ του, όχι πια ο «τελικός χρήστης» της τεχνολογίας αλλά το περιφερειακό τερματικό των δικών του εργαλείων και της άσκοπης προόδου του, ανάμεσα σε ανούσια σημάδια, τούς χωρίς νόημα αλγόριθμους. Η παραμόρφωση του κόσμου συμπίπτει με την απανθρωποποίησή του. Ο Elémire Zolla προϊδεάζει αυτό το σενάριο, αλλά με θετικό τρόπο, στο Uscite dal mondo.

Στην πραγματικότητα, αυτή η διαδικασία ήταν ήδη στα σπάργανα της Αναγέννησης, ειδικά στη μαγική, αλχημική και προμηθεϊκή πλευρά της, σε ορισμένες θεϊκές αναπαραστάσεις του ανθρώπου και στο ίδιο το όνειρο επιστημόνων και σέ φυσιοδίφες όπως ο Aldrovandi. Στην αρχή στηρίζεται στη φαντασιακή ικανότητα του καλλιτέχνη, πράγματι ο καλλιτέχνης-επιστήμονας πρώτα ανακαλύπτει, μετά γίνεται εφευρέτης, τελικά δημιουργός. Στην πορεία, ο τεχνητός κόσμος αναπτύσσεται πάνω από τον φυσικό κόσμο, αλλά εξακολουθεί να είναι ο κόσμος που κατασκευάζεται από τον άνθρωπο που ενισχύει και απλώνει τα χέρια του, την όρασή του, τη φύση του, μέσω μηχανικών οργάνων και πολλά άλλα, σε μια συναρπαστική διαδοχή εφευρέσεων και προοδευτικών βελτιώσεων.

Η παραβολή των μέσων αυξάνεται, η παραβολή των σκοπών μειώνεται: η αυτοματοποίηση καταλήγει να κάνει τις διαδικασίες αυτόματες, που δεν εξαρτώνται πλέον από τους ανθρώπινους σκοπούς και τη βούληση. Έτσι συμβαίνει το παράδοξο ότι ο άνθρωπος τροποποιεί τη φύση αλλά τροποποιείται από την τεχνολογία, μειώνει την επίδραση της φύσης αλλά υπόκειται στην επίδραση της τεχνικής. Μια προοδευτική μεταβίβαση κυριαρχίας μεταξύ των συγκοινωνούντων δοχείων. Έτσι φτάνουμε στη σημερινή αποξένωση: από τον υπεράνθρωπο στον μετάνθρωπο, από την ενίσχυση της ανθρωπότητας στην παραίτηση της ελευθερίας, της κριτικής νοημοσύνης και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Το MegaMachine προχωρά μόνο του, η ιστορία, η δημιουργικότητα, η σκέψη, η ανθρωπότητα εξαφανίζονται. Για να παραφράσουμε τον Γκόγια, ο θάνατος της τέχνης και το όνειρο της τεχνοεπιστήμης μπορούν να δημιουργήσουν τέρατα.

Είναι όμως πραγματικά αδύνατο να φανταστούμε αποκλίσεις της πορείας ή αλλαγές στον προορισμό; Το μέλλον δεν είναι αληθινό αντίγραφο του παρόντος. Το μέλλον, όπως και το πασχαλινό αυγό, επιφυλάσσει εκπλήξεις.

«DAL RINASCIMENTO AL DENASCIMENTO PERDIAMO LA NATURA E L’UMANITÀ» - Inchiostronero (www-inchiostronero-it.translate.goog)

ΜΙΑ ΑΛΗΘΙΝΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΣ ΕΝΔΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΑΛΘΑΚΟΤΗΤΑ ΜΑΣ. ΤΗΣ ΠΛΑΝΗΣ ΟΤΙ Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΥΠΗΡΞΕ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ. ΣΕ ΠΟΙΟ ΠΝΕΥΜΑ; ΤΗΣ ΣΟΦΙΣΤΙΚΗΣ, ΤΗΣ ΜΟΝΟΣΗΜΑΝΤΟΤΗΤΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΩΝ. ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΡΜΕΝΙΔΗ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΟΥ. ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΨΕΥΔΟΥΣ. ΠΑΝΤΩΝ ΧΡΗΜΑΤΩΝ ΜΕΤΡΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟΣ. 

Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ , ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΟΥ ΑΓΝΟΗΘΗΚΕ. Η ΔΥΣΗ ΔΙΕΝΥΣΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΑΓΑΘΟΥ ΚΑΙ ΕΠΕΣΤΡΕΨΕ ΣΤΟΝ ΝΕΟ ΘΕΟ ΤΟΥ ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ. ΤΟΝ ΠΑΡΜΕΝΙΔΗ. ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ, ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΟΠΟΙΑΣ ΓΕΝΝΗΣΕ ΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΝΕΣΤΗΣΕ ΤΗΝ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ.

Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΟΠΟΙΑΣ ΖΟΥΜΕ ΤΙΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΜΑΣ ΑΝΑΣΕΣ ΣΤΗΝ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΕΘΕΣΕ ΤΗΝ ΦΥΣΙΚΗ, ΟΧΙ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ, ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΟΠΩΣ ΜΑΣ ΔΙΔΑΞΕ Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ.

 ΜΕΣΑ Σ'ΑΥΤΟΝ ΤΟΝ ΑΝΤΙΚΑΤΟΠΤΡΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΥ, ΤΗΝ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΣΑΝ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ ΚΑΤΑΠΟΝΤΙΣΤΗΚΕ ΚΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ. 

"Είναι όμως πραγματικά αδύνατο να φανταστούμε αποκλίσεις της πορείας ή αλλαγές στον προορισμό;"  ΕΙΝΑΙ ΠΛΕΟΝ ΑΔΥΝΑΤΟΝ.

Ν. Γ. ΑΥΓΕΛΗΣ - Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (5)

  Συνέχεια από  Πέμπτη 2 Δεκεμβρίου 2021

4. Η ύλη ή το είδος αντικείμενο τής φυσικής επιστήμης;

Η αριστοτελική ανάλυση της δομής του γίγνεσθαι δεν μας έδωσε ακόμη την απάντηση στο ερώτημα : τί είναι η φύση; Η ουσία τής φύσης ορίζεται στο δεύτερο βιβλίο τής Φυσικής ακροάσεως, που αρχίζει από μια βασική διάκριση ανάμεσα στη φύση και την τέχνη[7]. Τῶν ὄντων τὰ μέν ἐστι φύσει, τὰ δὲ δι’ ἄλλας αἰτίας (192 b 8-9). [Μετ: Από τα όντα, άλλα οφείλουν την ύπαρξή τους στη φύση και άλλα σε άλλες αιτίες[iv]]. Η διάκριση αυτή δηλώνει πρώτα-πρώτα ότι η φύση είναι ένα είδος αιτίας. Αυτό σημαίνει πως για να ορίσωμε την ουσία της φύσης, πρέπει να καταλάβωμε πως η φύση είναι αιτία. Η φύση είναι, μας λέει ο Αριστοτέλης, αιτία της κίνησης (192 b 13-14), αλλά με ποιον τρόπο είναι η φύση αιτία στην προκείμενη περί­πτωση; Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι σαφής : Ἕνα μὲν οὖν τρόπον οὕτως ἡ φύσις λέγεται, ἡ πρώτη ἑκάστῳ ὑποκειμένη ὕλη τῶν ἐχόντων ἐν αὑτοῖς ἀρχὴν κινήσεως καὶ μεταβολῆς, ἄλλον δὲ τρόπον ἡ μορφὴ καὶ τὸ εἶδος τὸ κατὰ τὸν λόγον (193 a 28-31). [Μετ: Κατά έναν πρώτο τρόπο ορισμού λοιπόν, «φύση» λέγεται η υποκείμενη πρωταρχική ύλη εκείνων των όντων που έχουν μέσα τους μια αρχή κίνησης και μεταβολής. Κατά έναν δεύτερο τρόπο ορισμού, «φύση» λέγεται η μορφή ενός όντος ή το είδος το σύμφωνο με τον ορισμό του.].

Αλλά αν η φύση είναι και ύλη και μορφή, ποιό είναι το αντικείμενο της φυσικής επιστήμης, η ύλη ή η μορφή; Καὶ γὰρ δὴ καὶ περὶ τούτου ἀπορήσειεν ἄν τις, ἐπεὶ δύο αἱ φύσεις, περὶ ποτέρας τοῦ φυσικοῦ. (194 a 15-16). [Μετ.: Aλλά ακόμη και για αυτό το ζήτημα θα μπορούσε κανείς να θέσει ορισμένα ερωτήματα: αφού υπάρχουν δύο φύσεις, με ποιαν από τις δύο ασχολείται ο φυσικός;]. Η φυσική επιστήμη πρέπει να γνωρίζη και την ύλη και τη μορφή, αλλά τη μορφή μέχρις ενός ορισμένου σημείου : δηλαδή στη σχέση της με την ύλη. Τη μορφή καθ’ εαυτήν, χωρίς τη σχέση της με την ύλη, δηλαδή την καθαρή ουσία, την εξετάζει η Πρώτη φιλοσοφία, η Μεταφυσική. Πῶς δ’ ἔχει τὸ χωριστὸν[vi] καὶ τί ἐστι, φιλοσοφίας ἔργον διορίσαι τῆς πρώτης. (194 b 14-15). [Μετ. : Το ποια μορφή ύπαρξης έχει αυτό που μπορεί να διαχωριστεί από την ύλη, και το τι ακριβώς είναι αυτό, είναι έργο της πρώτης φιλοσοφίας να το προσδιορίσει].

 Στον χώρο της επιστήμης αίτιο ενός φαινομένου είναι ένα άλλο φαινόμενο που βρίσκομε, και αίτιο του τελευταίου είναι ένα άλλο φαινόμενο κ.ο.κ. 

Η επιστήμη σταματάει στην περιοχή των επί μέρους φύσει όντων, δεν της ανοίγεται γι’ αυτό ποτέ η σφαίρα του καθόλου μέσα από τη διάκριση ανάμεσα στη φύση καθόλου και τα επί μέρους φύσει όντα. Η διάκριση ακριβώς αυτή αποτελεί την αφετηρία της φιλοσοφικής σκέψης. Γι’ αυτό και μόνον η φιλοσοφική σκέψη μπορεί να φτάση ως τις πρώτες αρχές και αιτίες των όντων.

Για να συλλάβη και να προσδιορίση, λοιπόν, η φιλοσοφία αυτό που βρίσκεται μπροστά μας ως αόριστη ονομασία, ανατρέχει στις πρώτες αρχές και αίτιες των όντων. Πριν από τον Αριστοτέλη είχε γίνει μια προσπάθεια να συλλάβωμε την ουσία της φύσης, γι’ αυτό και ο φιλόσοφος αισθάνεται την ανάγκη να πάρη μια θέση απέναντι στους προδρόμους του. Ο Αριστοτέλης προβαίνει σε μια θεώρηση της προσωκρατικής σκέψης μέσα από το βασικό ερώτημα: Είναι η αρχή της φύσης μια ή πολλές; Και αν είναι μια, είναι ακίνητη ή κινούμενη; Το ότι η αρχή είναι ακίνητη υποστηρίζουν οι Ελεάτες (ο Παρμενίδης και ο Μέλισσος)· το ότι είναι κινούμενη υποστηρίζουν οι Ίωνες φιλόσοφοι (οι φυσικοί). Εξ άλλου, αν υπάρχουν περισσότερες από μιαν αρχές, ή είναι άπειρες, όπως υποστήριζε ο Δημόκριτος, ή είναι πεπερασμένες. Ο Αριστοτέλης αμφισβητεί την ορθότητα όλων αυτών των απόψεων, οπωσδήποτε όμως μεγαλύτερη βαρύτητα έχει γι’ αυτόν η ελεατική θέση.

Χρὴ τὸ λέγειν τε νοεῖν τ’ ἐὸν ἔμμεναι· ἔστι γὰρ εἶναι, μηδὲν δ’ οὐκ ἔστιν. (Β 6).

Πρέπει το λέγειν και το νοείν να παραμένουν στο είναι· διότι στο είναι υπάρχουν, ενώ στο μηδέν δεν υπάρχουν

Για τον Παρμενίδη δυο δρόμοι ανοίγονται : Το ον είναι, το μη ον δεν είναι. Το ον είναι η απόλυτη ταυτότητα, είναι εν, είναι αυτό που μένει σταθερό, αμετάβλητο, το ίδιο με τον εαυτό του. Και αυτό συμβαίνει, αφού αυτό μονάχα μπορούμε να σκεφτούμε. Μόνον οι προτάσεις ή οι σκέψεις μας που αναφέρονται στο ον έχουν νόημα. Εφόσον νους και Είναι συμπίπτουν στον Παρμενίδη (η διάσπαση ανάμεσα στα πράγματα και τις Ιδέες των πραγμάτων δεν έγινε ακόμη)[3], επόμενο είναι το ον να είναι το αμετάβλητο, γιατί ο νους δεν μπορεί να δεχθή την αλλαγή, γυρεύει τη σταθερότητα πίσω από τη μεταβολή. Άρα το μη ον δεν μπορεί να υπάρχη και, επομένως, ούτε η κίνηση ούτε η μεταβολή. Το ον, λοιπόν, για τον Παρμενίδη, είναι απέναντι στην πολλαπλότητα —τόσο γνώριμη και οικεία— το εν. Και αυτό το εν μόνον είναι. Η πολλαπλότητα που μας περιβάλλει φαίνεται ως ον, αλλά δεν είναι, είναι φαινόμενο.

Αν η αλήθεια είναι μια σχέση του νου με την πραγματικότητα, τότε τι είναι η πραγματικότητα;

Τι είναι αλήθεια; Ο Πλάτων, στον «Κρατύλο» (385, β), βεβαιώνει: «Αληθής είναι ο λόγος που λέει τα πράγματα όπως είναι, ψευδής αυτός που τα λέει όπως δεν είναι». Ναι: αλλά πώς είναι τα πράγματα; Ο Αριστοτέλης, από την πλευρά του, στη «Μεταφυσική» (IV, 7, 1011 b 26 επ.) υποστηρίζει: «το να αρνείσαι αυτό που είναι και να βεβαιώνεις αυτό που δεν είναι, είναι ψευδές, ενώ το να βεβαιώνεις αυτό που είναι και να αρνείται αυτό που δεν είναι. , αυτό είναι αλήθεια." Αλλά, πάλι: ποιος αποφασίζει τι είναι και τι όχι; Ο άγιος Αυγουστίνος («Solil.», II, 5) ορίζει το αληθινό «αυτό που είναι έτσι, όπως φαίνεται». Αλλά, σύμφωνα με τις αισθήσεις - για παράδειγμα -, φαίνεται ότι ο Ήλιος κινείται και η Γη στέκεται ακίνητη: ενώ ξέρουμε ότι αυτό είναι ψευδές. Τέλος, ο Άγιος Θωμάς, στο «Summa Theologiae» (I q., 16 a 2) ορίζει την αλήθεια ως «την σύμπτωση της νόησης και του πράγματος». Αυτός ο ορισμός, που έχει γίνει κλασικός, βασίζεται στην ιδέα ότι η αλήθεια είναι μια συμφωνία μεταξύ της κρίσης του νου και της πραγματικότητας

ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ Η ΔΥΣΗ ΕΧΑΣΕ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΜΕ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΝΙΚΗΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ. ΓΙΑ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΛΟΓΟ Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΧΑΝΕΙ ΤΗΝ ΕΠΑΦΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΕΝ ΤΕΛΕΙ ΜΕ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΔΙΟΤΙ ΑΡΝΗΘΗΚΕ ΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΧΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ, ΚΑΘΟΤΙ Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ, ΤΟ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ, ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. ΚΑΙ ΜΟΝΟΝ ΑΥΤΗ, Ο ΝΟΥΣ, Ή ΤΟ ΘΕΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΚΟΥΣΕΙ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΟΙΑΣ, ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ.